SERMAYE PİYASALARI 2015/2016 Bahar Dönemi Ders Notları Doç. Dr SERMAYE PİYASALARI 2015/2016 Bahar Dönemi Ders Notları Doç. Dr. Ahmet UĞUR

SERMAYE PİYASASI NEDİR? Sermaye piyasasının çeşitli tanımları bulunmaktadır. En geniş tanımı ile sermaye piyasası, uzun vadeli fonların alışverişinin yapıldığı piyasalardır Sermaye piyasası, orta, uzun ve sonsuz vadeli fonların arz ve talebinin aracı kuruluşlar aracılığıyla ve menkul kıymetlere bağlı olarak karşılaştığı piyasadır. Sermaye piyasası, işletmelerin ihtiyaç duyduğu uzun vadeli fonlar için çıkarmış oldukları menkul kıymetlerin arz ve talebinin karşılaştığı piyasa olarak da ifade edilebilir

SERMAYE PİYASASI NEDİR? Sermaye piyasasında arz ve talep bazı araçlar yardımı ile karşılaşır. Bu araçlara sermaye piyasası araçları ve menkul kıymetler diyoruz. Sermaye piyasası kavramı ile menkul kıymetler piyasası kavramı çok defa iç içe girmekte ya da eş anlamlı olarak kullanılmaktadır.

Sermaye Piyasasının Önemi ve Ekonomideki Yeri Sermaye piyasasının ekonomideki yeri ve önemi, ülke ekonomisi bakımından, tek başına ekonomiye yararlı olamayan küçük tasarrufların menkul kıymetlere yatırılarak damlalardan göller meydana getirmesinde ve büyük yatırımlara dönüşmesindedir. Fertler açısından ise, sermaye piyasası, tek başına gelir getiren bir yere yatırılamayacak kadar küçük fonların verimli yerlere yatırılmasına ve sahiplerine bir ek gelir getirmesine imkan sağlamaktadır.

Sermaye Piyasasının Önemi ve Ekonomideki Yeri Sermaye piyasası tasarruf sahipleriyle orta ve uzun vadeli fon talep eden kuruluşlar arasında direkt iletişim kurulmasına, sermayenin mobilizasyonunda aracıların ortadan kalkmasına veya fonksiyonlarının azalmasına (disintermediation) imkan hazırlar, küçük tasarrufların doğrudan doğruya ve daha süratle yatırımlara aktarılmasını sağlar.

Sermaye Piyasasının Önemi ve Ekonomideki Yeri Sermaye piyasasının etkin çalışması, şahısların tüketim eğilimlerini azaltarak ve tasarruf eğilimlerini yükselterek ekonomide sermaye birikimini artırır. Sermaye piyasası, likiditesi yüksek ancak düşük gelir getiren veya yüksek gelir getiren ancak likiditesi düşük varlıklar yerine uzun vadeli finansal araçlara yatırım yapmayı özendirmektedir. Sermaye piyasalarının bu tür araçlara yatırımı teşvik etmesinde en önemli faktör, bu araçların kolayca alınıp satılabilen likit varlıklar olmasıdır.

Sermaye Piyasasının Önemi ve Ekonomideki Yeri Gelişmiş bir sermaye piyasası, bankaların fon piyasasındaki tekel konumuna son vererek, fon piyasasına rekabeti getirir. Bu rekabet sonucu fonların maliyeti azalacağından yatırımın kaynak maliyeti de azalacaktır. Sermaye piyasaları küçük tasarruf sahiplerinin dahi menkul kıymet alımına imkan verdiğinden mülkiyetin tabana yayılmasını sağlar ve böylece gelir dağılımını düzenleyerek sosyal adaleti tesis edilmesine yardımcı olur.

Türkiye’de Sermaye Piyasasının Gelişimi Türkiye’deki sermaye piyasalarının tarihi gelişim sürecini, her ne kadar iki dönem arasında bir kesinti olmaksızın devam etmiş olsa da, Osmanlı Dönemi ve Cumhuriyet Dönemi olmak üzere iki dönem olarak incelemek faydalı olacaktır.

