İş Sağlığı ve Güvenliği Ülkemizde İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmet Sunumu Dr. Rana GÜVEN, MSc., PhD. Genel Md. Yrd. 4 Ekim 2011, Trabzon rguven@csgb.gov.tr

İÇERİK Dünyada ve Türkiye’de İş Sağlığı ve Güvenliğinin Mevcut Durumu Ülkemizde İSG Hizmet sunumu AB Ülke Örnekleri Öneriler

ILO Tahminleri İşle ilgili ölümler 2.2 milyon İş kazaları 270 milyon Dünyadaki işgücü 2.8 Milyar İşle ilgili ölümler 2.2 milyon İş kazaları 270 milyon Meslek hastalıkları 160 milyon Dünya GSMH 30 trilyon $ İSG kaynaklı kayıp % 4 (Takala, 2005)

OSHA (Avrupa İSG Ajansı) Yayınlarına göre; Avrupa Birliğine üye ülkelerde iş kazaları ve meslek hastalıkları sonucu yılda; 167.000 kişinin hayatını kaybettiği, 159.000 kişinin meslek hastalığına yakalandığı rapor edilmektedir. Avrupa’da her 5 dak. da bir çalışan iş kazası geçirmekte, her iki saatte bir çalışan iş kazası nedeniyle hayatını kaybetmektedir.

Türkiye - SGK İstatistikleri (2009) İşyeri sayısı – 1.216.308 İşyerlerinin %99.7’si KOBİ (1-250 işçi)’dir. İşçilerin %83.8’i KOBİ (1-250 işçi)’lerde çalışmaktadır. İş kazalarının % 83’ü KOBİ’lerde olmaktadır. İş kazası sayısı – 64.316 Ölümlü iş kazası ve MH sayısı – 1171 5

Türkiye’de her gün; 176 iş kazası olmaktadır. 3 işçi, iş kazası sonucu hayatını kaybetmektedir. 5 kişi, iş kazası sonucu iş göremez hale gelmektedir. 6

Meslek Hastalıklarında Beklenen Durum Çalışan sayısına göre yılda her bin işçi için 4-12 yeni meslek hastalığı vakası beklenmektedir. Çalışan sayısı 2009 yılı için; 9.030.202’ dir. 36.000 - 108.000 vaka beklenmesine rağmen; 429 vaka

İş Kazası Sayılarının Dağılımı / 100.000

Ölümlü İş Kazası ve Meslek Hastalıkları Sayısının Dağılımı / 100000

Sürekli İş Göremez Olan İşçi Sayılarının Dağılımı / 100.000

Meslek Hastalıkları Sayılarının Dağılımı (2000-2009)

Yeni Oluşan Meslek Hastalıklarının Dağılımı / 100.000 Mayıs 2004 den sonra AB Ülkeleri TR Kaynak: WHO/Europe, European HFA Database, January 2009

ILO Verilerine Göre Ölümlü İş Kazası Oranları / 100.000 (2003-2007) 2004 2005 2006 2007 İngiltere 0.7 0.6 --- Almanya 2.8 2.6 2.4 Fransa 3.7 3.5 2.7 3.0 İspanya 5.3 4.9 4.7 4.4 3.8 Rusya 13.1 12.9 12.4 11.8 Türkiye 14.4 13.6 15.5 20.0 12.0 Hindistan 31 28 30 38 27 ILO’nun verilerine göre ölümlü iş kazası oranlarında en iyi olan ülke İngiltere olup, ülkemizdeki ölümlü iş kazası oranı bu ülkenin oranından yaklaşık 20 kat daha fazladır. ILO rakamlarına göre ölümlü iş kazası oranlarında en alt sırada ise Türkiye ile birlikte Hindistan ve Rusya yer almaktadır. (Kaynak: http://laborsta.ilo.org ) (*Türkiye verileri SGK Yıllıklarından alınmıştır)

