ZİHİNSEL ENGELLİ ÖĞRENCİLERE KAVRAM ÖĞRETİMİ SEVGİ ERGAN Ahmet Kutsi Tecer Özel Eğitim Mesleki Eğitim Merkezi (Okulu)

KAVRAM Söylendiğinde ve gösterildiğinde herkes için aynı şeyi ifade eden, aynı şeyi hatırlatan, bir nesnenin ya da durumun kendisi olmasını sağlayan özelliklerin tümüne kavram denir. Eğitim açısından kavram ise, ortak tepkiye yol açan ilişkili uyaran takımıdır. Kavram öğrenme; Nesneleri, olayları ya da insanları bir sınıfa koyabilme ve bu sınıfa bir bütün olarak tepkide bulunabilme durumudur

Önkoşul Davranışlar Kavram öğretimine başlamak için çocuğun bazı önkoşul becerileri kazanmış olması gerekir. Eylem bildiren yönergeleri yapabilmedir. Örneğin, “al, ver, göster, otur, tut” vb. bazı yönergeleri anlamalı ve yerine getirmelidir. Eşleştirme yapabilmelidir. Örneğin, çocuğa gösterilen nesnenin aynısını, üç farklı nesne arasında bulup göstermelidir. Çocuk bu becerilere sahipse kavram öğretimine başlanır şayet bunları yapamıyorsa, öncelikle bu beceriler kazandırılır.

Kavramın Yapısına İlişkin Özellikleri a)Kavramın kurallarının yapısı b)Kavramın ilişkili (ayırıcı) ve ilişkisiz(ayırıcı olmayan) nitelikleri c)Kavramın taksonomisi (Aşamalı sınıflandırma sistemi) Kavramın öğrenmeyi etkilemektedir.

Kavramın Sunulmasına İlişkin Özellikleri a) Örneklerin benzerliği b) Kavramın olumlu ve olumsuz özellikleri c) Örneklerin sırası d)Açık anlatımla yada yaratıcı yöntemle sunulması kavram öğrenmeyi etkiler. Yukarıda sıralanan özelliklerden biri yada bir kaçına dikkat edilmediğinde kavram öğrenme gerçekleşmez yada yanlış gerçekleşir.

Kavramın Yapısına İlişkin Özellikler a)Kavramın Kurallarının Yapısı:Nitelikleri arasındaki ilişkiyi ve onların işlevini belirleyen kurallar,kavramı tanımlamaktadır.  Aynı niteliklerden oluşan kavramlar,niteliklerin farklılaştığı kavramlardan,daha kolay öğrenilmektedir.

Kavramın İlişkili (Ayırıcı) ve İlişkisiz (Ayırıcı Olmayan) Nitelikleri Kavramın ilişkili (ayırıcı) nitelikleri, kavramın yapısında vardır ve kavramı tanımlar. İlişkili nitelikler, kavramın benzer özelliklerinin oluşturulmasında yardımcı olur. Örneğin, “kare” kavramının ilişkili niteliği, karenin şeklidir. Kavramın ilişkisiz (ayırıcı olmayan) nitelikleri ise, kavramın yapısında vardır ve kavramı tanımlamaz. İlişkisiz nitelikler, kavramın örneklerinin farklı olmasını sağlar. Örneğin, “kare” kavramının ilişkisiz niteliği, karenin kağıttan kesilmiş olması, büyük ya da küçük olması, kumaştan yapılmış olması vb.dir.

Kavram Analizi Bir kavramın ilişkili ve ilişkisiz niteliklerinin belirlenmesi işidir. Kavramın ilişkili nitelikleri, kavramı tanımlar ve onun benzer örneklerini oluşturur. İlişkisiz nitelikleri ise kavramı tanımlamayan ancak kavramın yapısında var olan niteliklerdir. Örneğin, “dikdörtgen” kavramı için tek ilişkili nitelik, onun şeklinin dikdörtgen olmasıdır. Dikdörtgen şeklinde olan nesnenin rengi, büyüklüğü, malzemesi gibi nitelikler ise ilişkisiz niteliklerdir. Analizi yapılacak kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri bu şekilde belirlendikten sonra ilişkisiz nitelikler, kolaydan zora doğru sıraya konur. Yani nesnenin rengi, büyüklüğü ve malzemesi sırayla değiştirilir. Çünkü ilişkisiz nitelikleri zorlaştıkça kavramın öğrenilmesi de zorlaşmaktadır. Aynı büyüklükte, aynı renkte ve aynı malzemeden nesneler arasından kare olanı göstermek; farklı renkte, farklı büyüklükte ve farklı malzemeden olan nesneler arasından kare olanı göstermek daha kolaydır.

