ULUSAL HAVZA YÖNETİM STRATEJİSİ (UHYS) ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı Çölleşme ve Erozyonla Mücadele Genel Müdürlüğü HAVZA PLANLAMA VE PROJE EĞİTİMİ 5-7 Kasım 2012, Antalya ULUSAL HAVZA YÖNETİM STRATEJİSİ (UHYS) ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER Muzaffer Dogru Orman Mühendisi

ULUSAL STRATEJİLER HAKKINDA GENEL BİLGİ Ulusal Strateji belgeleri ana sektörler düzeyinde ve orta veya uzun dönem için hazırlanmaktadır. Bu bakımdan kurumsal düzeyde hazırlanan kurum stratejik planlarından farklıdır. Ülkemizde 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu uyarınca her kurum kendi çalışmaları için stratejik plan hazırlamaktadır.

Ulusal Strateji Belgelerine örnek olarak İklim Değişikliği, Kırsal Kalkınma, Ulusal İstihdam, Enerji Verimliliği, Kentsel Gelişme Ulusal Stratejileri verilebilir. Bazı alanlar/sektörler için ulusal strateji eylem planı ile beraber (tek belge olarak) hazırlanabilir (örnek; Ulusal Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı). Çölleşme ile Mücadele Ulusal Stratejisi güncelleme çalışması kısa süre önce yeni başlatıldı (ÇEM).

Vizyon Temel İlkeler Amaçlar Hedefler Stratejiler. ULUSAL STRATEJİ İÇERİĞİ Vizyon Temel İlkeler Amaçlar Hedefler Stratejiler.

TANIMLAR VİZYON: Sektörün ulaşmayı arzu ettiği geleceğin iddialı ve gerçekçi bir ifadesidir. TEMEL İLKELER: Vizyon ve amaçlara ulaşma yolunda esas alınan (uyulan) ilkelerdir.

AMAÇLAR: Sektörün ulaşmak istediği sonuçların kavramsal ifadesidir (strateji süresi sonunda). HEDEFLER: Amaca ulaşma doğrultusunda gerçekleştirilmesi öngörülen somut çıktı ve sonuçların tanımlanmış bir zaman dilimi içinde nicelik ve nitelik olarak ifadesidir.

STRATEJİ: Sektörün amaç ve hedeflerine nasıl ulaşılacağını (hangi yolların izleneceğini) gösteren kararlar bütünüdür. PERFORMANS GÖSTERGESİ: Gerçekleşen sonuçların önceden belirlenen hedefe ne ölçüde ulaşıldığının ortaya konulmasında kullanılır. Gösterge, ölçülebilirliğin sağlanması bakımından miktar, zaman, kalite veya maliyet cinsinden ifade edilebilir. Her hedef için en az bir gösterge kullanılır.

ULUSAL HAVZA STRATEJİSİ BELGESİ AMACI Ülkemiz su havzalarının korunması, geliştirilmesi ve sürdürülebilir yararlanılması ile ilgili uzun vadeli kararlara ve yatırım programlarına rehberlik sağlamak, farklı kurumlarca yürütülecek çalışmaların eşgüdümlü ve bütünleşik olarak gerçekleşmesi için ortak bir çerçeve oluşturmaktır.

UHYS SÜRECİNİN BUGÜNE KADAR GELİŞİMİ HAKKINDA ÖZET BİLGİ Sürecin Koordinasyonu ÇEM tarafından sağlanmıştır. İlgili kurum ve kuruluşların üst düzey yöneticilerinden oluşan Yönlendirme Komitesi (YK) oluşturulmuştur. Kurumların havza konusunda uzmanlarından oluşan Teknik Komite (TK) oluşturulmuştur. Paydaşların (kamu kuruluşları, STK’lar, üniversiteler, vb.) çalıştaylara katılımları sağlanmış, UHYS taslağı paydaş görüş ve önerilerinden yararlanarak geliştirilmiştir. Belge tamamlanarak onay için Kalkınma Bakanlığına sunulmuştur.

UHYS – STRATEJİ BELGESİ İÇERİĞİ UHYS Belgesinde: Vizyon, 14 İlke, 7 Amaç, 9 Alt-amaç, ve bunların altında 46 hedef belirlenmiş, ayrıca her hedef için performans göstergeleri ve stratejiler ile hedeflerin gerçekleşmesinden birincil derecede sorumlu kuruluşlar ile işbirliği ve katkı sağlayacak kuruluşlar gösterilmiştir. Taslak ekinde ayrıca kurumların uzamanlarının işbirliği ile hazırlanan havza önceliklendirme kriterleri sağlanmıştır.