GÖRÜNÜR MALİYET (848 Milyon TL.) GÖRÜNMEZ MALİYET (4.028 Milyon TL.) Tıbbı maliyetler (Tedavi, rehabilitasyon, protez v.b.) Sigortaya ödenen maliyetler (Geçici ve sürekli iş gör., ölüm geliri, cenaze giderleri, sosyal yardım zammı, yönetim giderleri) Tazminat maliyetleri İş günü ve iş gücü kaybı Mahkeme masrafları Kazanın neden olduğu açığı kapatmak için gereken fazla mesai Bina, makine, alet teçhizat, üretim veya üründeki hasarın maliyeti İşin durması nedeniyle uğranılan maliyet Sipariş kayıpları Arızalı makinenin üretim dışı kalması İşyerinde yapılan denetim, araştırma ve yazışmaların maliyeti Verimin düşmesinin maliyeti Çalışanlardaki moral bozukluğunun getirdiği maliyet Kazalı işçinin yerine alınan işçiye verilen eğitim maliyeti Şirketin prestij kaybı GÖRÜNMEZ MALİYET (4.028 Milyon TL.)

İş kazalarının %98’i önlenebilir. Meslek hastalıkları %100 önlenebilir. İş kazalarının %98’i önlenebilir. 15

İş Sağlığı ve Güvenliği Hizmetleri

İSG Yönetmelikleri 27.11.2010 İSG hizmetleri için Öncelikle işyerinde İSGB kurulması veya TSM, OSGB’lerden hizmet alınması imkanı getirilmiştir. İSG profesyonellerinin eğitimlerinin kamu ve özel sektör eliyle yürütülme yetkisi alınmıştır.

Amaç İş kazası ve meslek hastalıkları sayısının ve maliyetinin azaltılması İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerine erişimin kolaylaştırılması İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin standartlaştırılması

Hedef İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerinin bir bütün olarak sunulması İşçilere sağlık gözetimi isteme hakkı verilmesi İSG hizmetlerinin maliyetinin azaltılması Merkezi bir veri tabanı oluşturularak İSG hizmetlerinin elektronik olarak izlenmesi.

Hedef İş sağlığı ve güvenliği hizmetlerine erişimin kolaylaştırılması için; İşyeri sağlık ve güvenlik biriminin kurulması Dışarıdan İSG hizmeti alımı Ortak sağlık ve güvenlik birimlerinin kurulması Toplum Sağlığı Merkezleri eliyle işyeri hekimliği hizmetinin sunulması

Hedef İSG hizmetlerinin standartlaştırılması için; İSG hizmetlerini sunacak birimlerin yetkilendirilmesi İSG profesyonellerinin yetkilendirilmesi Eğitim verecek kurum ve kuruluşların yetkilendirilmesi Eğiticilerin yetkilendirilmesi Eğitim programlarının hazırlanması Eğitim süresinin uzatılması Uzaktan eğitim imkanının sağlanması Sınavların merkezi sistemle yapılması

Mevcut Durum OSGB: 111 TSM: 5 Eğitim Kurumu: 41 Üniversite:6 Kamu: 1 Özel:34 İşyeri Hekimliği ve İş Güvenliği Uzmanlığı Eğitici Belgesi sahibi kişi sayısı: 895 Merkezi sınavlar sonunda ÇSGB’den belge alan İSG Profesyonelleri sayısı: Toplam: 4035 İşyeri hekimi: 789 İş Güvenliği Uzmanı:3246

Yetki Belgesi Alan Eğitim Kurumlarının İllere Göre Dağılımı (03 Ekim 2011, n=41)

Yetki Belgesi Alan Eğitim Kurumlarının İllere Göre Dağılımı (03 Ekim 2011, n=41)

Yetki Belgesi Alan Eğitim Kurumlarının Sektörel Dağılımı (03 Ekim 2011, N=41)

Yetki Belgesi Alan OSGB’lerin İllere Göre Dağılımı (03 Ekim 2011, n=111)

HARİCİ İSG HİZMETLERİNİN ORGANİZASYONU ve ÜLKE UYGULAMALARI (Kaynak:MENSURA-Harici Koruma ve Önleme Servisi-2006)

İSG Hizmetleri Ülke karşılaştırması, 2006 İSG Hizmeti İSGB OSGB İH İGU Destek Diğer profesyoneller Almanya Zorunlu + BG 2+ Avusturya 1-50AUVA 9+ Danimarka Belli işyerlerine Zorunlu 5+ İspanya 500+ 5 + Finlandiya %60 SGK Fransa 4+ Yunanistan 150+ İrlanda Zorunlu değil İtalya 200+ Lüksemburg Riskli 100+ 7+ Hollanda İH Zorunlu ± İşveren örgütü 3+ Portekiz Riskli 30+ İngiltere İsveç 6+