Kavram Analizi Yapalım - Örneğin KAVRAM:VAHŞİ HAYVANLAR İlişkili nitelikler: Doğada yaşamaları, insanlarla ilişki kurmamaları İlişkisiz nitelikler: Tüylü olmaları,etle beslenmeleri,suda yaşamaları,karada yaşamaları,tüylü olmaları KAVRAM: KIRMIZI İlişkili (Ayırıcı) Nitelik: Rengi İlişkisiz (Ayırıcı Olmayan) Nitelik: Farklı şekil, malzeme, büyüklük vb. araçlar (kırmızı kare, kırmızı lego, kırmızı kumaş, kırmızı mandal) KAVRAM: 3 İlişkili (Ayırıcı) Nitelik: Sayılan, görülen nesnenin üç tane olması İlişkisiz (Ayırıcı Olmayan) Nitelik: Farklı yerlerde, farklı şekillerle, farklı renklerle, farklı büyüklüklerde vb. yazılmış üç rakamı (Yazıyla yazılması, romen rakamıyla yazılması, kırmızı kalemle yazılması, küçük yazılması)

c)Kavramın Taksonomik Düzeyi: Aşamalı sınıflandırma sistemidir. Örnek: Hayvan

HAYVAN KAVRAMININ TAKSONOMİSİ HAYVANLAR Vahşi HayvanlarEvcil Hayvanlar Etle beslenenlerOtla beslenelerEtle beslenenlerOtla besleneler AslanZebraköpekDeve KaplanFilKediAt KurtZürafaEşek TilkiGeyikKoyun KartalMaymunİnek AkbabaGergedanTavuk

a)Kavram Örneklerinin Benzerliği Benzerlik,aynı anda sunulan farklı kavramların birbirine yakınlığı anlamına gelmektedir. Aynı anda bir kavramın yakın örnekleri sunulduğunda örneklerin benzerliği yüksektir.büyük,küçük v.b - buna karışık olmayan sunu denir. Buna karşılık, birden fazla değişik kavramın aynı anda sunulduğunda örneklerin benzerliği ve yakınlığı azalmaktadır.Çok sayıda birbirinden farklı olan kavram örnekleri bir arada sunulmaktadır. Buna da karışık sunu denir.

b)Kavramın Olumlu ve Olumsuz Örnekleri: **Olumlu örnekler kavram örneği olanlardır. **Olumsuz örnekler kavramın örnek olmayanıdır.

Meyveler  Olumlu örnekler: Erik,portakal,üzüm,çilek,karpuz,kivi  Olumsuz örnekler: Kalem,telefon,pırasa,soğan,ıspanak

c) Örneklerin Sırası: Kavramın olumlu ve olumsuz örneklerinin tek tek sunulmasıyla kavram öğrenilebilir. Öğrenci daha önce öğrendiklerini görecek olursa, daha kolay öğrenir.

d)Kavramın Açık anlatımla ve Yaratıcı Yöntemle Sunulması: Kavramın nitelikleri öğrenciye açıkça sunulabilir yada kavramın niteliklerinin öğrenci tarafından çıkarılmasına fırsat verilebilir.

Kavram öğretirken örneklerin sırasına dikkat etmeliyiz. * Kavramın olumlu ve olumsuz örnekleri tek tek gösterilebileceği gibi tümü aynı anda birlikte de gösterilebilir. *Örneklerin tek tek gösterilmesinde olumlu ya da olumsuz örnek gösterilir, tepki alındıktan sonra geri çekilir. Sonra bir başka olumlu ya da olumsuz örneğe yer verilir. *Tüm örneklerin bir arada verilmesinde ise, öğrenci tüm olumlu ve olumsuz örneklere tepkide bulununcaya kadar örneklerden hiçbiri geri çekilmez. *Öğrenciye önceki olumlu ve olumsuz örnekleri görme fırsatı verilerek öğrenmesi pekiştirilir.

Öğretmen Yönergelerinin Kontrol Edilmesi Kavram öğretirken kullandığımız örnekleri seçmek kadar önemli olan bir başka nokta da kullandığımız ifadeleri ve yönergeleri kontrol etmektir. Öğretmenin kavram öğretimi sırasında kullandığı ifade ve yönergeler, öğrencinin dikkatini öğretimde kullanılan araçlara ve daha da önemlisi öğretilmek istenen kavrama çekmelidir.