HAZIRLANAN UHYS BELGESİNİN ÖZETİ UHYS VİZYONU “Ülkemiz havzalarının eşgüdümlü, katılımcı ve ekosistem odaklı yönetimi ile havza kaynaklarını ve biyolojik çeşitliliğini korumak, geliştirmek, havzaların çevresel, ekonomik ve sosyo-kültürel hizmet ve faydalarını sürdürülebilir olarak temin etmek suretiyle yaşam kalitesinin ve refah düzeyinin artırılmasına ve ülkenin kalkınmasına gerekli katkıları sağlamak”`tır.

UHYS - İlkeler (x) Kalite; (xi) Ulaşılabilirlik; Sürdürülebilirlik; Katılımcılık; Eşgüdüm; Verimlilik; Etkinlik; Çevreye duyarlılık; Şeffaflık; Hesap verebilirlik; Bilimsellik (x) Kalite; (xi) Ulaşılabilirlik; (xii) Maliyet ve faydaların adil paylaşımı; (xiii) Ulusal kalkınma politikaları ve diğer ulusal strateji belgeleri ile uyum; (xiv) Uluslararası sözleşmelerden doğan yükümlülükleri yerine getirme;

UHYS – AMAÇLAR 1- Havzaların sürdürülebilir yönetimi için yasal çerçeve ve kurumsal kapasitelerin güçlendirilmesi, kurumlar ve paydaşlar arasında eşgüdüm ve işbirliğinin sağlanması. 2- Havza su kaynaklarının sürdürülebilir olarak yönetimi ve kullanımı. 3- Havza alanlarında ve doğal kaynaklarında tahribatın ve erozyonun önlenmesi, bozuk havza alanlarının ıslahı ve sürdürülebilir kullanımı.

  4- Havzaların biyolojik çeşitliliğinin, doğal ve kültürel peyzaj kaynak değerlerinin korunması ve yönetimi ile ekosistem hizmetlerinin sürdürülebilirliğinin sağlanması. 5- Havzalarda yaşayan halkın bilinçlendirilmesi, yaşam kalitesinin ve refah düzeyinin yükseltilmesi ve doğal kaynaklar üzerine baskılarının azaltılması. 6- Havza yönetiminde afetler ve zararlarına karşı önlem ve mücadele mekanizmalarının entegrasyonu, geliştirilmesi ve etkinleştirmesi. 7- Havza yönetimine iklim değişikliğinin muhtemel etkilerinin ve bu etkilere uyumun dâhil edilmesi, uyum ve mücadele mekanizmalarının geliştirilmesi.

Ekosistem hizmetleri: Ekosistemler tarafından gerçekleştirilen ve yerkürede çevrenin (yaşamın) dengeli ve kararlı bir durumda devam etmesi için, tedarik edici (gıda, su, vb.), düzenleyici (iklimin, hava kalitesinin, su akışının düzenlenmesi, suyun temizlenmesi, toprak kalitesinin korunması, hastalıkların önlenmesi, vb.), destekleyici (besin ve su zincirleri, bitkilerin tozlaşması) ve kültürel (rekreasyon, estetik, eğitsel değerler, vb.) faydaları ve hizmetleri sağlayan etkinlikler ve süreçlerdir.

Alt-amaçlar Amaç 2: Havzaların su kaynaklarının sürdürülebilir olarak yönetimi ve kullanımı.   Alt Amaç 2.1: Su kaynaklarının korunması, geliştirilmesi ve sürdürülebilir kullanımı kapsamında, havza bazında çalışmalara ortak temel oluşturacak yasal düzenlemelerin, plan ve programların tamamlanması ve uygulamaya konması. Alt Amaç 2.2: Su kullanım verimliliğinin ve tasarrufunun arttırılması. Alt Amaç 2.3: Kentsel ve kırsal yerleşim yerlerinin/belediyelerin içme, kullanma ve sanayi suyu ihtiyaçlarının yeterli miktar ve kalitede karşılanması. Alt Amaç 2.4: Tarımsal sulama alanlarının havzanın iklim, toprak ve su koşullarına uygun şekilde genişletilmesi, sulama sistemleri ve verimliğinin geliştirilmesi. Alt Amaç 2.5: Havzalardaki hidroenerji potansiyelinden yararlanmanın geliştirilmesi HES yatırımlarının çevresel, sosyal ve ekonomik etkilerinin uygun değerlendirmelere dayalı olarak gerçekleştirilmesi.

