TARİHTEN GÜNÜMÜZE DÜNYA POLİTİKASINDA KAFKASYA PROF. DR. ÖMER GÖKSEL İŞYAR

KAFKASYA NERESİ?

GÜNEY KAFKASYA – TRANS KAFKASYA

“KAFKASYA” TERİMİ Kafkas adının nereden geldiğiyle ilgili ilk açıklamalardan biri antik dönem yazarı Plinius'a aittir. Plinius,Kafkas adının kökeninin İskit dilinde ak kar anlamına gelen Gracaucasus'tan geldiğini belirtmiştir. 1800'lü yıllarda Kafkasya'yı gezen J.Klaproth ise Kafkas adının Farsça kökenli olduğunu ve Farsçada Kaf Dağı anlamına gelen Koh-Kaf(Kuh-i Kaf) kelimesinden kaynaklandığını iddia etmiştir. Romalılar ise bu bölgeyi Kavkasus olarak adlandırmıştır. Avrupa'da 15. ve 16. yüzyıllarda Kafkas adı Caucasus olarak geçmiş ve bu kullanım günümüze kadar gelmiştir; fakat bu kullanımlarda belirtilen Kafkasya,günümüzde Kuzey Kafkasya olarak anılan bölgeyi belirtiyor, Güney Kafkasya bu tanıma girmiyordu. Güney Kafkasya'yı belirtmek için kafkas ötesi anlamındakiTranscaucasia sözcüğü kullanılıyordu.

TARİHTEN GÜNÜMÜZE KAFKASYA ÜZERİNDE REKABET TEMEL AKTÖRLER: OSMANLI – İRAN – RUSYA

Rusya’nın en geleneksel amacı: GÜNEYE / SICAK DENİZLERE İNMEK… İSTANBUL’U ALIP 3. ROMA’YI kurmak… Bu amacı ilk dile getiren Rus Çarı: III. IVAN (1462-1505) Kafkaslar, bu yolda önemli bir geçittir. Diğer 2 geçit: Afganistan ve Boğazlar… Kafkaslar’daki Terek Nehri üzerinden aşağılara inmeye çalışmıştır. Bu amacı için Rusya, bölgedeki 2 Hıristiyan unsuru da kullanmıştır: ERMENİLER ve GÜRCÜLER..

* Rusya, 14.yy.da ALTINORDA’nın egemenliğinden kurtuldu. Bağımsız bir aktör haline gelmeye başladı. Rusya, Kafkaslarda sürekli baskı kurmuş 2 aktör/rakiple karşılaşmıştır: İran ve Osmanlı.

ALTINORDA DEVLETİ

Rus baskısını hafifletmek için, Kanuni Sultan Süleyman’ın EJDERHAN SEFERİ ve DON-VOLGA NEHİRLERİNİ BİR KANALLA BİRLEŞTİRMESİ FİKRİ (Sokollu Mehmet Paşa). Kanuni’nin Ardından------ 1587 - KABARDA (KABARTAY) SEFERİ düzenlendi. 1604-ÇAR BORİS GODİNOV’un DAĞISTAN SEFERİ.

Rusya’nın büyük devlet haline gelişi: Çar 1. Petro (Büyük Petro) 1695 Rusya, Kırım Hanlığı’na vergi vermekten kurtuldu.

1700: Osmanlı-Rus Savaşı olmuştur: İstanbul Antlaşması imzalandı. Antlaşmaya göre; - Rusya, Azak’ı aldı. Böylelikle Karadeniz’de varlık göstermeye başladı. Kafkasları çevreledi. Osmanlı’nın Rusya üzerine 1711 - PRUT SEFERİ: Statükoyu yeniden Osmanlı lehine değiştirdi: Ruslar Azak bölgesinden yeniden geri çekilmek zorunda kalmıştır.