Kavram Öğretimde Öğretim Yöntemleri Açık anlatım Basamaklandırılmış Yöntem Sabit bekleme süreli öğretim Eşzamanlı ipucuyla öğretim Artan bekleme süreli öğretim

Kavram öğretiminde izlenmesi gereken basamaklar 1. Öğrenci performansının belirlenmesi, 2. Kavram analizi, 3. Öğretim amaçlarının belirlenmesi ve listelenmesi, 4. Materyallerin seçimi ve geliştirilmesi, 5. Olumlu ve olumsuz örneklerinin seçimi ve listelenmesi, 6. Öğretmenin kavramı sunma stratejileri, 7. Test (Değerlendirme) örneklerinin seçimi ve uygulanması, 8. Hataların analiz edilmesi ve düzeltilmesi.

Açık Anlatım Kavramın ilişkili ve ilişkisiz nitelikleri, olumlu,olumsuz örnekleri,kuralların yapısı ve benzeri bilgiler olabildiğince somutlaştırılarak sunulur. Açık anlatıma kavram daha çabuk öğrenilmekte,daha fazla bilgi kazandırılmaktadır,öğrencinin hata yapması başarısız yaşantıları ve engellemeleri aza indirilmektedir.

Basamaklandırılmış Yöntem Bu yöntemin öğretim süreci ‘yap’, ‘göster’, ‘söyle’ ve ‘yaz ’basamaklarına ilişkin etkinlikleri içermektedir. Yap, göster, söyle ve yaz basamaklarında öğretmenin gerçekleştirdiği hareketin her biri öğrenci tarafından bir karşı hareketi gerektirir. Öğrenciler, öğretmeni beceri yaparken görürler, beceriyi açıklamasını dinlerler. Daha sonra öğrenciler kendileri yaparlar, gösterirler, ne yaptıklarını söylerler ve yazarlar. Basamaklandırılmış yöntemle öğretim yapılırken öğrenciden; yaparak, göstererek, sözlü ve yazılı dil kullanarak bir tepkide bulunması beklenmektedir. Öğrenci, doğru tepki verdiğinde davranışı pekiştirilmekte, yanlış tepki verdiğinde öğretime geri dönülmektedir.

Yap Basamağı ‘Yap’ basamağında öğretmen, gerçek nesneleri kullanır ve öğrenci de cevaplarını gerçek nesneler kullanarak verir. “Yap” basamağı, öğrencilerin birbirleriyle ve öğretmenleriyle aralarında yakınlık kurmalarına yardımcı olur.Öğrencinin gruba katılımını sağlamak için kullanılan etkili bir öğretim yöntemidir.Bu basamak “yap-yap”, “yap-göster”, “yap-söyle”, “yap-yaz” alt basamaklarından oluşur.

Göster Basamağı “Göster” basamağında öğretmen, öğrenciye görsel bir uyaran verir ve öğrenciden doğru tepki vermesi beklenir.Öğretmen, uyarıcıları öğrencinin görebileceği şekilde sunar.Bu basamak “göster-yap”, “göster-göster”, “göster-söyle”, “göster-yaz” alt basamaklarından oluşmaktadır.

Söyle Basamağı “Söyle” basamağında öğretmen, öğrenciye sembolik uyaranı sözlü olarak verir ve öğrenciden de doğru tepki vermesi beklenir.Bu basamak “söyle-yap”, “söyle- göster”, “söyle- söyle”, “söyle-yaz” alt basamaklarından oluşmaktadır.

Yaz Basamağı “Yaz” basamağında öğretmen,öğrenciye sembolik uyaranı yazılı olarak verir ve öğrenciden de doğru tepki vermesi beklenir. Bu basamak “yaz-yap”, “yaz-söyle”, “yaz- yaz” alt basamaklarından oluşmaktadır.

BASAMAKLANDIRILMIŞ YÖNTEME ÖRNEK VERELİM

28 ÇIKTI BEŞ TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMA GİRDİ YAP-YAP Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin içine iki tane nesne koyar(küp, boncuk).Daha sonra öğretmen öğrenciye iki kümenin içinde kaç tane nesne (küp, boncuk) olduğunu, nesneleri (küpleri)kullanarak cevap vermesini ister. YAP-GÖSTER Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin içine iki tanegerçek nesne (küp, boncuk...)koyar. Öğretmen öğrenciye önündeki resimli kartlar arasından iki nesne kümesinin toplamını veren kartı göstermesini ister. YAP-SÖYLE Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin içine iki tane gerçek nesne (küp, boncuk...) koyar. Öğretmen öğrenciye her iki kümedeki nesnelerin (küp, boncuk...) toplamının ne kadar olduğunu söylemesini ister. YAP-YAZ Öğretmen birinci kümenin içine üç tane, ikinci kümenin içine iki tane nesne (küp, boncuk...) koyar. Öğretmen öğrenciye her iki kümedeki nesnelerin toplamını rakamları kullanarak yazmasını ister

