Türkiye’de Çocuk Yoksulluğunun Tezahürü: Mevsimlik Tarım Göçündeki Kız ve Oğlan Çocuklarının Eğitim(sizlik) Profili Ayşe Gündüz Hoşgör Orta Doğu Teknik.

... konulu sunumlar: "Türkiye’de Çocuk Yoksulluğunun Tezahürü: Mevsimlik Tarım Göçündeki Kız ve Oğlan Çocuklarının Eğitim(sizlik) Profili Ayşe Gündüz Hoşgör Orta Doğu Teknik."— Sunum transkripti:

1 Türkiye’de Çocuk Yoksulluğunun Tezahürü: Mevsimlik Tarım Göçündeki Kız ve Oğlan Çocuklarının Eğitim(sizlik) Profili Ayşe Gündüz Hoşgör Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyoloji Bölümü hosgor@metu.edu.tr

2 Mevsimlik Tarım Göçünün Arka Planı: Yöntem: Masaüstü Yazın Taraması/ Alan Araştırmaları Ne Biliyoruz? Ne Kadar Biliyoruz? Ne Bilmiyoruz?

3 Mevsimlik tarım işçiliği tarihsel sosyo- ekonomik bir olgudur- «Irgat» tarihi.

4 Emek tarihsel olarak yüzyıllardır pratik ediliyor. “Irgatlık” bu tarihsel sömürüyü yansıtıyor: “Irgatlık derin yoksulluğu, dezavantajlı olma durumunu, kalitesiz yaşam ve çalışma koşullarını; güvencesiz olmayı, temel vatandaşlık haklarına ulaşamamayı ve sosyal dışlanma anlamına gelir. Gündelik yaşamda “ırgat” terimi ekonomik, sosyal ve politik açıdan mağdur olmayı yansıtır “(Özbek, 2007: 50) Toprak sahibi açısından “ırgat” çalıştırmak, çalıştırılan işçinin emeğine de “sahip” olmak anlamına geliyor. Bu süreçte mekânsal dışlanmada önemli.

5 Üç aktör var: Toprak sahibi, aracı/elçi, işçi. Ancak süreçte sosyolojik tanımla aktörlerin rolü değişiyor. Örneğin, sanayileşmeyle birlikte sosyal devlet önemli bir aktör olarak devreye giriyor.

6 Geçmişte mevsimlik tarım işçiliği üretime yakın köylerden sağlanırken, günümüzde ekim alanlarında yerleşik nüfus çeşitli nedenlerden dolayı tarım işçiliğini yapamaz duruma gelmiştir. Bu durumda da artık civar köylerden öte Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgeleri gibi daha yoksul bölgelerden gelen mevsimlik tarım işçilerine gereksinim doğmaktadır.

7 Yasal Boyut Türkiye’de uygulanan mevcut tarım iş yasaları 51 işçiden fazla işçi çalıştıran büyük işletmeleri kapsamaktadır. Mevsimlik gezici ve geçici tarım işçilerini kapsayan özel bir yasa bulunmamaktadır. Mevcut yasal çerçevede 4857 sayılı İş Kanunu ve Borçlar Kanunu mevsimlik tarım işçilerinin barınma, sağlık, çocukların eğitimi gibi temel hizmetlere erişimlerini karşılayacak hukuki düzenlemeler de bulunmamaktadır. Bu nedenle Başbakanlık mevsimlik gezici tarım işçileriyle ilgili olarak 2010 yılında 6 sayılı genelgeyi yayınlamıştır.

8 Uluslararası Sözleşmeler Türkiye’nin taraf olduğu İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ve Çocuk Haklarına dair Sözleşme de de vurgulandığı üzere, sağlık hakkı ve temel eğitim hakkı, cinsiyet farkı gözetmeksizin her çocuğun eşit olarak yararlanması gereken vatandaşlık haklarıdır. Çocuk işçiliği, sosyal ve ekonomik açıdan çok önemli bir insan ve çocuk hakkı ihlali sorunudur. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) ’nun 1973 tarih ve 138 sayılı “Asgari Yaş Sözleşmesi”, asgari yaşa sınırlama getirerek çocuk işçiliğinin etkili biçimde ortadan kaldırılmasını öngörür. Bu sözleşme, Türkiye’nin de taraf olduğu 1999 tarihinde kabul edilen 182 sayılı Çocuk İşçiliğinin “En Kötü Biçimlerinin Önlenmesi Sözleşmesi” ile daha da pekişir.