1722 – Osmanlı ve bölgedeki güçlerin acziyeti: 3 zaafiyet belirtisi - Osmanlı’da LALE DEVRİ. - İran’da Şİİ-SÜNNİ ÇATIŞMALARI. - Afgan topraklarında ayaklanmalar. Bölge dengeleri Rusya lehine değişti. İRAN SEFERİ DÜZENLEDİ. Kafkasya üzerindeki baskılarını artırdı. Osmanlı bu aşamada İran’a yardım etti. Ama beklendiği kadar olmadı. Osmanlı-Safevi rekabeti etkili oldu. Rusya ile İran arasına Fransa girdi ve taraflar 1724 - MAZENDERAN ANTLAŞMASI’nı imzaladılar. Osmanlı 1590 sınırlarına (günümüzdeki Azerbaycan ve Ermenistan toprakları) tekrar genişledi. Bunu sağlayan 1724 – İSTANBUL ANTLAŞMASI. Bu antlaşmaya göre, HAZAR BÖLGESİ 2’YE BÖLÜNDÜ: - Kuzey sahilleri Rusya’nın, - Güney sahilleri Osmanlı’nın…

Osmanlı ilgisini devam ettiremedi: 1730 – Patrona Halil İsyanı Osmanlı ilgisini devam ettiremedi: 1730 – Patrona Halil İsyanı. Fırsattan istifade eden İran, Kafkaslardaki Osmanlı topraklarına girmeye çalıştı. Engellemek için I. Mahmud, İRAN SEFERİ’ne çıktı. Bölgeyi yeniden düzene koydu.

10 Mart 1735 – Osmanlı-Rus GENCE (GANDZAK) ANTLAŞMASI yapıldı 10 Mart 1735 – Osmanlı-Rus GENCE (GANDZAK) ANTLAŞMASI yapıldı. İki taraf tam bir KOMPROMİS’e ulaştılar. Kompromis şudur: İki taraf Kafkasya’daki topraklarını bırakıp aynı anda geri çekilmeleri ve bu toprakları İRAN’a terk etmeleri…

Osmanlı giderek güç kaybederken, Rusya giderek güçlenmekteydi. Rusya fırsattan istifade edip, 1739-BELGRAD ANTLAŞMASI yapıldı. Rusya AZAK’ı geri aldı. Rusya ve Osmanlı karşılıklı olarak Kabarda’ya müdahale etmeme konusunda anlaşmışlardır. (KONSENSUS).

ÖNEMLİ BİR DÖNÜM NOKTASI: 1762 – ÇARİÇE II. KATERİNA’nın tahta çıkması. Kafkaslarda Ermeniler onun döneminde toplanıp, bir araya gelmeye başladılar. OSMANLI ile RUSYA arasındaki ilk GENEL HARP: (1. OSMANLI-RUS HARBİ de denir.) Rusya KIRIM ve DAĞISTAN’ı işgal etti. Neticede, 21 Temmuz 1774-KÜÇÜK KAYNARCA ANTLAŞMASI. Küçük Kaynarca Antlaşması’na göre; Rusya, resmen Karadeniz’e inmiş oldu. Kırım Hanlığı resmen ortadan kaldırıldı. Kırım bölgesini Rusya işgal etti.

1787 – Osmanlı-Rus Savaşı: Rusya, ANAPA’yı ele geçirdi 1787 – Osmanlı-Rus Savaşı: Rusya, ANAPA’yı ele geçirdi. Netice YAŞ ANTLAŞMASI: (10 Ocak 1792) Yaş Antlaşması’na göre, RUSYA: KENDİSİNE BİR SALDIRI OLMADIKÇA KAFKASYA TOPRAKLARINDAN ÇIKMAYI KABUL ETTİ. 1801: RUSYA, GÜRCÜLERİN ÇAĞRISIYLA, GÜRCİSTAN TOPRAKLARINI İŞGAL ETTİ. 1806 – OSMANLI-RUS SAVAŞI: (1806-1812) İstanbul’da KABAKÇI İSYANI. Ruslar, Kars Kalesi’ni aldı. Aynı dönemde Napolyon-Rusya Barışı, 1807-TİLSİT BARIŞI. Napolyon, Rusya’yı Osmanlı ile ateşkese zorladı. Ateşkesin şartı: HAZAR DENİZİ TAMAMEN RUSYA’NIN EGEMENLİĞİNE GEÇTİ. 1812-BARIŞI: (BÜKREŞ ANTLAŞMASI): SADECE KARAÇAY BÖLGESİ RUSYA’NIN ELİNDE KALDI. RUSLAR DİĞER KAFKAS TOPRAKLARINDAN GERİ ÇEKİLDİLER.

