EĞRİ MİNARE AKSARAY

Egri minare Türk İslam dünyasının dünya kültür tarihine kazandırdığı birçok hazine ve değer vardır. Bunlardan birisi de Selçuklu diyarı olan AKSARAY’da bulunan EĞRİ MİNARE’dir. Dünyaca ünlü İtalya’daki Pisa kulesine benzerliği ile dikkat çeken Eğri Minare’nin ilginç hikâyesini Yedikıta’nın bu sayısında sizlerle paylaşacağız.

Eğri minare diğer adıyla Kızıl minare Orta Anadolunun şirin bir şehri olan Aksaray’da bulunmaktadır. Aksaray‘ın tarihte kendisine mahsus birçok özelliği bulunmaktadır. Fatih Sultan Mehmet Han 1453 yılında İstanbul’u fethettiği zaman şehri İslamlaştırmak maksadıyla Anadolu’dan müslüman halk getirtmiştir. İşte bu müslümanlar Aksaray’dan 1470 yılında mahalle mahalle getirtilerek İstanbul’a yerleştirilmiştir. Keza Aksaray’da sadece dünyada 3 yerde bulunan Ervah Kabristanlığı bulunmaktadır. Ervah hakkında Evliya Çelebi seyahatnamesinde “Bu şehirde yedi binden fazla büyük evliyânın yattığı söylenmektedir. "Dâr'ül-ervâh" denilen bu yere nice defalar nur inmiştir. Üzüntülü olan bir kimse burayı ziyaret etse üzüntüsü gider.” şeklinde anlatılır.

Eğri Minare Eğri minare Aksaray’ın en dikkat çeken; ancak Türkiye’de en az bilinen tarihi eserlerinden birisidir. Mimarı tam olarak bilinmediği gibi kim zamanında yaptırıldığı hakkında da şüpheler bulunmaktadır. Birçok kaynakta “Selçuklu Sultanı I. Keyhüsrev tarafından 1221–1236 yıllarında yaptırılmıştır” şeklinde yazmaktadır. Ancak I. Keyhüsrev 1211 yılında vefat etmiştir. İ.Hakkı Konyalı gibi birçok tarihçiye göre ise minareyi I. Keyhüsrev yaptırmıştır. Minarenin yapım yılı esas alındığı zaman minareyi Selçuklu sultanlarından I.Alâeddin Keykubad’ın yaptırdığı ortaya çıkar.

Minare Şamlı Mahallesi, Nevşehir Caddesi üzerinde bulunmaktadır Minare Şamlı Mahallesi, Nevşehir Caddesi üzerinde bulunmaktadır. Horasan harcının kullanıldığı kırmızı tuğladan yapıldığı için Kızıl Minare, ekseninden eğri oluşundan dolayı da Eğri Minare olarak isimlendirilmiştir. Fatih Sultan Mehmet dönemi ve sonrasına ait kaynaklar ile Aksaray Şer’i Sicil Defteri’nde Keyhüsrev Camisi ve Minaresi olarak adı geçer. Eserin 1628 yılında IV. Murad tarafından verilen bir de beratı bulunmaktadır.

Minare, kare kaideli silindirik gövdelidir Minare, kare kaideli silindirik gövdelidir. Tuğla gövde ince bir silme ile ikiye ayrılmış olup, yer yer zikzaklı bezemeler, üst kısmında da büyük çoğunluğu dökülmüş olan yeşil çiniler bulunmaktadır. Tek şerefeli olan minarenin içerisinde 92 basamak bulunmaktadır. Yaklaşık 770 yıldır ayakta kalabilmeyi başarabilen bu benzersiz yapı, Kuzeybatı yönünde eğiktir. Minarenin boyu 30,6 metredir. Minarenin hala eğilmeye devam edip etmediği bilinmemektedir. Kitabesi kaybolduğu için minarenin sanatkârı da bilinmemektedir. Minarenin yanındaki cami ise sonradan yapılmıştır. Minareye ait camiyi Selçuklu sultanı I.Keyhüsrev’in yaptırdığı sanılmaktadır.