ALMANYA Bütün işverenler iş güvenliği uzmanı ve bir işyeri hekiminden hizmet almak zorundadır, İşverenler, bu iki uzmanı kendi işletmesinde istihdam edilenlerden, kendi adına çalışanlardan veya harici hizmet veren kuruluş elemanlarından v.s. seçmekte serbesttirler. İki uzmanın eğitimleri mevzuatta yer alır fakat uzmanlığın elde edilmesi yöntemi mevzuatta yoktur. Üniversiteler, enstitüler, birlikler v.s tarafından eğitim alınarak uzman olunabilir.

AVUSTURYA 1999’dan beri 11-50 arası işçi çalıştıran işletmeler, 2000’den beri ise en az bir işçisi olan işletmeler önleyici hizmet almak zorundadırlar. Önleyici hizmet ihtiyaca göre dahili, harici veya işletmeler arası olabilir. 50 işçiden az çalışanı olan işletmelerde işverenler gerekli uzmanlığa sahiplerse bu görevden kendileri sorumlu olabilirler. Ayrıca, 1-50 arası işçi çalıştıran işletmelerin çoğunluğu genellikle ücretsiz olarak AUVA’ dan (genel kaza sigorta kurumu) hizmet alırlar. AUVA servislerinden başka, bir veya daha fazla işletmeye hizmet sağlayan bağımsız işyeri hekimleri ve iş güvenliği uzmanlarının yanı sıra uzmanlaşmış özel merkezler vardır. Önleme hizmetlerini bir işyeri hekimi ve güvenlik mühendisi hizmeti yürütür. Bu iki uzman dışında, hemşireler, fizyoterapistler, psikologlar, kimyagerler, biyologlar, toksikologlar, laboratuar teknisyenleri v.s. de bu hizmetlerde yer alabilir.

DANİMARKA İş sağlığı hizmetleri, dahili hizmetler, sektörel hizmetler ve bölgesel hizmetler olmak üzere üç farklı şekilde bulunabilir. Sadece, mevzuatın şart koştuğu sektörlere ait işletmeler, bu hizmetleri almak zorundadır (yılda işçi başına 0.6 saat) Sağlık servislerinin fizik, kimya, biyoloji, ergonomi ve psikoloji alanlarından birer danışmanı olmalıdır.

İSPANYA 500’den fazla işçisi olan veya 250’ den fazla işçisi olan riskli sektörler işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni ve ergonomi şeklindeki 4 disiplinden en az ikisini kapsayacak şekilde bir dahili servis bulundurmak zorundadır. Bu servislerin Çalışma ve Sosyal İlişkiler Bakanlığı tarafından sertifikalandırılmaları zorunludur. Harici servislerde işyeri hekimliği, iş güvenliği, iş hijyeni, ergonomi ve sosyal psikoloji uzmanlık alanlarından birer uzman bulunmak zorundadır. Dahili hizmetlerle ilişki; bir işletme dahili servisin tüm uzmanlarına sahip değilse, bir veya daha fazla harici servisten hizmet alabilmektedir.

FİNLANDİYA Sağlık servisleri dört farklı şekilde olabilir: Şirket içindeki servisler, işletme içi servisler, harici özel servisler ve belediyeye ait kamu servisleri. Bu servislerin organizasyonu işverenin sorumluluğunda olup, sosyal güvenlik bu konudaki harcamaların maksimum %60 kadarına katkıda bulunur. Ayrıca 2002’ den beri mevzuat işverenlerin, işçilerin sağlığını ve güvenliğini sağlamak için gerekli uzmanlığa sahip değillerse harici hizmet alabileceklerini şart koşar. İSG profesyonellerin her üç yılda bir en az bir kere eğitime katılması gereklidir. Sağlık servislerinde büyük ölçüde doktor ve hemşire, psikolog, fizyoterapist ve iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili diğer uzmanlar yer alır.