1823-RUSYA-İRAN SAVAŞI: 1823-TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI 1823-RUSYA-İRAN SAVAŞI: 1823-TÜRKMENÇAY ANTLAŞMASI. Rusya Kafkasya Hanlıklarının çoğunu almıştır. Ardından 1828-29 Osmanlı-Rus Savaşı: 1829-EDİRNE BARIŞ ANTLAŞMASI: Rusya, Nahçıvan’ı işgal etti, Revan’da bir Ermeni tamponu oluşturulmaya başlandı, Ermeni Tamponu: Osmanlı-İran tertibatını kesmek… Anapa, Ahıska, Kars Rusların eline geçti. Kısacası: Karadeniz’in önemli limanları Rusya’nın eline geçti.

1853-56: KIRIM SAVAŞI: - Savaşın ağırlık merkezi, KIRIM YARIMADASI. - Şeyh Şamil de, savaş devam ederken, (1834-1859) Kuzey Kafkasya’da bağımsızlık savaşı vermişlerdir. ŞEYH ŞAMİL: Gürcistan topraklarını ele geçirmek için, İstanbul’dan yardım istedi. Osmanlı: Savaşın genel gidişatı içinde durumu değerlendirdi. Cihat ilan etmekle yetindi. Kafkasya mücadeleleri sırasında Rusya bölgede sürekli 270.000 kişilik bir ordu bulundurmak zorunda kaldı. Osmanlı’nın eli rahatladı. Ama Osmanlı Doğu Cephesi’nde yeniliyordu: Kars Rusların eline geçti. (29 Ekim 1855). Osmanlı, Batı ve Kuzey cephelerinde galip oluyor. Doğuda yeniliyor. Osmanlı, BARIŞ İSTEMEK DURUMUNDA KALMIŞTIR. 30 MART 1856 – PARİS BARIŞ ANTLAŞMASI. Rusya, 1829 Edirne Ant.’yla elde ettiği bazı kazanımlarını kaybetti. - Rusya, Osmanlı topraklarında yaşayan Ermenilerin tam hamisi durumuna gelmiştir.

ÇAR II. ALEKSANDER DÖNEMİNDE: (1855-1881) ERMENİ MESELESİ, KIRIM HARBİ’NDEN SONRA İYİCE ULUSLARARASI BİR SORUN HALİNE GELMİŞTİR. İNGİLTERE DE KONUYA EĞİLDİ… İNGİLTERE’DEN SONRA İSE, DİĞER GÜÇLER… RUSYA’NIN ÇELİŞKİSİ: - DIŞARIDAKİ ERMENİLERİ OSMANLIYA KARŞI BİLİNÇLENDİRME, KENDİ İÇİNDEKİ ERMENİLERİ SLAVLAŞTIRMA VE EZME… (Çar II. Aleksander, Ermenilere “Hıristiyanların Yahudileri” demiştir.) ASİMİLASYON (PAN-SLAVİZM YAKLAŞIMI). EÇMİYADZİN ERMENİ KİLİSESİ, İTİBARLAŞTIRILDI… (ANADOLU ERMENİLERİNE ETKİ BEKLENTİSİ) OSMANLI’NIN İÇİŞLERİNE KARIŞMASI…

AYRICA, - RUSYA, KAFKASYA’DAKİ TÜRKLERİ/MÜSLÜMANLARI (“BUSURMANLAR” ya da “TATARLAR” ) DA ASİMİLE ETMEYE ÇALIŞMIŞTIR. BUNLAR “INORODEST”LER (SLAV OLMAYANLAR)DIR.