Alt Amaç 3.1: Tarım alanlarının korunması, ıslahı sürdürülebilir Amaç 3: Havza alanlarında ve doğal kaynaklarında tahribatın ve erozyonun önlenmesi, bozuk havza alanlarının ıslahı ve sürdürülebilir kullanımı. Alt Amaç 3.1: Tarım alanlarının korunması, ıslahı sürdürülebilir kullanımı. Alt Amaç 3.2: Mera alanlarının korunması, ıslahı, sürdürülebilir Alt Amaç 3.3: Orman alanları ve kaynaklarının korunması, ıslahı, sürdürülebilir kullanımı. Alt Amaç 3.4: Kentsel alanlar ve yerleşim yerleri çevresindeki havzalarda yoğun ve düzensiz yapılaşmanın ve bunun neden olduğu, toprak, bitki örtüsü, su kaynakları ve doğal denge bozulumunun önlenmesi.

Hedeflerin elde edilmesine yönelik izlenecek Stratejiler 1. Mevcut mevzuatı, havza yönetim uygulamalarının eşgüdümlü, bütünleşik ve katılımcı olarak yürütmek ve taraf olduğumuz uluslararası sözleşmelere ve AB mevzuatına uyumu destekleyecek şekilde geliştirmek. 2. Havzaların bütüncül ve katılımcı yaklaşımla sürdürülebilir yönetimi için kurumsal kapasiteleri güçlendirmek, ulusal ve havza bazlarında yasal destekli eşgüdüm mekanizmalarını tesis etmek. 3. Sivil toplum kuruluşları, bilim kuruluşları ve diğer paydaşların havza yönetimi ve ıslahı çalışmalarına ulusal ve yerel düzeylerde katılımlarını ve katkılarını desteklemek. 4. Havzalarda yaşayan yerel halk arasında doğal kaynakların tahribatlarının ve erozyonun önlenmesi ile ilgili gerekli bilinç düzeyini oluşturmaya yönelik çiftçi eğitimi ve yayım faaliyetlerini güçlendirmek, kapasite geliştirme programlarını uygulamak.

5. Havza Koruma ve yönetim planlarında Havza bazında koruma ve kullanmaya yönelik tedbirler programını alt havza üst havza entegrasyonu esas alarak oluşturmak. 6. Planlama, izleme ve değerlendirme çalışmalarında bilgi teknolojilerinden yararlanmak. 7. Havza alanlarının, müdahalelerin ve yatırımları bilimsel kriter ve yöntemlerin kullanımı ile belirlenecek önceliklendirmeye göre yürütmek. 8. Havza sorunlarının çözümü ve havza yönetiminin geliştirilmesine yönelik olarak üniversiteler ve bilimsel araştırma kurumları ile diyalog ve işbirliğini güçlendirmek.

UHYS’NİN UYGULAMASININ KOORDİNASYON, İZLENMESİ, DEĞERLENDİRİLMESİ Her yıl bir ”Ulusal Havza Yönetimi Değerlendirme Raporu”nun hazırlanması, ilgili kuruluşların ve kamuoyunun bilgisine sunulması. UHYS’nin uygulaması ile ilgili çalışmaların izlenmesi ve koordinasyonu görevi Orman ve Su İşleri Bakanlığı Su Yönetimi Genel Müdürlüğünce (SYGM) yürütülmesi. Bu çalışmaların üst düzeyde yönlendirilmesi ve desteklenmesi görevinin ise ilgili kamu kuruluşlarının ve diğer paydaşların (STKlar, bilim kuruluşları, vb.) üst düzey temsilcilerinden oluşan “Havza Yönetimi Üst Kurulu” tarafından gerçekleştirilmesi

4. Taşra (25 ana nehir havzası) düzeyinde izleme ve değerlendirme çalışmaları ise, ilgili kurum, kuruluş ve diğer paydaş temsilcilerinden oluşacak Havza Yönetim Kurulları tarafından gerçekleştirilmesi. 5. İlgili kilit kuruluşlarda UHYS ile ilgili izleme, değerlendirme, kurum dışı ve içi gelişimlerle ilgili temas ve bilgi değişimini koordine etmek amacıyla bir birimin ve bir üst düzey uzman elemanın görevlendirilmesi. 5. Bu elemanlar ile üniversiteler, araştırma kurumları ve sivil toplum kuruluşlarından ve özel sektörden uzman elemanların katılımıyla dan oluşacak Teknik Komite tarafından Strateji Belgesi uygulama çalışmalarının uzmanlar düzeyinde takibi ve desteklenmesi.

Ulusal Havza Stratejisi Hedefleri için Performans Göstergeleri ve Kurumsal Sorumluluklar ile ilgili bilgiler Strateji Belgesi Ek 1’de; Havzaların önceliklendirilmesi ile ilgili bilgiler ise Ek 3’te verilmiştir.