Ancak, 1931 yılında basılan Aksaray Tarihçesi isimli kitabın yazarı Aksaray mektupçusu M.Hilmi; “Vilayet Umumi Meclisi azasından Hamza Kadı zadelerden Halit Bey’de mevcut bir vesikaya nazaran mezkür minarenin Selçuki ahfadından Fahriaverin yaptırmış olduğu anlaşılmaktadır.” demektedir. Ancak diğer kaynaklarda bu bilgiyi teyit eden ikinci bir belge bulunmamaktadır.

Selçuklularda sonra o bölgede meydana gelen depremden dolayı, caminin kubbesi yıkılmıştır. 1470 yılında Aksaray halkı İstanbul’a nakledilince, Aksaray birden boşalmıştır. Halk merkeze çekildiğinden dolayı Eğri Minare ve civarı kaderine terk edilmiştir. Depremden hemen sonra camide her hangi bir tamirat olmadığı için yıllarca metrük bir halde bırakılmıştır. Hatta İbrahim Hakkı KONYALI’nın yazdığına göre camini içerisinde kurtlar yuva yapmaya başlamıştır. Cami Osmanlılar zamanında tamirat görmüştür. Ancak cami çok harap bir vaziyette olduğu için 1883 yılında tekrar yıkılarak yerine yeni bir cami yapılmıştır. Bu camide 1937 yılında yenilenmiştir. Cami yapılan onarımlar nedeniyle asıl özelliğinden uzaklaşmıştır. Önünde birbirlerine kemerlerle bağlı beş bölümlü bir son cemaat yeri bulunmaktadır. İbadet mekânının ve son cemaat yerinin üzeri kırma çatı ile örtülüdür. İçerisinde mimari bir özelliğe rastlanmamaktadır. Minarenin külahı ise çok eskiden yıkılmış ve yok olmuştur.

İtalya’daki Pisa’ya benzerliği ile dikkat çeken Eğri minare 1917 yılında minarenin kaidesi genişletilerek külah ve âlemi yeniden yapılmıştır. 1970–1971 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan tamiratta daha önce zeminde iki sıra olan taş kısım bugünkü seviyeye yükseltilmiş ve eğim artışını durdurmak için gövdeye çelik halat bağlanmıştır. Ancak yapılan son araştırmalara göre bu halatların her hangi bir faydası bulunmamaktadır. Hatta minarenin tarihi görünümüne de zarar vermektedir. Nitekim 2004 yılında Aksaray’ı ziyaret eden Avrupa Birliği Kültürel Miras Ödülü (Europe Nostra Award) de juri başkanı Gianni Perbellini, Eğri minareye çekilen çelik halatların minareye zarar verdiğini ve minarenin yıkılmasını hızlandırdığını belirtmiştir. Minareye zarar vermemek için önündeki Nevşehir Caddesi, 1995 yılında trafiğe kapatılmıştır. 2009 yılında Eğri minare ve çevresi Aksaray Belediyesi tarafından düzenlenmiştir.

Ustası minareyi eğri yapmış Eğri minare’nin en büyük özelliği ise yapılan son araştırmalarda ortaya çıkmıştır. Karadeniz Teknik Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü’nden Doç. Dr. Temel Bayrak, Yrd. Doç. Mehmet Akköse ve Aksaray Üniversitesi’nden Doç. Dr. Hacı Murat Yılmaz ile birlikte ‘Eğri Minarenin Zamansal Davranışlarının İncelenmesi Üzerine Bir Araştırma’ başlıklı çalışma ile Eğri minare’nin eğikliğini incelemişlerdir. Yapılan incelemelere göre Eğri Minare’nin ustası tarafından eğik yapıldığı ortaya çıkmıştır. Dünyada bu özellikleri taşıyan başka bir yapı bulunmamaktadır.

İtalya’daki Pisa’nın durumu ise tamamen farklıdır İtalya’daki Pisa’nın durumu ise tamamen farklıdır. Zira Pisa kumlu toprak üzerine temeli atıldıktan sonra ve 3.kattan itibaren eğilmeye başlamıştır. Kulenin eğilmesi birdenbire olmamıştır. Buradaki eğim zeminden kaynaklanmıştır. Eğri minarenin zemin etüdünde yapılan son araştırmalara göre her hangi sorun görülmemektedir. Yani Pisa sonradan eğilmeye başlamıştır, Eğri minare ise eğri olarak yapılmıştır. Müslüman Türklerin dünya medeniyetine yaptıkları katkılardan bir tanesi de, dünyanın ustası tarafından eğri yapılan ilk ve tek yapıtı olan EĞRİ MİNARE’dir.