FRANSA Tüm işletmelere, sağlık ve güvenliğin her ikisini de kapsayacak daimi önleyici bir yapıyı kullanma şartı getiren bir düzenleme vardır. Ancak sürekli işlerde, işletme veya hizmet işletmesi akredite olmak kaydıyla dışarıdan bir kişiyi işe alabilir veya teşkilatta bulunan akredite olmuş bir kişiyi görevlendirebilir. Ayrıca iş kanunu; tam zamanlı kiralanmış bir işyeri hekiminin, 450 işletmeden, 3300 ücretli işçiden veya 3200 tıbbi muayeneden fazlasına müdahale etmekten sorumlu olamayacağını şart koşmaktadır. Servislerin şirket içinde organize edilip edilmediğine bakılmaksızın, akredite edilmiş uzmanlarla anlaşmalar yapabilirler veya dahili olarak mühendis, teknisyen veya iş organizasyonu uzmanı atayabilirler.

YUNANİSTAN 150 işçiden fazla çalışanı olan işletmelerin bir güvenlik teknisyeni ve bir işyeri hekiminin bulunduğu servislere müracaat edecekleri dahili bir sistemi kurmaları zorunludur. Bunun için, işletmeler, dahili veya harici uzmana veya harici servislere müracaat edebilirler. Harici servisler, iş güvenliği ve tıbbi araçlara sahip olmalı ve en az bir güvenlik mühendisi ve bir işyeri hekimi bulundurmalıdırlar.

İRLANDA Önleme servisleri kurma zorunlulukları yoktur. Önleme görevlerini yürütmekten sorumlu kişilerin “uzman kişi” olmaları gerektiğini ifade etmektedir.Yeterli kişi veya servislerin temini işverenin sorumluluğundadır. Riskli sektörlerde işçilerin tıbbi muayenelerini yapma sorumluluğu vardır.

İTALYA İşletmeler genellikle kendi bünyelerinde İSG servisi kurmayıp, harici hizmet almaktadır. Bu servislerin bir kısmı işveren birlikleri tarafından organize edilip ve bu nedenle sadece bir sektör üzerinde yoğunlaşırken, servislerin büyük çoğunluğu bütün işletmelerin ihtiyaçlarını karşılayabilmektedir. Servislerin, en az bir güvenlik uzmanı ve bir hijyenist bulundurması gerekmektedir. 200’ den fazla işçisi olan işletmeler, işyerinde bir iş sağlığı ve güvenliği servisi kurmak zorundadır.

LÜKSEMBURG Sadece 5000’ den fazla işçisi veya 3000’den fazla işçisi olan ve bu işçilerden 100 tanesinin yaptığı işte risk altında olduğu işletmelerde, sağlık hizmetleri için dahili servislerin kurulması gerekmektedir. Diğer işletmeler, kendi bünyelerinde dahili bir servis oluşturma veya işletmeler arası bir servise veya çok sektörlü bir sağlık servisine katılma konusunda seçim yapma hakkına sahiptir. Lüksemburg mevzuatında, her bir sağlık servisinden istenen tek uzmanlık, 5000 işçiye kadar sorumluluk alabilen işyeri hekimlerini bulundurmalarıdır. Her servis bünyesine hemşire, psikolog, hijyenist, iç mimar, diyetisyen, mühendis ve ergonomistlerden istediği uzmanı katabilmektedir.

HOLLANDA işveren harici uzmanlara, dahili uzmanlara veya her ikisinin kombinasyonuna, birine veya diğerine özel bir konuda görev vermek zorunda kalmadan başvurabilir. İşverenler bir önleme servisi kullanmak zorunda değildir ancak işyeri hekimi ile “0” süreli bile olsa sözleşme yapmak zorunluluğu vardır.

PORTEKİZ 10’dan az işçi çalıştıran işletmelerde, iş güvenliği, hijyen ve sağlık konularıyla ilişkin olan görevlerden işverenin kendisi ya da yetki verilmiş bir kişi gerekli uzmanlığa sahip olması şartıyla sorumludur. 400’den fazla işçi çalıştıran işletmeler ya da 30’ dan fazla işçisi olan riskli işletmelerde ise dahili İSG hizmeti sağlanması gerekmektedir. 4 tip harici İSG hizmeti veren servis bulunmaktadır; “associativos” - kar amacı bulunmayan yasal kimliği olan kurumlar, “cooperativos” - kooperatif olarak işletilen özel olarak iş güvenliği, hijyen ve iş sağlığı konularında çalışan önleme servisleri, “privados”- gerekli uzmanlığa ve niteliğe sahip kişi veya kurumlar, “convensionados” - merkezi, bölgesel ya da yerel kamu kurumları tarafından ya da Ulusal Sağlık Servisi tarafından sağlanan servisler. Bu hizmeti veren servisler bu konuda çalışabilmek için ISHST, İşyerinde Güvenlik, Hijyen ve Sağlık Enstitüsü, tarafından tanınmış olmalıdır. Önleme servisleri ile ilgili tek zorunluluk bir işyeri hekimi ve iki iş güvenliği mühendisi bulundurmaya ilişkindir.

