İSTANBUL’DA SANAYİNİN MEKANSAL GELİŞİMİ VE GELECEK İÇİN ÖNGÖRÜLER Prof. Dr. İbrahim BAZ İstanbul Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasarım Merkezi (İMP) Koordinatörü 3 Aralık 2008

KAPSAM 1.Giriş 2.İstanbul Sanayinin Mevcut Durumunun Analizi 3. İstanbul Sanayi Alanları İçin Öngörüler 3.1. İşlevi Farklılaştırılacak Sanayi Alanları Öngörüleri 2.2. Mevcut Sınırlar içinde Sağlıklılaştırılacak Sanayi Alanları Öngörüleri 2.3. Doygunluk Düzeyi Sağlanacak OSB Alanları Öngörüleri 2.4. Desantralizasyon Öngörüleri 4. İstanbul Metropoliten Alan Sanayi Gelişim Öngörülerine İlişkin Stratejiler 4.1 Sanayi Gelişim Stratejileri 4.2. Mekansal Gelişim Stratejileri 5. Sonuç

kent büyüklüğü ↔ sanayi 1. Giriş İstanbul’da kent büyüklüğü ↔ sanayi birbirini büyüten iki olgu ülke ekonomisine önemli katkı ancak yerleşme düzeni açısından - kentsel işlevlerle sağlıklı ilişkiler kuramamış - kendi gelişiminin önündeki en büyük engel durumuna gelmiştir.

ESKİ PLANLARDA SANAYİ ALANLARI ÖNGÖRÜLERİ 1. Giriş ESKİ PLANLARDA SANAYİ ALANLARI ÖNGÖRÜLERİ 1966 İstanbul Sanayi Planı 1980 İstanbul Nazım Planı gerçekleşen (2006) 1140,5 ha – 5,4 m²/ kişi 7100 ha – 10 m² / kişi 11.000 ha – 10 m² / kişi sanayi tesislerinin toplamının %52.2’si; işgücünün %40’ı İstanbul’da DİE (1987) öngörülenlerin çok üzerinde ve plansız gerçekleşen sanayileşme içme suyu havzalarını ve kentin tüm doğal yapısını tehdit etmektedir

1/25.000 ölçekli Nazım İmar Planı Tasarı çalışmalarında kabul edilen 1. Giriş İstanbul Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasarım Merkezi‘nde (İMP) yürütülen 1/25.000 ölçekli Nazım İmar Planı Tasarı çalışmalarında kabul edilen İstanbul’un planlama vizyonunda İstanbul’un ekonomik yapısının “sanayi ekonomisiden” “bilgiye dayalı hizmet ekonomisine” dönüştürülmesinin veya kaymasının gerekliliği ortaya konmuştur.

düzensiz yapılaşmalar, sanayi alanları ile iç içe gelişmiştir. 2. İstanbul Sanayinin Mevcut Durumunun Analizi İstanbul’da 1.250.000 kişilik sanayi istihdamı ve 10.476 ha brüt üretim yapılan sanayi alanı yer almaktadır (2006) düzensiz yapılaşmalar, sanayi alanları ile iç içe gelişmiştir. Geçmişte arz - talep döngüsü kapsamında; - kentin iç kesimlerinde - doğal yapı sınırlarında, su havzalarında Gelişen yapı kentin sorunlu alanları haline getirmiş yeni işlevlerle dönüşüme tabi tutulmalarını zorunlu hale getirmiştir.

yerleşilebilir arazi miktarının kısıtlı olması 2. İstanbul Sanayinin Mevcut Durumunun Analizi yerleşilebilir arazi miktarının kısıtlı olması kent içinde yer alan sanayilerin arazi değerlerinin ciddi oranlarda artmasına neden olmuştur. Bu durum, merkezde kalan ve gelişme potansiyelleri bulunmayan sanayi tesis ve alanlarının daha ucuz arsa maliyetleri olan kentin dış çeper alanlarına kaydırılmaları talep ve arayışını da beraberinde getirmiştir.

