6. DUYUSAL DEĞERLENDİRMEDE KULLANILAN SKALALAR

6. DUYUSAL DEĞERLENDİRMEDE KULLANILAN SKALALAR Skalalar, uyarıcıya ait kalite karakteristiklerinin yoğunluğunu-şiddetini veya panelistlerin tercih derecesini belirlemek amacıyla kullanılan önemli araçlardır. Duyusal değerlendirmede değişik tasarımda geliştirilmiş olan skalalardan yararlanılmaktadır. En fazla kullanılan skalalar puanlama testlerinde belirtilen formdaki skalalardır. Ancak söz konusu testteki puanlama skalaları kalite derecelendirmesinde kullanılmakta olup, kalite karakteristiklerinin yoğunluğunun veya tercihin derecelendirilmesi amacıyla kullanılabilecek değişik skala formları da mevcuttur. Bunlar kategori, grafik, hedonik ve yüz skalaları olarak gruplandırılabilmektedir.

Kategori Skalaları Bu tip skalalar iki çeşittir. Bunlardan bipolar (iki yönlü) skalalarda iki değişik ancak birbiriyle ilişkili gıda karakteristiğine ait tanımlamalar yoğun olarak skalanın iki ucunda yer almakta ve skalanın ortasına gidildikçe karakteristiğin yoğunluğu azalmaktadır. Şekil 6.1'de "sertlik" ve "yumuşaklık" kriterlerinin değerlendirilmesi ile ilgili bir bipolar skala örneği görülmektedir.

Kategori Skalaları 1 2 3 4 5 6 7 8 Yok Hafif Orta Çok Aşırı Aşırı sert Derecede Biraz yumuşak Şekil 6.1. Sertlik ve yumuşaklık derecelendirmesinde kullanılan bipolar skala 1 2 3 4 5 6 7 8 Şekil 6.2. Kategorileri nümerik olarak ifade edilen bipolar skala Yok Hafif Orta Çok Aşırı Şekil 6.3. Tatlılık derecelerinde kullanılan unipolar skala

Kategori Skalaları Unipolar (tek yönlü) skalalarda ise tek bir kalite karakteristiğinin, yoğunluğuna göre derecelendirilmesi yapılmaktadır. Şekil 6.3’de tatlılık kriterinin derecelendirilmesinde kullanılan bir unipolar skala örneği, şekil 6.4'de ise unipolar skala kullanılarak gerçekleştirilen bir tatlılık testine ait değerlendirme formu görülmektedir.

Şekil 6.4. Unipolar skala kullanılarak uygulanan tat testine ait değerlendirme formu Isim Kod Tarih Değerlendirdiğiniz örneğin tat yoğunluğunu belirten kutucuğu işaretleyiniz. Tatlılık yoğunluğu URUN 487 924 Tatlılık Fark edilmiyor Hafif Orta Kuvvetli Çok kuvvetli

Kategori Skalaları Şekil 6.4.’te gösterilen skalada görüldüğü gibi panelistten tek bir kategoriyi işaretlemesi istenilmektedir. Bu amaçla kullanılan skalalarda 5 veya 6 kategori bulunmaktadır. Ancak panelistin ara kategorileri işaretlemeye gereksinim duyduğu durumlarda, skaladaki esas tanımların aralarında boşluk bırakılarak, söz konusu skalalar 9–10 kategorilik forma dönüştürülebilmektedir. Şekil 6.5’de görülen 9 kategorili bir unipolar skala örneği eğitilmiş panelistler tarafından kolaylıkla kullanılabilmektedir Ancak, genelde unipolar skalalarda 5, bipolar skalalarda ise 9 kategori kullanılmaktadır. Söz konusu skalalardaki ölçümler varyans analizi tekniğine göre istatistiksel olarak yorumlanabilmektedir.

Şekil 6.5. 9 kategorili unipolar skala Yok Zayıf Orta Kuvvetli Çok Kuvvetli

6.2. Grafik Skalalar Bu tip skalalarda kalite karakteristiklerinin yoğunlukları kategoriler halinde ayrılmamış olup, tek bir çizgi üzerinde "yok" tan çok kuvvetliye doğru artacak şekilde ifade edilmektedir. Şekil 6.6'da bir grafik skala örneği görülmektedir. Şekil 6.6'da gösterilen skala üzerinde panelistlerden söz konusu kalite karakteristiğinin yoğunluğunu algıladıkları noktayı işaretlemeleri istenilmektedir. Bu teknikte belirli bir kategoride sınırlı kalınmaması bir avantaj olarak görülmektedir. Yok Çok kuvvetli

Grafik Skalalar Grafik skala kullanılarak lezzetin değerlendirilmesi ile ilgili örnek Şekil 6.7'de görülmektedir. Söz konusu skalalarda panelist tarafından işaretlenen bölümün uzunluğunun toplam uzunluğa oranı değerlendirilerek hesaplama yapılmaktadır. Bu tip uygulamalarda skala kullanımı konusunda panelistlerin çok iyi şekilde eğitilmeleri gerekmektedir.

Şekil 6.7. Meyve sularında lezzet değerlendirmesi ile ilgili olarak grafik skalalar kullanılan test formu İsim Örnek No Tarih Aşağıda verilen skalalarda tüm lezzet karakteristikleri soldan sağa doğru artmaktadır. Örneklerin lezzet karakteristiklerini skalada uygun gördüğünüz yere “X” işareti koyarak değerlendiriniz. TATLILIK ASİTLİK LEZZET ŞİDDETİ TAT SONRASI İZLENİM Tatsız Çok tatlı Asitsiz Çok asitli Düşük Yoğun Yok ya da İstenilen tat Kuvvetli ya da İstenilmeyen tat

6.3. Hedonik Skalalar Bu tip skalalarda panelistlerin tercih veya beğenme / beğenmeme durumları değerlendirilebilmektedir. Eğitilmiş panelistler beğeni veya tercih durumlarını dikkate almaksızın doğru yanıtı verdiklerinden, bu skalalar daha çok eğitilmemiş panelistlere kullandırılmaktadır. Bu amaçla kullanılan 5 ifadeli hedonik skala örneği şekil 6.8'de görülmektedir.

Şekil 6.8. Beş ifadeli hedonik skala formu İsim: Kod: Tarih: Lütfen aşağıdaki ifadeler içerisinde size sunulan ürün hakkında hissettiğiniz yanıtı (X) ile işaretleyiniz. Çok beğendim Beğendim Orta derecede beğendim Az beğendim Hiç beğenmedim

Hedonik skalalar Hedonik skalalar daha çok tüketici testlerinde kullanılırlar ve skala aralıkları eşit ise parametrik istatistik (t-testi veya varyans analizi), eşit değil ise nonparametrik istatistik kullanılarak değerlendirilirler. Çocukların veya okuma-yazma bilmeyen panelistlerin yer aldığı tercih çalışmalarında yüz skalaları kullanılabilmektedir. Söz konusu skalalar Şekil 6.9'da görüldüğü gibi bir yüz ifadesi ve altında açıklayıcı bir terim içermektedirler.

Şekil 6.9. Gülen yüz skalası Hiç beğenmedim Az beğendim Ne beğendim Ne beğenmedim Biraz Çok