RUSLAR, NETİCEDE KAFKASLARDA KONTROL KURDULAR: ŞEYH ŞAMİL 1859’DA YENİLDİ, ÇERKES DİRENİŞİ 1864’TE KIRILDI. SONUÇ: OSMANLI YÖNÜNDE KAFKASYA’DAN YOĞUN GÖÇLER... RUSLAR, BUNDAN SONRA ORTA ASYA’YA YÖNELDİLER…

BU ARADA, RUSYA OSMANLI’YA SAVAŞ İLAN ETTİ BU ARADA, RUSYA OSMANLI’YA SAVAŞ İLAN ETTİ. (24 Nisan 1877) Hicrî 1293 (“93 Harbi”) Bu savaş, 1877-78 Savaşı’dır. Ermeni birlikleri de Rus Ordusu içinde hareket etmişlerdir. Doğudan onlar da Anadolu’ya saldırmışlardır. Rusya, Kars’ı almıştır, Erzurum’u almıştır, Erzurum halkı direnç – ağırlaşan kış şartları, ATEŞKES İMZALANDI. 31 OCAK 1878’DE EDİRNE’DE… BARIŞ ANTLAŞMASI: 3 Mart 1878 - AYASTEFANOS ANTLAŞMASI (SAN STEFANO ya da YEŞİLKÖY ANT. DA deniliyor) Doğu sancaklarının çoğu Rusya’ya bırakıldı. (Batum, Ardahan, Kars, Oltu, Eleşkirt, Beyazıt Sancakları) Anadolu’da ERMENİLERİN MESKUN OLDUĞU YERLER, Rusya’nın himayesine bırakıldı. “BÜYÜK ERMENİSTAN” bölgesi denildi. İngiltere büyük tehdit olarak gördü… Bu bölgelerde ıslahat yapılmazsa, Rusya tarafından ilhak edilebilecekti…(16. Md.)

İNGİLİZ DİPLOMASİSİ HAREKETE GEÇTİ: Başbakanı Disraeli ve Dışişleri Bakanı Lord Salisbury -----OSMANLI’NIN RUSYA’NIN ELİNDEN KURTARILMASI GEREKİYORDU… AMA BATI VE RUSYA ŞU KONUDA ANLAŞTILAR: ANADOLU’DA BİR ERMENİ DEVLETİNİN KURULMASI… RUSYA, ERZURUM’U BOŞALTTI. KİLİKYA-ÇUKUROVA’DA BİR ERMENİ DEVLETİ, RUSYA’NIN GÜNEYE/SICAK DENİZLERE YANİ AKDENİZ’E İNMESİNİ SAĞLAYACAKTI… BATILILAR, ERMENİLERİN KARADENİZ ÇIKIŞINI DESTEKLEDİLER… (TRABZON ÜZERİNDEN…) RUSYA AÇISINDAN BU ZARARLIYDI (KENDİ İÇİNDEKİ ERMENİLERE OLUMSUZ ETKİ EDEBİLİRDİ…) Rusya, Kafkas Ermenilerine yaptığı baskıları artırmıştır. Osmanlı’da, Sultan Abdülhamit tahta çıktı… Rusya, Ermenileri tehcir ettiriyorlardı. (Rusya’nın iç bölgelerine…) Osmanlı ile arasındaki sınırı bir müddet kapatmıştır. Kafkasya’daki Ermeniler ve Gürcüler, bu şartlar altında Komünizm fikrine (Narodnaya Volya) bile sıcak (kurtuluş yolu olarak) bakabilmişlerdir. Abdülhamit de, Ermenilere karşı cebrî tedbirler almıştır.