9 Niteliksel Boyut Yoksulluk (Ekonomik yoksulluk, topraksızlık vs.) Yoksunluk (Sosyal haklara erişim yoksunluğu; kentsel üretimde yer almak için gereken «beceri ve hüner» yoksunluğu gibi) Hanehalkı göçü (Ucuz emek, çok işçi, toplumsal cinsiyet perspektifi gerekiyor; yoksulluğun kadınlaşması)

10 Göç Veren Bölgeler/Nedenler ? Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu Bölgesi Az topraklı veya topraksız aileler (örnek: Adana, Şanlıurfa, Van) Zorunlu Göç Mağduriyeti (Yoksunluk) Kentlerdeki ve İlçelerdeki işsiz ve yoksul aileler (örnek: Adana, Şanlıurfa, Diyarbakır) Kent Yoksulu Etnik Gruplar (Kürtler, Araplar, Rom/Dom/Lomlar) ??? Yoksulluğun Etnikleşmesi

11 Diyarbakır: Suriçi mahallesi

12 Göç Alan Bölgeler/ Nedenler ? Yerleşik nüfusta azalma, yerleşik nüfusun eğitime erişiminin artması sonucunda niteliksel olarak daha iyi gelir getirici işlerde çalışması, büyük kentlere göç etme gibi yapısal sosyolojik dönüşümlerden kaynaklanan nedenler Kırsalda çalışacak genç işçi yokluğu /gençlerin tarımsal üretimden kopması «Uluslararası ve Ulusal Göçün Örtüşmesi- Eklemlenmiş Göç» Örnek: Nevşehir kırsalı, Konya/Kulu ilçesi ve kırsalı

13 Karadeniz, Ege ve İç Anadolu’da Yaşanan Kırsal Yaşlılık

14 Ürün Deseni Pamuk (örnek: Adana, Aydın, Şanlıurfa) Şeker pancarı, tütün, nohut (örnek: İç Anadolu Bölge illeri, Yozgat, Konya, Nevşehir vs.) İhracat Ürünleri/ Fındık, Kuru kayısı (Ordu, Malatya vs.) ??? Örtüaltı Sebzecilik (Antalya, Mersin vs.) Biber (Antakya, Gaziantep, vs.)

15 Göç Edilen Yerlerdeki Sorunlar Göç Edilen Yerde Çok Kötü Koşullarda Yaşam (Yaşam Kalitesi Sorunları) -Barınma (naylon ya da bez çadır) -Hijyen (su, kanalizasyon vs.) sorunları -Altyapı eksiklikleri -Eğitim, Sağlık haklarına erişememe -Ayrımcılık/dışlanma -Kız oğlan çocuklarını nasıl etkiliyor ?

16

17 Niceliksel Boyut TÜİK İstatistikleri ???? Görünürlük İzleme Değerlendirme? Küçük Ölçekli Araştırmalardan çıkan tahminler: 1 milyondan fazla insan göç sürecine katılıyor. Süre : 2 ay ile 10 ay arasında değişiyor TÜİK Çocuk İşgücü Anket Çalışması da Mevsimlik Tarım Göçündeki Çocuk İşçiliği ile ilgili istatistik derlemiyor.

18

19 Çocuk Yoksulluğu “Yoksulluğun pençeleri bir aileye uzandığında, bundan en çok etkilenen, en çok zarar görenler; yaşama, gelişme ve büyüme hakları riske atılanlar, o ailenin en küçük üyeleri- yani çocuklardır. Çocuk haklarının yaygın biçimde ihlali de temelde gene yoksulluktan kaynaklanmaktadır” (UNICEF, Dünya Çocuklarının Durumu Raporu, 2001).

20 Çocuk Yoksulluğunun Boyutları Beslenme yetersizliği ve açlık Barınma imkanlarının yetersiz ya da kötü oluşu, temiz içme suyuna erişememe, yerleşim alanlarında atık su sorunlarının bulunması Sağlık ve temel eğitim haklarına erişememe ya da bu hakları yeterince kullanamama Çocuk İşçiliği Ayrımcılık

21

22 Mevsimlik tarım göçündeki çocuklar aileleri ile birlikte çalışmaktadır. Bu nedenle Çocuk işçiliği ve eğitim politikaları birlikte ele alınmalıdır. Araştırmalar genellikle çocukların okula kaydı bulunduğunu ancak göç sürecinde çocukların kayıtlı oldukları okula devam etmediklerini yansıtmaktadır. (Yılda Ortalama 60 gün/yıl devamsızlık) (Mart-Kasım arası) (Yılda Ortalama 75 gün/yıl çalışma) (Günde ortalama 10 saat/gün ) Okula kayıt değil okula devam sorunu yaşanmaktadır.