2. İstanbul Sanayinin Mevcut Durumunun Analizi İstanbul Sanayi Alanları

ayrıca bir sakınca görülmemelidir. 2. İstanbul Sanayinin Mevcut Durumunun Analizi İstanbul’da ki toplam 4.706 ha sanayi alanının; çeşitli fonksiyonlara dönüştürülebileceğini öngörülmektedir. tamamen sanayiden arınma dönüşümleri yerine ileri teknoloji ve bilişim teknolojileri kullanımının yaygınlaştırıldığı sanayi tarzlarına dönüştürülmesini, katma değerin yükseltilmesini mümkün kılacak ileri teknoloji sanayilerine dönüşümü de teşvik etmek gerekmektedir. Bu niteliklerde ki standartlara uygun hale getirilen sanayi alanlarının kent içinde kalabilmesinde ayrıca bir sakınca görülmemelidir.

2. İstanbul Sanayinin Mevcut Durumunun Analizi İstanbul Metropoliten Alanı’nda sanayi alanlarına yönelik üç temel yaklaşım.

3. İstanbul Sanayi Alanları İçin Öngörüler Doygunluk Düzeyi Sağlanacak OSB Alanları Öngörüleri İşlevi Farklılaştırılacak Sanayi Alanları Öngörüleri Desantralizasyon Öngörüleri Mevcut Sınırlar içinde Sağlıklılaştırılacak Sanayi Alanları Öngörüleri

Sanayi alanları ile ilgili kararlar; Avrupa yakasında 3.1. İşlevi Farklılaştırılacak Sanayi Alanları 1/25.000 ölçekli İstanbul Nazım İmar Planı tasarısı bütününde sanayi alanlarına ilişkin alınan kararlar, planlama bölgeleri çerçevesinde değerlendirilmiştir. Sanayi alanları ile ilgili kararlar; Avrupa yakasında “Göller Arası ve MİA Etkileşim Alanı Planlama Alt-Bölgesi”, Anadolu yakasında “Anadolu Yakası Güney Planlama Alt-Bölgesi” Bu alt bölgelerde halen 2 adet OSB bulunmaktadır. İkitelli OSB 150.000 kişi istihdam (istihdam kapasitesi: 300.000 kişi) Beylikdüzü OSB 15.000 kişi istihdam (istihdam kapasitesi: 30.000 kişi)

3.1. İşlevi Farklılaştırılacak Sanayi Alanları

3.1. İşlevi Farklılaştırılacak Sanayi Alanları

İstanbul Metropoliten Alanı içinde özellikle merkez alanlarda 3.1. İşlevi Farklılaştırılacak Sanayi Alanları İstanbul Metropoliten Alanı içinde özellikle merkez alanlarda kalan, ancak mekan yetersizlikleri, kullanım uyumsuzlukları, kentsel değer artışları nedeniyle yer değiştirmesi ve farklı işlev yüklenmesi öngörülen sanayi alanlarının büyük bir kısmı, 1995 Nazım Planı’nda da hizmet fonksiyonuna dönüşecek alanlar olarak belirlenmiştir. .

Bu alanlarda çalışan 223.000 işgücünün, 3.1. İşlevi Farklılaştırılacak Sanayi Alanları Batı Yakası’nda Zeytinburnu, Yenibosna-İkitelli aksı, Bayrampaşa, Gaziosmanpaşa, Silivri ile Doğu Yakası’nda Kartal bölgeleri sanayi kullanımından farklı kullanımlara dönüşme potansiyeline sahip alanlardır. Bu alanlarda çalışan 223.000 işgücünün, İstanbul Metropoliten Alanı’nda kapasitesi dolacak sanayi alanlarında çalışacakları öngörülmektedir.

3.2. Mevcut Sınırlar içinde Sağlıklılaştırılacak Alanlar İstanbul Metropoliten Alanı’nda, sanayi gelişiminin kendi içinde sağlıklı bir yapıya kavuşturulması ve yeniden organizasyonu kapsamında müdahale alanları belirlenmiştir. Bu alanlar; Ümraniye-Dudullu ve Hadımköy gibi sanayi alanlarıdır. Bu alanlar da ki sanayilerin su havza alanlarında yer alması nedeniyle, bunların kirletici sanayi olmaktan çıkarılmaları ve/veya alışılagelmiş sanayi olarak teşvik edilmemeleri önerilmektedir.