Osmanlı Döneminde Sermaye Piyasası Avrupa’da yaşanan sanayi devrimi ve sömürgecilik hareketleri büyük anonim şirketlerin ortaya çıkmasına ve bunların halka açılmasına yol açtığında, Osmanlı’da yaşayan yabancı tacirler ve azınlıklar da bu şirketlerin tahvil ve hisse senetleriyle ilgilenmeye başlamıştır. Tanzimat hareketinin de etkisiyle Osmanlılarda bu konuya ilgi göstermişlerdir.

Osmanlı Döneminde Sermaye Piyasası Dışarıdan alınan menkul değerlerin el değiştirmesi kısa zamanda bizde de bir piyasa oluşturmuş, buna da Galata bankerleri ön ayak olmuşlardır. Ancak, Osmanlı’da sermaye piyasasının oluşumu Avrupa’dakinden çok farklı nedenlerle ortaya çıkmıştır. Avrupa’da özellikle şirketlerin fon ihtiyaçlarını karşılamak için ortaya çıkmış sermaye piyasası, Osmanlı’da hazinenin fon ihtiyaçlarını karşılamak için ortaya çıkmıştır.

Osmanlı Döneminde Sermaye Piyasası Galata bankerlerinin etkinliğinin büyük ölçüde artması ve yabancı uyrukluların çeşitli oyunlar yaparak halktan haksız kazanç elde etmeleri üzerine 1866 yılında devlet tarafından Osmanlı’nın ilk borsası Dersaadet Tahvilat Borsası kurulmuştur. Bu borsada devletin bono ve tahvilleri yanında yerli ve yabancı tahvil ve hisse senetleri Avrupa borsalarıyla telgraf irtibatı kurularak işlem görmüştür. Örneğin; Panama tahvilleri ve Süveyş Kanalı hisse senetleri bu borsada Türkler tarafından satın alınmıştır. Bu borsanın adı 1906 yılında çıkarılan bir nizamname ile Esham ve Tahvilat Borsası'na dönüştürülmüş ve Cumhuriyet dönemine kadar varlığını korumuştur.

Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasası Türkiye Cumhuriyeti’nde sermaye piyasaları ile ilgili ilke düzenleme 1923 yılında çıkarılan bir kararname ile borsada işlem yapan kişi ve kurumların Türk olması kuralının getirilmesidir. 1929 yılında 1447 sayılı “Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu” çıkarılmıştır. Bu kanun ile borsada kaydı olmayan menkul değerlerin alınıp satılması yasaklandığından sermaye piyasası iyice sınırlandırılmıştır.

Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasası 1447 sayılı kanun ile Esham ve Tahvilat Borsasının adı İstanbul Menkul Kıymetler Borsası olarak değiştirilmiştir. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası 1938 yılında çıkarılan bir kararname ile Ankara’ya taşınmış ve adı «Kambiyo, Esham ve Tahvilat Borsası» olarak değiştirilmiştir. 1941 yılında tekrar İstanbul’a taşınmıştır.

Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasası 1960 yıllara kadar Türkiye’de sermaye piyasası ile ilgili önemli bir ilerleme yaşanmamıştır. 1950’li yıllarda özel sektöre ait bazı şirketlerin çıkardıkları tahviller borsa ve borsa dışında işlem görmeye başlamışsa da işlem hacmi çok düşük olmuştur. 1960’lı yıllarda devlet çalışanların aylıklarından yaptığı zorunlu kesintiler karşılığında çıkardığı “Tasarruf Bonoları” ve o yıllarda arz ettiği “Hürriyet Tahvilleri” sermaye piyasasında tekrar hareketlenmeye yol açmıştır.

Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasası Tasarruf bonoları tamamen, Hürriyet tahvilleri ise kısmen zorunlu tasarruf mahiyetinde olduğu için, kısa zaman sonra bunları alanlar paraya çevirme imkanı aramaya başlamıştır. Piyasada bazı işbilir kimseler de bunları faiz oranlarına ve vadelerine göre kırarak satın almış, zamanla ara simsarlar da türemiş ve bu iş arzuhalcilere kadar inmiştir. Alıcılar, üstüne belli bir kâr koyarak bunları parasını değerlendirmek isteyenlere satmasıyla ilk defa ikinci el menkul kıymetler piyasası doğmuş oldu.

Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasası 1970’li yıllarda holdingleşmenin başlaması ve bazı şirketlerin halka açılması sonucunda sermaye piyasasında gelişmeler olmaya başlamıştır. Ancak, sermaye piyasasını düzenleyen kanun ve kurumların olmamasından dolayı sermaye piyasası 1980’li yılların başında “Bankerler Olayı” olarak bilinen krizi yaşamıştır.

Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasası Türkiye'de yaşanan bu krizin etkisiyle 1981 yılında çıkarılan 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ile sermaye piyasası yeniden düzenlenmiştir. 1929 tarih ve 1447 sayılı Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu yürürlükten kaldırılmış ve bunun yerine 1983 tarih ve KHK/91 sayılı Menkul Kıymet Borsaları Kanun Hükmünde Kararnamesi getirilmiştir. 1984 yılında "Menkul Kıymetler Borsalarının Kuruluş ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik" yayınlanmıştır. Aralık 1985’te ise İstanbul Menkul Kıymetler Borsası faaliyetine başlamıştır.

Cumhuriyet Döneminde Sermaye Piyasası 4 Şubat 2005 yılında İzmir’de Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası kuruldu. 30.12.2012 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 6362 sayılı yeni «Sermaye Piyasası Kanunu» çıkarıldı.

Ülkeler İtibariyle Menkul Kıymet Borsası İşlem Hacmi (milyon dolar) 2010 2011 2012 2013 Almanya 1.628.496 1.758.185 1.275.949 1.334.545 ABD 30.454.798 30.750.596 23.226.926 23.285.193 Arjantin 3.805 3.284 2.191 3.342 Avusturya 48.626 42.356 23.405 25.843 Brezilya 868.813 930.698 875.418 810.596 Çin 8.068.723 6.496.032 4.967.885 7.589.638 Danimarka - Endonezya 103.842 109.421 94.586 115.972 Filipinler 21.778 27.765 34.783 46.670 Finlandiya Hindistan 1.059.713 730.122 636.509 563.507 İngiltere 2.741.325 2.836.992 2.194.257 2.233.373 İrlanda 8.894 8.956 9.262 14.471 İspanya 1.360.910 1.226.224 851.828 893.572 İsrail 102.694 82.043 49.365 53.703 İsveç İtalya Japonya 3.966.746 4.160.543 3.605.593 6.516.058 Kanada 1.368.954 1.542.174 1.357.293 1.371.478 Kolombiya 25.149 34.044 39.433 25.943 Kore 1.517.897 1.284.599 Lüksemburg 216 156 132 140 Macaristan 26.277 19.172 10.883 10.429 Malezya 112.292 135.949 124.333 147.873 Meksika 122.584 121.640 126.139 177.356 Mısır 38.397 16.133 17.856 12.920 OMX 750.279 828.308 586.971 625.832 Peru 5.012 6.228 6.102 4.051 Polonya 69.231 86.518 58.364 Rusya 337.111 242.002 Sri Lanka 5.009 1.679 1.555 Şili 53.818 55.260 45.653 43.980 Tayland 214.086 222.605 235.168 376.024 TÜRKİYE 411.469 393.910 357.779 419.362 Yunanistan 43.261 27.660 15.950 23.776

