KENTLEŞME SEBEPLERİ Doç.Dr. Ahmet MUTLU

1.1. Klasik Sebepler Kentleşmeye yol açan klasik sebepler, zamana ve coğrafyaya göre değişiklik gösterebilir. Örn. günümüz kentleşmesi geçen yüzyılın kentleşmesine göre farklılıklar taşıdığı gibi azgelişmiş ülkelerin kentleşmesi de gelişmiş ülkelerin kentleşmesinden farklılıklar gösterir. Bununla birlikte ekonomik, teknolojik, politik ve psiko-sosyal etmenler, kentleşmenin temel nedenlerini oluşturur. Bu faktörler, yaygın olarak “itici faktörler”, “çekici faktörler” ve “iletici faktörler” başlıklarıyla ifade edilmektedir. Bu başlıklar kapsamına girmeyen başka faktörler de söz konusudur.

1.1.1. İtici Faktörler Esas olarak kırdaki yaşamın olumsuz koşullarından kurtulmak üzere kentte yaşama eğilimini yansıtır. Gerekçeleri: Artan nüfus baskısı, Miras sistemi ve yetersiz toprak, Gizli işsizlik, Eksik istihdam, Düşük verimlilik ve düşük kazanç, Tarımda makineleşme ve atıl işgücü, İşlerin mevsimlik oluşu, Doğal afetler, Eğitim ile artan hareketlilik, Tarımsal politikalar, Tarım arazisinin özellikleri, iklim ve erozyon, Kırdaki gençlerin, kent yerine kırda yaşıyor olmasını olumsuzlayan sosyo-kültürel unsurlar.

1.1.1. İtici Faktörler Kırdan kente yönelmeyi sağlayan itici faktörler içinde tarımda yeni teknik ve teknolojilerin uygulanması temel faktör niteliği taşır. Batı’da da sanayileşme sürecinde tarım tekniklerinin gelişmesiyle, tarım alanlarındaki insanlar sanayi kentlerine akın etmiş ve böylece kentleşme eğilimi artmıştır. Benzer eğilim GOÜ’lerde de olmakla birlikte, sonuçlar farklılaşmıştır. GOÜ’lerde bu sürecin farklılığı, gelişmiş ülkelerdekinin tersine, kitlelerin yöneldiği kentlerde sanayi sektörünün olmamasıdır.

1.1.2. Çekici faktörler Çekici faktörler, kırda asgari bir yaşam standardı olsa bile kentte olan yaşam standardına öykünmeyi, kentin cazip taraflarından etkilenerek göç etmeye yol açan nedenleri içerir. Gerekçeleri: Kır ile kent arasındaki gelir farklılığı, Daha iyi eğitim olanakları, Kentin cazibesi, Kentte yaşayan birey olma arzusu, İş bulabilme ümidi, Daha ileri hayat standardı, Çağdaş sağlık hizmetleri, Ulaşım olanakları, Siyasal ve sosyal yaşamın daha dinamik olması.

1.1.2. Çekici faktörler Çekici faktörler içinde en önemli ve öncelikli olanlar, kentte çalışma olanaklarıyla ilgili olanlardır. Kentlerdeki çalışma olanakları, kentten kente farklı olabilir ( özel ve kamusal iş fırsatlarını çokluğu). Örneğin; Ankara, "memur şehri" olarak kamu kesiminde çalışma açısından kentleşmeye etki ederken; İstanbul, İzmit, Karabük, Zonguldak, Kırıkkal’de sanayii kuruluşları kentleşmeye etki eder.

1.1.3. İletici Faktörler İletici faktörler, kırda yaşayanların kent hakkında doğrudan bilgi sahibi olmalarını ve kente daha kolay ulaşabilmelerini sağlayarak, göç etme kararlarını etkiler. İletici faktörler, itici ve çekici faktörlerin etkinliğini artıran bir işleve sahiptir. Bu çerçevede, öncelikle kır ve kent arasındaki iletişimi kolaylaştıran ulaşım ve iletişim olanakları dikkati çeker. Örnekler: 1950 sonrası karayolu taşımacılığının ve araçlarının gelişmesi Karayollarının gelişmesi, karayolu ulaşım araçlarının ve seyahatının ucuzlaması, ulaşım alternatiflerinin çoğalması ve ucuzlaması; telefon, uydu haberleşmesi, cep telefonu, bilgisayar ve internet teknolojilerinin gelişmesi.