Bu alanlar rehabilite edilerek, gerekli koşullar sağlandığında 3.3. Doygunluk Düzeyi Sağlanacak OSB Alanları İstanbul Metropoliten Alanında yer alan OSB’lerin kullanılmayan kapasitelerinin değerlendirilmesi için mevcut durumun ortaya çıkardığı sorunların bertaraf edilmesi gerekmektedir. Bu alanlar rehabilite edilerek, gerekli koşullar sağlandığında (ulaşım sorunları, alan büyüklükleri yetersizliğinin giderilmesi) bunların 395.100 işgücü kapasitesine ulaşması beklenebilir.

İstanbul İkitelli OSB’nin 700 ha alanda 130.000 işgücü çalışmaktadır. 3.3. Doygunluk Düzeyi Sağlanacak OSB Alanları İstanbul İkitelli OSB’nin 700 ha alanda 130.000 işgücü çalışmaktadır. Tam kapasite kullanılması durumunda ek 170.000 işgücü çalışabilir Deri, kimya, boya ve mermer alt sektörlerinde yoğunlaşmış olan İstanbul Tuzla OSB’nin, 947 ha’lık alanında 12.137 kişi çalışmaktadır. Toplam kapasitenin dolması halinde burada 34.700 işgücü çalışacaktır. Beylikdüzü OSB’de 153 ha alanda 10.000 işgücü çalışmaktadır ve ek olarak 5.000 işgücü kapasitesi vardır. Tekstilkent, toplam 100 ha büyüklüğündeki alanda 15.000 işçi olanağı sağlayacaktır.

3.3. Doygunluk Düzeyi Sağlanacak OSB Alanları

İstanbul sanayinin katma değeri yüksek 3.4. Desantralizasyon Öngörüleri Kent içindeki olası sanayi alanlarının hizmet sektörüne dönüşümüyle birlikte, İstanbul sanayinin katma değeri yüksek ileri teknoloji sanayine dönüşebilmesi için mevcut ve yeni sanayi alanlarının devamı ve geliştirilmeleri için sanayinin desantrilizasyonuna, metropoliten alan dış çeperlerine kaydırılmalarına veya transferlerine ihtiyaç duyulacaktır.

Sanayinin desantralizasyonu, İstanbul’un sanayideki ağırlığının 3.4. Desantralizasyon Öngörüleri Sanayinin desantralizasyonu, İstanbul’un sanayideki ağırlığının hizmetler sektörüne doğru kaymasını getirdiği gibi, aynı zamanda sanayinin dengeli kalkınma için bir araç olarak kullanılmasını da destekleyen bir politikadır. Bu çerçevede, Türkiye’deki yeni sanayi odaklarının deneyimleri önemli örnekler olmaktadır.

Sanayinin yoğunlaştığı İstanbul ve Marmara Bölgesi 3.4. Desantralizasyon Öngörüleri . Sanayinin yoğunlaştığı İstanbul ve Marmara Bölgesi dışında ortaya çıkan sanayi odaklarında teşviklerin olumlu bir etkisi olmakla birlikte, Bölge’nin yerel dinamiğinin de etkili olduğu bilinmektedir. Bu noktada teşviklerin, yerel girişimciliği destekler nitelikte olması önem kazanmaktadır.

İstanbul Metropoliten Alan sanayi gelişim stratejileri 2 başlıkta 4. Sanayi Gelişim Öngörülerine İlişkin Stratejiler İstanbul Metropoliten Alan sanayi gelişim stratejileri 2 başlıkta değerlendirebiliriz; “Sanayi Gelişim Stratejileri” 10 “Mekansal Gelişim Stratejileri” 4

c. Teknoparkların hem niteliksel hem de niceliksel olarak 4.1. Sanayi Gelişim Stratejileri a. Sanayinin dünya koşullarındaki rekabet gücünü arttırmaya dönük ileri teknoloji kullanan ve katma değeri yüksek sanayine dönüşüm ve gelişiminin teşvik edilmesi. b. İleri teknoloji kullanan ve katma değeri yüksek sanayi türlerine geçişi hızlandıracak önemli bir potansiyel olarak KOBİ’lerin gelişiminin teşviklerle desteklenmesi. c. Teknoparkların hem niteliksel hem de niceliksel olarak etkinliğinin arttırılması. d. İleri Teknoloji Araştırma Bölgelerinin yaşama geçirilmesine dönük teşviklerin oluşturulması.