Minarenin özellikle kaide ve pabuç kısmının korunmasına yönelik yapılan onarımlar sonucu yer yer orijinal biçimi zarar görmüştür.

Eğri Minare niçin eğri yapılmıştır? Bu konuda kaynaklarda her hangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Ancak Aksaray üzerine araştırmalar yapan ve bu konuda yakında bir kitabı çıkacak olan Ömer OK’un değerlendirmeleri dikkati şayandır.

“Eğri minare yapıldığı yıllarda hemen kıble tarafında bulunan Uluırmak nehri minareye mıuhtemelen bugünkünden çok daha yakın idi. Minareyi yapan mimar hem yerçekim kanununa muhalefet ederek, hem de bozuk bir zemin olan ırmak kenarına minareyi nehrin aksi istikametinde (Kuzeybatı yönünde) eğri yapması, tamamen mimarlık eseridir. 700 yılı aşkın geçen bir zaman diliminde minarede hala her hangi bir çatlama veya ekseninde oynama olmaması ise mimarın eşsiz gücünü gösretmektedir.”

Kaç derece eğiktir? Eğri minarenin eğikliği konusu son günlerde Aksaray basınında tartışma konusu olmuştur. İncelediğimiz birçok kaynakta minarenin 27° eğik olduğu yazmaktadır. 15 Nisan 2010 tarihinde Yeni Aksaray gazetesinde Aksaray’lı tarihçilerden Mustafa Fırat GÜL ise bu fikre katılmadığını açıklamıştır. T. Bayrak, H.M. Yılmaz, M. Yakar’ın yaptığı araştırmalar Minarenin 27° eğik olmadığını ortaya koymuştur. Yapılan hesaplamalara göre minarenin zeminden itibaren 2° 28’ 14,16 eğildiği, kaideden itibaren ise 3° 11’ 18,08 derecede eğildiği tespit edilmiştir.

Pisa Kulesi Pisa, İtalya'nın Pisa şehrinde Piazza dei Miracolide (İtalyanca Mucizeler Meydanı) yer alan ve 1063–1090 yıllarında yapılan şehir katedralinin çan kulesi, ana yapıdan ayrı olarak 1173'te yapılmıştır. Pisa Kulesi, bu çan kulesidir. Tamamen beyaz mermerden yapılan kule, üst üste bindirilmiş yuvarlak 6 sütun dizisinden meydana gelmiştir. Duvarları tabanda yaklaşık olarak 4 metre kalınlıktadır. 56 metre yüksekliktedir. Üzerine 294 basamaklı bir merdivenle çıkılır. Kulenin yapımı tam 174 yıl almıştır. Mimarının ismi ise bilinmemektedir.

Tam tepe noktasında, kule yaklaşık olarak 5 metre yana yatıktır Tam tepe noktasında, kule yaklaşık olarak 5 metre yana yatıktır. Yani kulenin tepesi, dikey durumundan aşağı yukarı 5 metre dışa kaymıştır. Bu durum sonradan olmuştur. Ünlü kulenin eğiminin giderek artması neticesinde 1990 yılında başlayan teknik müdahalelerle 18 yıl sonra olumlu sonuç alınmıştır. Yapıldığı yıllardan bu yana Piza Kulesi'ndeki eğimde ilk kez tam bir duraklama olmuş, kuledeki eğim tamamen durmuştur. 2001 yılında Piza Kulesi ve çevresindeki katedral, kilise ve mezarlık UNESCO tarafından Dünya Mirası olarak kabul edilmiştir.

Eğri minarenin turizm e katkısı Eğri Minare, dünyaca ünlü Pisa Kulesi gibi eğri olmasına rağmen tanıtımı yeterince yapılamadığı için Kapadokya’ya gelen turistlerin gezi programı dışında kalmaktadır. Kapadokya`ya her yıl ortalama 2 milyon yerli ve yabancı turist gelmekte ve bu turistler Eğri Minare’nin varlığından habersizdir. Kapadokya`ya gelen turiste öncülük eden rehberlerin yarısının Eğri Minare’yi bilmemesi ve yeterince tanıtımımın yapılmaması da bu durumu etkilemektedir.