29 ÇIKTI BEŞ TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMA GİRDİ GÖSTER-YAP Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin resmini içeren kartı gösterir. Daha sonra öğretmen öğrenciden resimli kartta yer alan resim sayısı kadar gerçek nesne almasını ister. GÖSTER-GÖSTER Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin (birisinde üç, diğerinde iki resim) resmini içeren kartı gösterir. Daha sonra öğretmen öğrenciye resimli kartlar içinden sunulan karttaki resimlerin toplamını veren kartı göstermesini ister. GÖSTER-SÖYLE Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin resmini içiren kartı gösterir. Daha sonra öğretmen öğrenciye resimli karttaki nesne resimlerinin toplamının ne kadar olduğunu söylemesini ister. GÖSTER-YAZ Öğretmen öğrenciye toplamları beş olan iki nesne kümesinin resmini içeren kartı gösterir. Daha sonra öğretmen öğrenciye resimdeki nesnelerin toplamının ne kadar olduğunu rakamla yazarak göstermesini ister.

30 ÇIKTI ÜÇ İKİ DAHA ÜÇ İKİ DAHA BEŞ ÜÇ İKİ DAHA ÜÇ İKİ DAHA SÖYLE-YAZ Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler ve şimdi beni dinle der. Üç küp iki küp daha kaç ettiğini sayı kartları arasından göster ( ya da yaz) der. TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMA GİRDİ SÖYLE-YAP Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler veşimdi beni dinle der. Üç küp iki küp daha kaç ettiğini nesneleri (küp, boncuk…) kullanarak yapmasını ister. SÖYLE-GÖSTER Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler ve şimdi beni dinle der. Üç boncuk, iki boncuk daha kaç ettiğini resimli kartlar arasından göstermesini ister. SÖYLE-SÖYLE Öğretmen öğrenciye toplama işlemi yapacağını söyler ve şimdi beni dinle der. Üç düğme iki düğme daha kaç düğme ettiğini bana söyle der.

31 ÇIKTI 3+2= Beş3+2= 3+2=5 3+2=6 3+2=3 3+2= YAZ-GÖSTER Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kartı öğrenciye sunar ya da tahtaya yazar. Daha sonra öğretmen öğrenciden toplama Işleminin sonucunu temsil eden resimli kartı, kartlar arasından göstermesini ister. YAZ-SÖYLE Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kağıdı öğrenciye sunar ya da tahtaya yazar. Daha sonra öğretmen öğrenciden toplama işleminin sonucunu söylemesini ister. YAZ-YAZ Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kağıdı öğrenciye sunar ya da tahtaya yazar. Daha sonra öğretmen öğrenciden toplama Işleminin sonucunu yazmasını ister. (Ya da verilen işlem kartları içinden uygun olan kartı seçmesini ister.) TEK BASAMAKLI SAYILARLA TOPLAMA GİRDİ YAZ-YAP Öğretmen 3+2 işlemini içeren yazılı kartı öğrenciye sunar ya da tahtaya yazar. Öğretmen öğrenciye bu işlemin sonucunu küpleri kullanarak yapmasını ister.

ÖLÇÜT BAĞIMLI TEST Basamaklandırılmış öğretim yöntemini anlamak için, kavram öğretiminde, bireyselleştirilmiş eğitim materyali geliştirme süreçlerine yer vermek zorunluluğu vardır. Yapılması gereken ilk iş, ölçü aracının yani ölçüt bağımlı testin hazırlanması gerekir.

Ölçü Araçlarının Kullanılması Ölçü araçları kullanılmadan önce çocuğun kavramla ilgili ön koşul davranışları kazanıp kazanmadığına bakılmalıdır. Ölçü araçları hazırlanırken, öğretilmesi amaçlanan konu veya kavramın analizi yapılmalıdır. Yani kavramın ilişkili ve ilişkisiz özellikleri belirlenmelidir. Her bildirimle ilgili materyalin diğerinden farklılık göstermesine dikkat edilmelidir. Ölçü aracı ile bire bir çalışılmalı ve ortamın da sessiz olması gerekmektedir. Kayıt çizelgesi eğitimcinin kolaylıkla ulaşabileceği bir yerde olmalı ve her bildirimden sonra gerekli sütun işaretlenmelidir.