23 Yasa gereği ölüm, kronik sağlık sorunu, yurtdışına göç veya yaş haddinden ötürü kayıtlara okulu bırakma biçiminde yansımaktadır- “gizli okul dışında kalma” Milli Eğitim Bakanlığı’nın okula kayıt istatistikleri incelendiğinde yüzde 100’ yakın net okullulaşmadan söz etmek mümkündür. Ancak okula devam istatistikleri ya da benzer araştırma bulguları dikkate alındığında durum farklıdır.

24 Mevsimlik tarım göçünde çalışmaya giden çocukların gittikleri yerlerde mevcut eğitim kurumlarına katılımlarıyla ilgili eğitimcilerde çekince yaşamaktadır. Nedenleri ise: “Okul tatil bizim ilin sorunu değil, geldikleri yerlerde okula gitsinler” Öğrenci uyuşmazlığı Mevsimlik tarım göçündeki çocukların girdikleri sınavlarda başarısız olarak ilin genel başarı ortalamalarını düşürüyor olmalarından dolayı istenmemeleri İnternet üzerinden nakillerde öğrenci takibinin zor yapılması Öğrencilerin farklı zamanlarda gelmelerinden dolayı kayıt ve takipte sorunların yaşanması Müfredat uyumsuzluğu Çadırlardan okullara taşınma sorunlarının yaşanması Çocukların göçer hayattan okuldaki sosyal hayata uyumda sorun yaşamalar Çocukların ayrımcılığa maruz kalmaları Şiddet

25 Kız Çocuklarına Özgü Sorun Alanları

26 Ev dışında (tarla/bağ/bahçe) çalışmanın yanı sıra ev içi yeniden üretime katılma Su taşıma Eşyaları denetleme Yemek yapma Sofra Kurma Bulaşık yıkama Temizlik yapma Odun Taşıma Hayvanlara Bakma

27

28 Ve..oyun zamanı..

29 Küçük Kardeşlerin Bakımı, Erken Evlilik (çocuk gelinler) ve Ergenlik

30 Ev Sahibi Olma İsteği : «Nöbetleşe yoksulluğun kırsal tezahürü mü» ? «18 yaşındayım. 8 yaşında çadıra gitmeye başladık. O zaman kardeşlerime bakardım. 4. çocuğum; 10 kardeşiz. Okula gidiyordum. Öğretmenler geldi «devam etsin yatılı verin» dediler. Yollamadı ailem. 10 yıldır işçiliğe gidiyorum. Bu sene Mayıs 15 de Sivas’a pancara gittik. Oradan Afyon Dinar’a salatalık için geçtik. Temmuz 15’de domates için İzmir’in köylerine gittik. Eylül 15’de Hatay’a pamuğa geçtik. 15 gün önce geldik Urfa’ya.15 gün sonra Adana’ya portakala gideceğiz. Bu kadar çok yere gitmeyi biz istiyoruz. Çok gidelim çok kazanalık ev sahibi olalım bu işten kurtulalım istiyoruz. Para biriktirmeye çalışıyoruz..» Kaynak: Kadın, 18 yaş, Şanlıurfa

31 Eril zihniyet ve muhafazakarlığa dayalı sosyal yapının yeniden üretilmesi / Ataerkillikle Pazarlık “Para anamın eline geçmez ki...” “Annem bizle beraber tüm işi yapar. Tarlaya gider, eve bakar, ben kardeşime bakarım su taşırım bulaşık yıkarım… annem babamın yaptığı işlerin nasıl yapılacağını bilir, ama babam anamın yaptıklarını bilmez yapmaz. Ama sonuçta parayı babam alır. Aracıyla kadınlar görüşmez, bu uygun düşmez. Kadınlar isteklerini erkeklere iletirler, bazen bunları satın alırlar bazen de almazlar.. Biz önce anneme söyleriz bazısı ablasına ağabeyine söyler. Gençler arasında durum değişiyor ama yine de bizim (kadının) eline para geçmez..” Kaynak kişi: Nevşehir, 14 yaşında kız çocuğu

32 Eğitimle İlgili Sorunlar Ev işlerinden ötürü ödev yapamama, okul dışı destek alamama, okulda başarısızlık yaşama Şiddet Engellilik Anadil (Kürt ve Arap etnik çocuklar)

33 Mevsimlik tarım göçündeki çocuklar eğitimlerine devam edememekte ve içinde bulundukları yoksul koşulları değiştirebilmeleri için gereken hüneri eğitim aracılığıyla elde edememektedir. Yoksulluk bu çocukların eğitim dışında kalmaları neticesinde yeniden üretilmektedir. Bu bulgu “yeni yoksulluk” savını desteklemektedir. Yoksul aile ortamına doğan özelikle kız çocuk, koşullarını iyileştirememekte ve çoğu durumda yoksul yetişkin kadın olarak yaşama devam etmektedir.