1.1.3. İletici Faktörler Ulaşım ve iletişim tekniklerindeki gelişmeler kentleşmeyi pozitif yönde etkilemiştir. Ulaşım olanaklarının kentleşme üzerindeki etkisi öncelikle ekonomik niteliklidir. Ulaşım olanaklarının gelişmiş olduğu bir bölge, sanayi kuruluşlarının, ticarethanelerin öncelikle tercih edeceği yerler olacaktır. Öte yandan, kolay ve hızlı ulaşım olanakları, insanların hareketliliğini arttıracağından, daha fazla nüfusu kendisine çekebilecektir.

1.1.3. İletici Faktörler Ulaşım tekniklerinin ilerlemesi, sanayi kuruluşlarının yerleşme yerlerini de etkilemiştir. Bu tür kuruluşlar, ulaşım bölgelerinin kenarlarına ya da hemen yakınlarına kurulurlar. Ayrıca ulaşım ve iletişim tekniklerinin gelişmesi fikirlerin, bilgilerin ve tecrübelerin insanlar arasında yayılması ve paylaşılmasını kolaylaştırıcı bir işlev görmektedir.

1.1.4. Diğer Faktörler Kentleşmeyi etkileyen sebeplerden bir tanesi de kentlerin, coğrafi açıdan kurulduğu yerdir. Örneğin, Rotterdam, Londra, Liverpool, New York, New Orleans ve San Francisco- deniz taşımacılığının önemi nedeniyle kıyı yerleşim alanlarıdır. Diğer taraftan, sanayinin ihtiyaç duyduğu temel hammaddelerin çıkarıldığı çevrelerde kentler kurulmuş ya da gelişmiştir. Kömür ve cevher yatakları çevresinde yerleşme alanlarının gelişmesi bu sebebe dayanmaktadır. Örn. Zonguldak ve Ereğli gibi. Büyük nehirler boyunca kent yerleşim alanlarının kurulması, ulaşım kolaylığı yanında, nehirlerden enerji sağlamak amacına dayanır.

1.1.4. Diğer Faktörler Kentleşme, ülkelerin hukuki ve siyasi kararlarından da etkilenir. Özellikle toprak mülkiyetini düzenleyen kanunlar, hukuki açıdan kentleşmeye yön verirler. İngiltere 1946, 1965 ve 1968 senelerinde yayınladığı "Yeni Kentler Kanunu" ile kentleşmeyi denetim altında tutmak istemiştir. Ülkemizde de Ankara, Karabük, Batman, Şırnak gibi kentler siyasi kararlar sonucu oluşmuşlardır.

1.2. Çağdaş Sebepler Kentleşmeye etki edecek çağdaş sebepler, uluslararası nitelikli ekonomik işbirliği toplulukları, serbest bölge uygulaması, yabancı işçiler ve halkın hareket etme olanağının artması gibi örneklerden oluşur.

1.2.1. Uluslararası Bölgesel Topluluklar Temelinde 1948’deki İktisadi İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) ve 1950’deki Avrupa Kömür ve Çelik Birliği Anlaşması olan Avrupa Birliği kurmak fikri şu hedeflere yöneliktir: Ortak kuruluşları geliştirmek, Ulusal ekonomileri zaman içerisinde birleştirmek, Ortak bir piyasa oluşturmak, Sosyal politika alanındaki zaman içerisinde uyumu sağlamak, Birleşmiş bir Avrupa'nın gelişmesini sağlamak. Bu hedefler, esasen kentlerin fonksiyonlarına dayalıdır. Ekonomik işbirliği topluluklarının kentleşmeyi etkileyen diğer yönleri de üretilen malların ihraç edilerek diğer üye devletlerde pazarlanmasıdır. Pazarlama alanlarının ticaret faaliyetlerinin yoğunlaşacağı alanlar olması, buralarda kentleşme oranını artırır.

1.2.2. Toplu Taşımacılık Alanındaki Gelişmeler Kentleşmeyi başlangıçta önemli ölçüde etkilemiş bulunan ulaşım ve taşımacılık teknikleri günümüzde "toplu taşımacılık" şekline dönüşmüştür. Özellikle Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra bir sanayi şeklini alan «otomobil üretimi» şahısların yerleşmeler arası hareketlerini hızlandırmış; "yan sanayilerin" kurulmasına da sebep olmuştur. Kentlerde «taşıma» odaklı yeni iş alanları -servis istasyonları, tamir servisleri, yedek parça satış yerleri- açılması da kentleşmeyi de aynı oranda artırmıştır. Günümüzde kent hayatı «otomobil merkezli» nitelik kazanmıştır. Halihazırda, toplu taşımacılık, ekspres yol uygulaması ve hava, deniz ve demiryollarında hızın sağlanması gibi olanaklar, kentleşmeyi hızlandırarak, megalopolislerin oluşumuna yol açmaktadır.