Sabit Bekleme Süreli Öğretim İki aşamadan oluşmaktadır. a)Sıfır saniye bekleme süreli denemeler b)Sabit bekleme süreli denemeler

a)Sıfır saniye bekleme süreli denemeler Hedef uyaranın ardından bireyin doğru yanıt vermesini sağlamak üzere kontrol edici ipucu sunulur.Sabit bekleme süreli öğretim uygulamasında gerçekleştirilen ilk birkaç oturumda,beceri,kavram yönergesi ve kontrol edici ipucu eşzamanlı olarak sunulur ve bu oturumlara sıfır saniye bekleme süreli denemeler denir.

Örneğin: Renk kavramının sabit bekleme süreli öğretim yöntemiyle öğretildiği bir çalışmada uygulamacı kavramın öğretmek için kullandığı nesneyi işret ederek ”bu ne renk” (hedef uyaran ve kavram yönergesi) diye sorar;hemen ardından ise “kırmızı” (kontrol edici ipucu)yanıtını sunar

b)Sabit bekleme süreli denemeler Belirli sayıda sıfır saniye bekleme süreli deneme oturumu gerçekleştirildikten sonra uygulamacı beceri yönergesi ve kontrol edici ipucu arasında geçen sabit süreyi belirle ve tüm uygulamalarda bu sabit süre kadar bekler. Bu sürece sabit bekleme süreli denemeler denir

Eşzamanlı ipucuyla öğretim Eşzamanlı ipucuyla öğretim, sabit bekleme süreli öğretimin 0 sn. denemeleri gibi gerçekleştirilmektedir.

Eş zamanlı ipucuyla öğretimde hedef uyaranın(örneğin,”semih bu işaretin anlamı ne”?)hemen ardından kontrol edici ipucu sunulur(örneğin,”bu işaret giriş yok demektir.”)birey kontrol edici ipucunu model alır.Eşzamanlı ipucuyla öğretimde her denemede kontrol edici ipucunu sunulması nedeniyle bireye bağımsız olarak tepki verme olanağı tanınmaktadır.Bu nedenle uyaran kontrol transferinin (kontrol edici ipucundan ayıredici uyarana)gerçekleşip gerçekleşmediği, öğretim oturumlarından hemen önce düzenlenen yoklama oturumlarında anlaşılmaktadır.

Artan bekleme süreli öğretim Artan bekleme süreli öğretim genel olarak iki deneme aşamasında oluşur. sıfır saniye denemeleri:hedef uyaranın hemen ardından kontrol edici ipucu sunulmaktadır.

Örneğin:zihin özürlü bir bireye meyve ve sebze adlarını artan bekleme süreli öğretimle öğretildiğini varsayalım.Öğretimin başında bireye sebze ve meyvelerin adları sorulduktan(“bu nedir”)hemen sonra kontrol edici ipucu(“ayva”)sunularak 0sn.bekleme süreli denemelere gerçekleştirilir.

Artan bekleme süreli denemeler Belli sayıda 0sn.bekleme süreli deneme gerçekleştirildikten sonra artan bekleme süreli denemeler geçilir. Artan bekleme süreli denemelerde hedef uyaran ile kontrol edici ipucu arasında geçen süre sistematik olarak yavaş yavaş arttırılır.

İpucunun geciktirilme aralığı iki ölçüte göre belirlenir. a) Bireyin öğretimde belirlenen ölçütü karşılar düzeyde performans sergileninceye değin artan bekleme süreli denemeler sistematik olarak arttırılır. İpucunun geciktirilme aralığı iki ölçüte göre belirlenir. a) Bireyin öğretimde belirlenen ölçütü karşılar düzeyde performans sergileninceye değin artan bekleme süreli denemeler sistematik olarak arttırılır.

Örneğin:Meyve ve sebze adlarını öğretimi yapıldığında ölçütü karşılar düzeyde söyleninceğe değin,hedef uyaran ile kontrol edici ipucu arasında geçen süre belli sayıda deneme ya da oturum gerçekleştirildikçe sistematik olarak 1sn. 2sn. gibi aralıklarla arttırılabilir.

b) Öğretimin başında ipucunu maksimum geciktirme aralığının ne olacağına karar verilerek hedef uyaran ile kontrol edici ipucu arasında geçen süre bu aralığa ulaşıncaya değin sistematik olarak arttırılır.

Örnek: Aynı örnek üzerinde açıklama yapılacak olursa uygulamacı öğretimin başında hedef uyaranla kontrol edici ipucu arasında geçecek olan maksimum süreyi belirler(8 sn) ve bu süreye ulaşıncaya değin sistematik olarak 1sn. 2sn. gibi aralıklarla ipucunu geciktirme aralığı arttırır.

Şimdi ölçüt bağımlı ölçü araçlarının nasıl yapıldığına ve öğretim oturumlarını inceleyelim…