34 İllere Göre Kadınların Okuma Yazma Oranı

35 Türkiye genelinde köylerde yaşayan her 100 kadından 35’i temel eğitimini tamamlamamıştır. (%65 tamamlamıştır) Tamamlamama oranı kasabalarda % 25’dir. Kasabada kadınlar temel eğitim olanaklarına daha fazla ulaşabilmektedir.

36 Kırsal Alanda İlkokul Terk Etmiş ya da Hiç Okula Gitmemiş Evli Çiftlerin Bölgesel Dağılım Kadın Doğu (Köy): % 63.5 Batı (Köy): % 34.6 Doğu (Kasaba): %51.1 Batı (Kasaba): %13.6 Erkek Doğu (Köy): % 27.5 Batı (Köy): % 11 Doğu (Kasaba): % 16.9 Batı (Kasaba): % 3.5

37 Kırsal Alanda Türkçe Bilmeyen Kürt Kadınların Bölgesel Dağılımı (%), TNSA Köy Kasaba Güney 4.1 3.8 Doğu 33.0 16.8 Orta 0.0 0.0 Kuzey 0.4 0.0 Batı 0.4 0.0 Türkiye 7.8 3.2

38 Aslında okul başarısıyla ilgili ilginç bir paradoks söz konusudur. Mevsimlik tarım göçünde çalışan çocuklar çok yorucu işleri becerebilmekte; çok uzun saatler ve zor koşullarda çalışabilmekte ve hayatta kalabilmektedir. Birçoğu küçük yaşta birden fazla dil beceresi geliştirebilmektedir. Tüm bunları yapabilir olmak bu çocukların oldukça “özel ve başarılı” oldukları anlamına gelmektedir. Oysa mevcut eğitim sistemi “özel” ve yaşamda “başarılı” olmuş bu çocukların kapasitelerini geliştirememekte ve değerlendirememektedir. Zaten çalışma koşulları yüzünden okula devamsızlık yapmış birçok çocuk, okula devam edebileceği zamanlarda bu nedenlerden dolayı devam etmemeyi bile tercih edebilmektedir. Neden eğitim sistemi bu yaşam becerileri yüksek çocukları sistemde tutamamaktadır? Bu sorunun yanıtı ilgili kurumların politikalarına yansıdığı durumda sorun ortadan kalkacaktır.

39 Sosyal Politika Geliştirmeye Yönelik Sorular 1)Eğitimde Mevsimlik Tarım Göçüne katılan Çocuklara Yönelik Öğretmen Politikası nasıl bir modeli içermelidir? 2)Taşımalı Eğitim Modeli geliştirilebilir mi?

40 3) Şanlıurfa'ya Yönelik Araştırma İhtiyacı: Zorunlu göçün kısmen yaşandığı bu ilde kırsal yoksulluk topraksızlıkla mı ilgilidir? Yoksa Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) bölgeyi sulu tarım aracılığıyla zenginleştirirken, tarımda makineleşme yoksulu ve topraksızı daha da mı yoksullaştırmaktadır? Ve açığa çıkan işgücü diğer illere mi göç etmektedir?

41 4) Çocuğun işgücüne aile ihtiyaç duymaktadır; yani çocuk işgücü ailelerin yoksullukla mücadele stratejisidir. Dolayısıyla çocuğa yönelik geliştirilecek faaliyetler, planlanacak çalışmalar ailenin koşulları ve içerisinde bulunduğu yoksulluk durumunu nasıl dikkate alarak kurgulanabilir? Burslar? Yatılı Bölge Okulları ? vs

42 5) Yoksulluk döngüsünün kırılması için mevsimlik tarım işçiliği sorununda çocuk boyutunun özel olarak ele alınması, barınma, eğitim, sağlık gibi temel hizmet alanlarının çocukların ihtiyaçlarının göz önüne alınarak planlanması gerekmektedir. Mevsimlik tarım işçiliğindeki toplumsal cinsiyete ve etnisiteye dayalı farklar göz önünde tutularak nasıl politikalar geliştirilebilir? Örneğin, oğlan çocukları tarlada çalışırken, kız çocukları hem tarlada hem de çadır ortamında ev işleri ve çocuk bakımını üstlenmektedir. Ya da yaşı küçük çocuklar tarlada çalışmamakta, ancak yine de zor çadır koşullarında yaşamaktadır. Tüm bu farklı koşullar düşünülerek her çocuk grubunun sorunlarını dikkate alan çözümler nasıl üretilebilir?