1.3. Türkiye’de Kentleşmenin Sebepleri Türkiye’de kırsal alanlardan kentlere yönelen nüfus hareketleri, kentleşme sürecinin temel dinamiğini oluşturmakta ve ülkenin toplumsal ve ekonomik yapısını biçimlendirmektedir. 1950 sonrası kentleşme, demografik nedenler, tarımsal yapıdaki değişimler, “iç etmenler” (iletici, çekici, siyasal-hukuksal ve sosyo-psikolojik nedenler) ile “dış etmenler”in (2. Dünya Savaşı sonrası uluslararası ekonomik, toplumsal ve siyasal olayların ve günümüzde küreselleşme) etkisiyle ortaya çıkmıştır. Hızlı gerçekleşen kentleşme konusundaki temel yakınma, “hızlı yapılaşma”nın yanı sıra kentlerdeki «sorunlu sosyo-kültürel yapılar»dır. Buna göre ülkemizdeki kentleşme ve kentlileşme süreci ile kentli kimliği oluşumunda çeşitli sorunlar mevcuttur.

1.3. Türkiye’de Kentleşmenin Sebepleri Türkiye’deki kentleşmeyi etkileyen itici nedenler, kırsaldaki zorlayıcı ekonomik ve sosyal yaşam şartlarıdır. 1950’li yıllarda tarımda makineleşmenin başlaması, önemli oranda bir işgücü fazlasının ortaya çıkmasına ve tarımda yapısal değişmelere yol açmıştır. Buğlı olarak, tarımsal üretimde aile ekonomisi yerine pazar ekonomisine geçiş, küçük ve orta boy işletmelerin zararına gelişen ilişkiler, miras sistemine bağlı olarak tarımsal arazilerin parçalanması, işsizlik, kişi başına düşen gelirin azlığı öte taraftan eğitim, sağlık ve diğer altyapı olanaklarının yetersizliği, kan davaları ve terör gibi nedenler.

1.3. Türkiye’de Kentleşmenin Sebepleri Çekici nedenler ise kentin sunduğu ekonomik, sosyal, kültürel, eğitsel ve sağlık olanaklarıyla ilgilidir. Ülkemizde genel olarak kentler, istihdam olanakları nedeniyle cazibe merkezleri olarak görülmüştür. Özellikle İstanbul, Kocaeli, İzmir, Bursa, Ankara, Antalya, Mersin gibi kentler istihdam olanakları nedeniyle çekim merkezi olmuştur. Öte yandan söz konusu kentler başta olmak üzere, pek çok kent eğitim, sağlık hizmetleri, eğlenme ve dinlenme olanakları, bilimsel ve entelektüel faaliyetler ile üniversiteler nedeniyle kırsal nüfusu çekmektedir.

1.3. Türkiye’de Kentleşmenin Sebepleri Özellikle karayollarının artması/geliştirilmesi ile ulaşım araçlarındaki çeşitlenme/gelişme, kentler arası bağlantıyı artırmış ve nüfusun yer değiştirme olanağını yükseltmiştir. Yanısıra, radyo, televizyon ve telefonla başlayan iletişim teknolojisinde zamanla cep telefonu, uydu teknolojileri, bilgisayar ve internet teknolojilerinin gelişmesi, kır ve diğer yerleşimler için kentlerin daha yakından izlenmesini sağlayarak, buralara ulaşılabilirlik duygusunu beslemiştir.

1.3. Türkiye’de Kentleşmenin Sebepleri Ülkemizde kentliliğin bir statü değişimi olarak görülmesi gibi sosyo-psikolojik faktörler de kentleşmede önemli bir role sahiptir. Öte yandan, Ankara, Karabük, Batman, Kırıkkale, Şırnak gibi illerin kuruluşunda etkili olduğu üzere, siyasi ya da idari kararlar da ülkemizdeki kentleşmeye yol açan etmenlerdir. Kentleşmeyi etkileyen dış etmeler konusunda geçmiş dönem için Marshall Yardımı, günümüz için de küreselleşme süreci örnek verilebilir. Marshall Yardımı ile tarımda makineleşme artmış, karayolları gelişmiş ve kentsel alanlara yönelim çoğalmıştır. Küreselleşme ise özellikle gelişme potansiyeli yüksek olan kentlere çokuluslu sermayenin ilgisini çekmiş ve buralardaki yatırımlar kentleşme sürecini hızlandırmıştır.

Ders bitti.