HAVZA PLAN VE PROJELERİNİN ULUSAL HAVZA YÖNETİM STRATEJİSİ İLE UYUMU

UHYS, havzalarda çalışan kurum ve kuruluşlarca gerçekleştirilecek tüm planlama ve projelendirme çalışmalarında, bunların uygulamaları, izlenmesi ve değerlendirilmesinde ortak genel bir çerçeve oluşturması öngörülmektedir. Bu bağlamda havzalarda yürütülecek çalışmalar ve yatırımlarla ilgili plan ve projelerde UHYS’nin aşağıdaki hususlarının dikkate alınmasına özen gösterilmelidir:

1. UHYS’nin aşağıda özetlenen vizyonu tüm havza plan ve projeleri için de temel bir vizyon oluşturmalıdır. ”Havza kaynaklarını ve biyolojik çeşitliliğini korumak, geliştirmek, havzaların çevresel, ekonomik ve sosyo-kültürel hizmet ve faydalarını sürdürülebilir olarak temin etmek suretiyle yaşam kalitesinin ve refah düzeyinin artırılmasına ve ülkenin kalkınmasına gerekli katkıları sağlamak”.

(bu ilkelere yeterince uyulup uyulmadığı sorgulanmalıdır). UHYS’nın aşağıda ilkeleri tüm tüm havza plan ve projelerinde de temel ilkeler olarak dikkate alınmalıdır. (bu ilkelere yeterince uyulup uyulmadığı sorgulanmalıdır). Sürdürülebilirlik; Katılımcılık; Eşgüdüm; Verimlilik; Etkinlik; Çevreye duyarlılık; Şeffaflık; Hesap verebilirlik; Bilimsellik (x) Kalite; (xi) Ulaşılabilirlik; (xii) Maliyet ve faydaların adil paylaşımı; (xiii) Ulusal kalkınma politikaları ve diğer ulusal strateji belgeleri ile uyum; (xiv) Uluslararası sözleşmelerden doğan yükümlülükleri yerine getirme;

UHYS’nin amaçlarının gözönünde bulundurulmalı ve bu amaçlardan uygun olanlarına katkı sağlamaya çalışılmalıdır (en azından bu amaçlarla ilgili olası katkı ve etkileri sorgulanmalı)

planın/projenin amaçları, hedefleri, stratejileri ve faaliyetleri Mevcut sorunlar ve ihtiyaçlar ile, planın/projenin amaçları, hedefleri, stratejileri ve faaliyetleri arasındaki hiyerarşik bağlantılar (nedensel ve sonuçsal ilişkiler) belirlenmeli ve kontrol edilmeli (yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya kontrollar) Mevcut durum, sorun ve ihtiyaç analizi (paydaş analizi, GTZF analizi) Amaçlar Hedefler Stratejiler Faaliyetler Girdiler

Amaç: Planın/Projenin uygulanması sonunda ulaşılmak istenen sonuçların kavramsal olarak ifadesidir (normalde 1-4 amaç, fazla amaçtan kaçınma) Hedefler: Amaca ulaşma doğrultusunda gerçekleştirilmesi öngörülen somut çıktıların/neticelerin zaman, nicelik ve nitelik olarak ifadesidir. (her amaç için en az 1 somut hedef). Stratejiler: Planın/projenin hedeflerini nasıl gerçekleştirileceğini (hangi yolların izleneceğini) gösteren kararlar bütünüdür (alternatif stratejilerin mukayesesi, ve uygun stratejinin belirlenmesi). Faaliyetler (eylemler): Belirlenen hedeflerin, kararlaştırılan stratejiyi izlemek suretiyle gerçekleştirilmesi için yürütülecek çalışmalar. Girdiler: Faaliyetlerin yürütülmesi için gerekli kaynaklar.

İzleme ve değerlendirme sistemi belirlenen Performans/başarı göstergeleri: Gerçekleşen sonuçların planın/projenin önceden belirlenen hedeflerine ne ölçüde ulaşıldığının ortaya konulmasında kullanılır. Gösterge, ölçülebilirliğin sağlanması bakımından zaman,miktar, kalite veya maliyet cinsinden ifade edilebilir. Her hedef için en az bir gösterge kullanılır. İzleme ve değerlendirme sistemi belirlenen göstergeleri esas alarak oluşturulmalıdır.

Projelerin değerlendirilmesi: - Proje hazırlanması sırasında değerlendirme (projenin kabulu için gerekli izibilite/uygulanabilirlik analizi). - Proje sonunda değerlendirme - Proje sonrasında değerlendirme (proje sonuçlarının sürdürülebilirliğinin tesbiti, daha güvenilir hedef ölçümlerine dayalı değerlendirme).

Proje değerlendirmesi (analizi) kapsamı: - Ekonomik etki ve sonuçların değerlendirmesi - Ekolojik etki ve sonuçların değerlendirilmesi - Sosyal etki ve sonuçların değerlendirmesi - Risk analizi - Kurumsal kapasite, proje yönetimi yeterliliği

TEŞEKKÜR EDERİM... Muzaffer Doğru dogru_muzo@yahoo.com