Menkul Kıymet Borsalarında İşlem Gören Şirket Sayısı Ülkeler 2010 2011 2012 2013 Almanya 765 746 747 720 ABD 5.095 4.900 4.916 5.008 Arjantin 106 105 107 103 Avusturya 110 99 102 Brezilya 373 364 363 Çin 2.063 2.342 2.494 2.489 Danimarka - Endonezya 420 440 459 483 Filipinler 253 254 257 Finlandiya Hindistan 6.586 6.752 6.856 6.932 İngiltere 2.966 2.886 2.767 2.736 İrlanda 59 55 50 İspanya 3.345 3.276 3.200 3.245 İsrail 613 593 549 508 İsveç İtalya Japonya 3.565 3.520 3.481 3.419 Kanada 3.741 3.945 3.972 3.886 Kolombiya 86 83 82 78 Kore 1.798 1.816 1.784 1.813 Lüksemburg 289 298 293 274 Macaristan 52 54 Malezya 956 940 920 910 Meksika 427 476 136 143 Mısır 228 232 235 236 OMX 754 773 751 755 Peru 248 277 271 Polonya 584 777 867 Rusya 262 Sri Lanka 241 272 287 Şili 231 267 245 306 Tayland 541 545 558 585 TÜRKİYE 344 368 404 424 Yunanistan 280 265 251

Sermaye Piyasasının Sınıflandırılması

Birincil Piyasalar İlk kez çıkarılan menkul değerlerin işlem gördüğü piyasaya birincil piyasa denir. Birincil piyasada ilk defa çıkarılan, yani daha önce herhangi bir piyasada işlem görmeyen menkul değerler işlem görür. Diğer bir ifadeyle, menkul değerin satılması sonucu elde edilen fonun menkul değeri çıkaran şirkete gittiği durumda birincil piyasa söz konusudur. Birincil piyasada menkul değeri çıkaran şirket ile fon fazlası olan ekonomik birimler doğrudan ya da bir finansal aracı vasıtasıyla dolaylı olarak karşılaşırlar. Sermaye piyasasının ekonomiye kaynak yaratma fonksiyonunu yerine getirdiği en önemli piyasa birincil piyasalardır. Ancak, menkul değerler ilk defa burada işlem gördükten sonra diğer piyasalara transfer edilirler.

Birincil Piyasalar Doğrudan Arz: Menkul değeri çıkaran kurumun piyasada bu menkul değerleri talep edenlerle doğrudan ilişki kurarak satması durumuna doğrudan arz denir. Bu yöntemde arada herhangi bir aracı kurum bulunmamaktadır. Doğrudan arzda, arza aracılık eden bir kurum olmadığından ödenecek bir komisyon (aracılık maliyeti) da yoktur, bu nedenle arz maliyeti daha düşük olmaktadır. Ancak, bu yöntemin dezavantajı ise arzın başarısız olma riskinin yüksekliğidir. Dolaylı Arz: Menkul değeri çıkaran kurum piyasada bu menkul değerleri talep edenlerle bir aracı kurum vasıtasıyla ilişki kurarak satması durumuna dolaylı arz denir. Bu yöntemde aracı kurumlara komisyon ödendiğinden doğrudan arza göre daha maliyetlidir. Ancak arzın başarısız olma riski daha düşüktür.

İkincil Piyasalar İkincil piyasa, daha önce birincil piyasaya arz edilmiş menkul değerlerin alınıp satıldıkları piyasalardır. Diğer bir ifadeyle, ikincil piyasalarda yeni menkul değer arzı değil önceden arz edilmiş menkul değerler işlem görmektedir. İkincil piyasalarda menkul değerler el değiştirdiğinde, bu menkul değerleri arz eden şirketlere herhangi bir fon girişi olmaz. Birincil piyasa daha çok sermaye piyasası bilinciyle, ikincil piyasa ise menkul kıymetler piyasası bilinciyle çalışır.

İkincil Piyasalar İkincil piyasalar birincil piyasada arz edilmiş menkul değerlerin paraya çevrilmesini sağlayarak bunların likiditesini arttırır. Ellerinde menkul değer bulunan yatırımcılar istedikleri zaman bunları ikincil piyasada paraya çevirme imkanına sahip olduklarında ise birincil piyasaya talep artacaktır. Menkul değerleri birincil piyasalarda alan yatırımcılar, bu menkul değerlerin ikincil piyasadaki değerini de göz önünde bulundururlar. Hiçbir yatırımcı menkul değerlere ikincil piyasasındaki fiyatından daha çok bir fiyat ödemez. Menkul değerlerin ikincil piyasadaki değeri ne kadar yüksekse birincil piyasadaki değeri de o kadar yüksek olur.