43 6) Mevsimlik tarım işçiliği sosyal güvenlik kapsamına nasıl alınır? Mevzuat değişiklikleri neler olmalıdır? Örnek: Kanada, Fransa, İspanya gibi ülkelerdeki uygulamalardan hangi «dersler» çıkartılabilir? 7) Kadın ve kız çocukları güçlenmesi için STK’lar neler yapabilir?

44 Kaynakça Akar H., E. Karabıyık, A. Gündüz Hoşgör, A. Özbek, A. Babahan ve M. Akbaş. 2009. İlköğretimde Bölgesel Eşitsizlik: Kuzeydoğu, Ortadoğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde İlköğretime Erişim, Devam ve Kaliteli Eğitimi Sağlamaya Yönelik Politika Önerileri. ODTÜ Yayını. Akşit B., Karancı N., and Gündüz-Hoşgör A., November 2001. Working Street Children in Turkey: A Rapid Assessment in Three Metropolitan Cities, Printed by ILO: Geneva. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı. 2008. Çocuk İşçiliğinin Önlenmesi İçin Zamana Bağlı Politika Ve Program Çerçevesi (Time Bound Policy and Programme Framework For the Elimination of Child Labour). Ankara: Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı. Çetinkaya, Özgür.2008. Farm Labor Intermediaries in Seasonal Agricultural Work in Adana-Çukurova. Middle East Technical University Unpublished Master Thesis. Ankara. Dayıoğlu, M. (2005) Patterns of Change in Child Labour and Schooling in Turkey: The Impact of Compulsory Schooling. Oxford Development Studies, [Online]33 (2), pp. 195-210 www.informaworld.com/smpp/.../content~db=all~content=a747746124 Dayıoğlu M. & Gündüz Hoşgör A. 2010. "Türkiye'de Çocuk İşçiliği ile Mücadelede İzlenen Strateji ve Yöntemler: IPEC Deneyimi", Kemal İnal (der.), Türkiye'de Çocuk Emeği, Ankara: Ütopya Yayınevi. Dünya Bankası. 2012. Dünya Kalkınma Raporu 2012: Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Kalkınma Genel Bakış. Washington DC: Dünya Bankası Yayını.

45 Eğitim-Sen, 2007. Mevsimlik Tarım İşçiliği Nedeni ile Eğitime Ara Veren İlköğretim Öğrencileri Araştırması. Ankara:Eğitim-Sen yayını. Ertürk, Y. 1994. Patterns of Child Labour in Rural Turkey. Ankara: International Labour Office. Ertürk Y. and M. Dayıoğlu.2004. Gender, Education and Child Labour in Turkey. Ankara: International Labour Office Gülçubuk, B., Karabıyık, E. ve Tanır, F. 2003. Baseline Survey on Worst Forms of Child Labour in the Agricultural Sector: Children in Cotton Harvesting in Karataş, Adana, ILO. Karabulut, F. 2008. Sınır Tanımayan Düşlere Pamuk İpliğiyle Bağlanmak, İstanbul Üniversitesi basılmamış yüksek lisans tezi. Kurban, D. 10 August 2007. “Mevsimlik İşçiler: Zorunlu Göç Mağdurları” Bianet http://bianet.org/bianet/bianet/100867-mevsimlik-isciler-zorunlu-goc-magdurlari Özbek, Ayşegül.2007. New Actors of New Poverty: The “Other” Children of Çukurova. Middle East Technical University Unpublished Master Thesis. Ankara. TÜİK. 2006. Çocuk İşçiliği Sonuçları. TÜİK yayınları: Ankara TÜİK. 2012. Çocuk İşçiliği Sonuçları. TÜİK yayınları: Ankara Yıldırak, N., Gülçubuk, B., Gün, S., Olhan, E., Kılıç, M. 2002.Türkiye’de Gezici ve Geçici Kadın Tarım İşçilerinin Çalışma ve Yaşam Koşulları ve Sorunları. Uluslararası Çalışma Örgütü Türkiye Temsilciliği: Ankara.

46 Teşekkür Ederim