13 Haziran – 13 Temmuz 1878: BERLİN KONGRESİ toplanmıştır: - Eleşkirt, Oltu, Beyazıt Osmanlı’nın oldu. - Kars-Ardahan-Batum (Elviye-i Selase: Üç Sancak) Rusya’nın oldu. 58. Md.: Bu 3 sancakta yaşayan Müslüman-Türk halkı, mülk ve topraklarını satıp eşyalarıyla Anadolu’ya göç edeceklerdi. (ZORUNLU GÖÇ). - Bu 3 sancak, aşamalı olarak (5 yıllık geçiş süreci içinde…) Rus idaresine geçecekti.

1880’lerde ve 1890’larda Ermeniler, bu 3 sancağa yoğun olarak göç etmişlerdir. Osmanlı’nın doğudaki 6 eyaletine de göç ettirilmişlerdir. Osmanlı karşılık verdi: - Kafkas Müslüman halkları (Çerkezler ve Abhazlar) ayaklanmaya teşvik edildi, Türk savaş gemileri, Sohum kalesini bombaladılar. Rusya, Osmanlıdaki Şii-Sünni çatışmasını tahrik etmiştir. 1877-78 Harbi: Rus-Osmanlı Harbi’nde, TÜRKLÜK BİLİNCİ de gelişmiş, bölgede (Rus işgali altında yaşayan halk arasında) TÜRKÇÜ FİKİRLER de gelişti.

1881 sonrasında, başa geçen III 1881 sonrasında, başa geçen III. Aleksander döneminde (1881-1894) Rusya; ORTA ASYA bölgesine yönelmeye başladı.

2. MEŞRUTİYETTEN SONRA, OSMANLI İDARECİLERİ DOĞUYA YÖNELDİLER. ÇARLIĞIN SON DÖNEMİNDE (II. NİKOLA) (1894-1917); KAFKASYA’DA 3 AKIM GELİŞTİ: PAN-İSLAMİZM PAN-TÜRKİZM (1908-2.MEŞRUTİYETİN ETKİSİ – TURAN ÜLKÜSÜ – JÖNTÜRKLERİN ETKİSİ) SOSYALİZM (HİMMET TEŞKİLATI: STALİN/SHAUMYAN). 2. MEŞRUTİYETTEN SONRA, OSMANLI İDARECİLERİ DOĞUYA YÖNELDİLER.

SONRASINDA, BALKAN SAVAŞLARI (1912-1914) sırasında RUSYA şunu önerdi: 6 doğu vilayetinde Otonom bir Ermenistan devletinin kurulması… Hangi 6 vilayet: ERZURUM, VAN, BİTLİS, DİYARBAKIR, HARPUT, SİVAS. Balkan Savaşları, RUSYA’NIN OSMANLI ÜZERİNDEKİ İŞTAHINI KABARTTI…

1. DÜNYA SAVAŞI: BREST LİTOVSK (1918): 3 SANCAK (KARS-ARDAHAN-BATUM) Osmanlıya verildi. 1918 Kafkas Ordusu kuruldu. Bakü Seferi. MONDROS ATEŞKES ANT. (30 Ekim 1918) Sevres Barış Antlaşması: 1920: BÜYÜK ERMENİSTAN DEVLETİ, OTONOM KÜRDİSTAN DEVLETİ. KAFKASLARDA 3 CUMHURİYET. TAŞNAKSUTİYUN ERMENİLERİ: ORTAK TEHDİT. 1920-GÜMRÜ ANTLAŞMASI. 1921-MOSKOVA ANTLAŞMASI.

ARDINDAN Sovyet Rejimi, KAFKASYA’YI ZAMANLA BOLEVİKLEŞTİRDİ (1920-21). 1921-KARS ANTLAŞMASI. 1991 YILINA KADAR SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN İÇİNDE KALDI…….