Üçüncül Piyasalar Menkul kıymet borsalarına kayıtlı sermaye piyasası araçlarının borsa dışında aracılar vasıtasıyla alınıp satıldıkları piyasalardır. Üçüncül piyasadaki satıcılar, borsa aracı kurumlarının uyguladığı komisyon tutarı veya oranından daha düşük komisyon aldıkları için menkul değer yatırımcılarına maliyet avantajı sağlarlar. Üçüncül piyasalarda büyük yatırım kuruluşları (sigorta şirketleri, emeklilik fonları gibi) büyük miktarlardaki menkul değerlerin alım veya satımını yaparlar.

Dördüncül Piyasalar Dördüncül piyasalar, menkul değerlerin alım ve satımında aracıların bulunmadığı piyasalardır. Bu tür piyasalarda büyük kurumsal yatırımcılar ile zengin kişiler herhangi bir aracı olmadan doğrudan doğruya kendi aralarında blok olarak (büyük miktarlarda) menkul değer alım satımı yaparlar. Dördüncül piyasada işlem yapan taraflar hiçbir zaman birbirlerinin kimliklerini öğrenememektedirler. Bu piyasada işlem yapmanın başlıca nedenleri; daha iyi bir fiyat elde etmek, komisyondan tasarruf etmek, işlemleri daha hızlı sonuçlandırmak ve şirket adını gizli tutmaktır.

Örgütlenmiş Sermaye Piyasaları Menkul değerlerin belirli bir mekan ve belirli kurallar altında el değiştirdiği piyasalardır. Bu piyasaların fiziki mekanları, üyeleri, işlem kuralları ve yöneticileri mevcuttur. Bu piyasalara “teşkilatlanmış piyasalar” veya “organize piyasalar” da denmektedir. Örgütlenmiş sermaye piyasalarına en iyi örnek menkul kıymet borsalarıdır. Bu piyasalarda kişiler veya şirketler herhangi bir menkul değeri doğrudan doğruya alıp satamazlar. Bu piyasalarda menkul değer alıp satmak için ilk önce alım veya satıma konu menkul değerin bu piyasaya kayıtlı olması gerekir. Kayıtlı menkul değerler ise ancak aracılar vasıtasıyla alınıp satılabilir.

Örgütlenmemiş Sermaye Piyasaları Bu piyasalara “organize olmamış piyasalar” veya “alternatif piyasalar” da denmektedir. Örgütlenmemiş sermaye piyasaları; genellikle hukuki bir alt yapısı ve düzenlemesi olmayan, işlem yapabilmek için piyasa üyesi olmanın zorunlu bulunmadığı, fiyatın alıcı ve satıcı arasında piyasa fiyatından bağımsız olarak kararlaştırılabildiği, alım-satım emirlerinin doğrudan karşılaştığı, bir fiziki mekanı bulunmayan ve işlemlerin elektronik ortamda gerçekleştiği aracılar arası piyasalardır. Kısacası, menkul değerlerin alım ve satımında belirli bir fiziki mekanın, belirli kural ve düzenlemelerin olmadığı piyasalardır.

Örgütlenmemiş Sermaye Piyasaları Örgütlenmemiş sermaye piyasalarına aynı zamanda “tezgahüstü piyasalar (Over-the-counter, OTC)” da denmektedir. Tezgahüstü piyasalar, yerel, küçük ve yeni kurulmuş ve bu yüzden menkul değerleri pek tanınmayan şirketler ile mali durumu iyi olmayan şirketler için büyük önem taşımaktadır. Bu şirketler, ya menkul değerlerini borsaya kaydetmek için gerekli şartları taşımadığından borsaya kaydedememişlerdir ya da kaydetseler dahi borsadaki açık artırmada müşteri bulamamışlardır. Bu nedenle, bu şirketlerin menkul değerleri ancak tezgahüstü piyasalarda işlem görebilmektedir.