BİRLEŞİK KRALLIK Servis hizmetleri çeşitli tiplerdedir; işletmeler arası servisler, iş sağlığı servisleri, büyük işletmelerde bulunan bağımsız sağlık hizmetleri ya da işveren tarafından harici servislerle yapılan diğer hizmetlere ilişkin hizmet kontratlarıdır. İşyeri hekimliği işyeri hekimi tarafından yapılır, ancak diğer iş sağlığı hizmetleri ilgili yeterliliğe sahip olmaları kaydıyla işyeri hemşiresi, ergonomist, hijyenist ya da pratisyenler tarafından gerçekleştirebilir. Birleşik Krallık mevzuatı önleme servisindeki personelin uzmanlığını kesin olarak belirlemez, bir kişinin yetkin olup olmadığını değerlendirmek işverene aittir.

İSVEÇ Önleme servisleri özel kurumlarca gerçekleştirilir, büyük işletmelerin dahili önleme servisleri kurması, KOBİ’lerin ise, işletmeler arası servisleri ya da zorunluluklar için uygun olan sektör servislerini kullanması gerekmektedir. Önleme servisleri bağımsız uzmanlardan oluşan çok disiplinli bir takımdır. Bu servisler genellikle işyeri hekimleri, hemşireler, güvenlik mühendisleri, fizyoterapistler, davranışsal terapistler ve sağlık mühendisinin uzmanlığını iş güvenliği mühendisinin uzmanlığıyla birleştiren işyeri mühendislerinden oluşur. Büyük işletmeler dahili önleme servisleri kurarlar, harici servilerden de isterlerse destek alırlar.

SONUÇLAR VE BEKLENTİLER Ülkeler, AB mevzuatına uyum sağlamak için farklı konulara yönelik kendi mevzuatlarını değiştirmişlerdir. Koruma ve önleme hizmetleri ile ilgili talepler ve uzmanların eğitimi bir ülkeden diğerine farklılıklar göstermektedir. Uzmanların eğitimi ile hizmetler konusunda kalite gerekliliklerinin sağlanması için dikkat edilmelidir. Gelecekteki harici servisler, daha fazla uygulamaların adaptasyonunu ve ulusal sınırlar ötesinde hareketliliği içermelidir.

ÖNERİLER Sağlık Bakanlığı İSG İşbirliği Protokolü çalışmalarının güçlenerek sürdürülmesi, İyi uygulama örneklerinin artırılması, İSG hizmeti alan işyerlerindeki değişimin görünür hale getirilmesi, İşçi ve İşveren örgütlerinin konuya olan ilgilerinin artırılması.

İSGÜM

İSGÜM Çalışmaları Ülkemizde işyerlerinde çalışma ortamı ve çalışanlara yönelik fiziksel, kimyasal ve biyolojik ölçümler ve analizleri yapmaya yetkili tek resmi kurumdur. İSGÜM; Akreditasyon çalışmaları tamamlanma aşamasındadır. WHO İş Sağlığı İşbirliği Merkezi olarak yetkilendirilmesi için çalışmalar devam etmektedir. Laboratuvar sonuçlarının uluslararası güvenirliliği sağlanmaktadır. “Referans Laboratuvar” olarak ülkemizde İSG alanında hizmet veren laboratuvarların yetkilendirilmesi ve kontrolünü yapacaktır.

İş Sağlığı ve Güvenliği Ülkenin; Ekonomik gelişmişlik düzeyi, Sosyal yapısı, Sağlık sistemi, Sanayileşme düzeyi, Eğitim sistemi ve düzeyi gibi pek çok faktörle doğrudan ilişkilidir. Hepimizin ortak sorumluluğudur...

Teşekkür ederim...