teşviklerle desteklenmesi. 4.1. Sanayi Gelişim Stratejileri e. Sanayi - Üniversite İşbirliğinin güçlendirilmesi ve sürekliliğinin sağlanmasının teşvik edilmesi. f. Doğal afetler bakımından risk taşıyan İstanbul’da sanayinin yığılmasının ülke geleceği bakımından yaratacağı olası dezavantajları ortadan kaldırmak için İstanbul’daki sanayi yükünün azaltılmasının teşviklerle desteklenmesi. g. İstanbul’da sanayinin yükünün azaltılması yönünde ülke içinde yerel girişimciliği destekleyen sanayi odaklarının teşvik edilmesi.

4.1. Sanayi Gelişim Stratejileri h. İstanbul’da sanayinin yükünün azaltılması yönünde İstanbul dışındaki OSB’deki doygunluk düzeyini sağlamak yönünde teşviklerin verilmesi. i. Rekabet gücü yüksek sanayi sektörlerinin kaynak-kapasite gelişiminin değerlendirilmesi ve bu sektörlerin öncelikle teşvik edilmesi. j. Kentsel yaşam kalitesinin arttırılması yönünde sanayi alanlarının “çevre dostu” haline getirilmesi.

teşvik edilmesi ve bunların 4.2. Mekansal Gelişim Stratejileri İstanbul’un doğu ve batı çeperlerinde yer alan OSB’lerin doygunluk düzeylerinin sağlanmasının teşvik edilmesi ve bunların sanayi tampon bölgeleri haline getirilmesi. b. İstanbul Metropoliten Alan içinde; özellikle merkez alanlarda kalan sanayi alanlarının, ‘sanayi işlevi farklılaştırılacak alanlar’ olarak belirlenmesi ve bu yönde teşviklerin sağlanması.

c. İstanbul Metropoliten Alan içinde; özellikle 4.2. Mekansal Gelişim Stratejileri c. İstanbul Metropoliten Alan içinde; özellikle havza sınırları içinde kalan sanayi alanlarının, ‘mevcut sınırlar içinde sağlıklaştırılacak alanlar’ olarak belirlenmesi ve bu yönde teşviklerin sağlanması. d. İstanbul Metropoliten Alan içinde özellikle OSB’lerin ‘mevcut sınırlar içinde doygunluk düzeyi sağlanacak OSB alanları’ olarak belirlenmesi ve bu yönde teşviklerin sağlanması.

İstanbul’da sanayinin desantralizasyonu için 5. Sonuç. İstanbul’da sanayinin desantralizasyonu için iki aşamalı stratejiler bütünü oluşturulmalıdır. Öncelikle İstanbul yakın çevresinde ve bölgedeki sanayi potansiyelleri değerlendirilmeli, Diğer yandan bölge dışında yerel dinamikleri harekete geçirerek dengeli gelişmeyi teşvik eden stratejiler uygulanmalıdır. Desantralizasyon koşulları, Metropoliten Alan içinde ve dışında oluşturulmalıdır Metropoliten alan içinde konumu nedeniyle dezavantaj oluşturan katma değeri düşük ve kirletici sanayi alanları (havza içinde, kent merkezinde ki sanayi alanları gibi) öncelikle ele alınmalıdır.

sanayi potansiyellerinin planlanması öngörülmektedir. 5. Sonuç. Diğer taraftan, öncelikle metropoliten alan içindeki kapasitelerin değerlendirilmesi ve etaplar halinde yakın çevre alanlardaki sanayi potansiyellerinin planlanması öngörülmektedir. Bu süreç de bir yandan sanayinin ihtiyaç duyduğu teknik altyapı yatırımları öncelikle hayata geçirilmeli, diğer yandan sanayi üretim yapısının niteliksel ve niceliksel olarak değişimi kapsamında sosyal yatırımlara, niteliksiz işgücünün yönelebileceği yeni iş alanlarının geliştirilmesi, meslek edinme eğitim programları gibi açılımlara yönelmelidir.

Teşekkürler Prof. Dr. İbrahim BAZ Koordinatörü İstanbul Büyükşehir Belediyesi Başkanlığı Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasarım Merkezi (İMP) Koordinatörü 3 Aralık 2008