Doç. Dr. Derya Burcu ÖZKAN İstanbul, 2012 HASTANE HİJYENİK ALANLARINDA KLİMA VE HAVALANDIRMA PROJE HAZIRLAMA ESASLARI Doç. Dr. Derya Burcu ÖZKAN İstanbul, 2012

Uygulama Yerleri Hastaneler Poliklinikler Muayenehaneler, müdahale odaları Ayakta müdahale merkezleri ve donanımları Diyaliz merkezleri İlaç üretimi

Temiz Alan Partiküler ve mikrobiyolojik bulaşma açısından belirli bir şekilde kontrol altında tutulan, içerisinde bulaştırıcıların oluşmasını, birikmesini ve dışarıdan alana girişlerini azaltacak şekilde inşa edilen ve kullanılan alanlar Temiz hava şartlandırılarak hijyenik hale getirilip içeriye verildiğinde, partikül ve mikroorganizma seviyesi sürekli bir şekilde azaltılarak kontrol altında tutulabilir. İyi tasarlanmış klima ve havalandırma tesisatı, ortama sürekli şartlandırılmış temiz havayı sağladığı gibi, ortam havasının toz, mikroorganizma, koku ve anestezik gazlardan korunmasını da sağlar.

Temiz hava konusunda, odanın kullanım amacına göre istenmeyen zararlı taneciklerin boyutları ve cinsi farklıdır. Örneğin sağlık açısından önemli olan bir ortamda, öncelikle havada bulunan bakteri ve virüslerin temizlenmesi, mahaller arasında mikrop taşınmasının engellenmesi sağlanmalıdır. Elektronik endüstrisinde ise durum farklıdır. Burada taneciklerin biyolojik etkisi değil, fiziksel etkisi önemlidir. Teknolojinin ilerlemesiyle integre devrelerde hat genişlikleri her gün biraz daha küçülmektedir. Genel kural olarak hat genişliğinin onda biri veya daha büyük çaptaki tanecikler devre için öldürücü olmaktadır. İntegre devereler için 1970’li yıllarda 0,5 μm tanecikler zararlı olurken 1990’lı yıllarda 0,02 μm çapındaki tanecikler devreler için zararlı olmaya başlamıştır.

Hijyenik Havalandırma Sistemleri Hijyenik havalandırma sistemleri, ısıtma soğutma ve havalandırma ihtiyacını karşılamalı, mahallerin kullanım amacına uygun olarak enfeksiyonun bulaşması önlenmeli ve toksikolojik gereksinimler yerine getirilmelidir. Temiz odaların sınıflandırılmasında ana kriter partikül sayısı ve çapıdır. Havada bulunmasına izin verilen partikül sayısı ne kadar az olursa, sistem o kadar pahalıya mal olur. Geleneksel HVAC sistemleri tasarımı ile hastaneler için HVAC sistemleri arasındaki temel fark, tesis içindeki odalar arasında oranlı basınçlandırma ihtiyacıdır. Genellikle hava akışı, temiz alandan az temiz alana doğrudur.

Havada bulunmasına izin verilebilecek tanecik çapı ne kadar küçük ve konsantrasyonu ne kadar az olursa, temiz odanın standardı o derece yüksek olur. Sağlık alanındaki temiz odaların standartlarını belirlemek için yapılan ölçümlerde, birim hacimde (m³) , 0,5 mikron çapında bulunan partiküllerin sayısı baz alınmaktadır. U.S. Federal Standart 209 D / 209 E

Temiz Odada Hava Kalitesini Etkileyen Unsurlar 1. Filtreleme sistemi (partikül ve mikro-organizma ) 2. Hava hareketi ( Laminer veya türbülanslı hava dağılımı) 3. Ortam hava basıncı ( Mahalin pozitif basınçlandırılması) 4. Taze hava miktarı ( oda içi hava değişim miktarı ) 5. Sıcaklık 6. Nem oranı 7. Gürültü ( titreşim )

Hastanede Bulunan Mahallerin Sınıflandırılması Sınıf 2 mahaller hasta yatak odaları fizik tedavi alanları muayenehaneler koridorlar eczane kirli depolar temiz malzeme deposu banyo, wc, ıslak hac. Sınıf 1 mahaller ( Steril mahal) operasyon odaları operasyon odalarına açılan tüm hacimler steril malzeme deposu hasta hazırlama alanı uyandırma odası doğumhane yeni doğan karantina odaları özel bakım yatak odaları

Hastanede steril alanlar İklimlendirme ve havalandırma açısından ameliyat odaları ayrı teknik gerektirdiğinden, hastane steril mahalleri iki gruba ayrılmıştır. Operasyon odaları Sınıf 1a Oldukça yüksek hijyen gerektiren ameliyathanelerdir. Bu odalarda hava akışı laminar flow ünitesi ile yapılmalıdır. Tek yönlü hava akımı tam kapasite çalışıp, % 100 taze hava debili olmalıdır. Kalp damar cerrahi, ortopedi ameliyatları, genel cerrahi, nörocerrahi..) Sınıf 1b Laminar akım gerektirmeyen müdahaleler için kullanılır. Cihazların bulunduğu bölge yüksek basınçlı olmalıdır. ( Endoskopi, bronkoskopi, yara yoğun bakım, yoğun bakım…) * Bronkoskopi sırasında en önemli sorun ortamdaki havada çok miktarda kirletici bulunmasıdır. Buradaki oda havası hastane havalandırma sistemi ile karışmamalıdır Egzoz havası dışarıya atılmadan önce filtre edilmelidir. Diğer steril alanlar

Operasyon odaları tasarım parametreleri Hava miktarları Sınıf 1a ve 1b operasyon odalarında, oda havası değişim sayısı en az 25 defa/saat olmalıdır. Ve bu debi en küçük hacimli ameliyathanede dahi 2400 m3/h az olmamalıdır. Sınıf 1a operasyon odalarında laminar akışlı tavanlarda hava miktarı, koruma alanının büyüklüğüne göre değişim gösterir. Bu tip odalar için önerilen klima sistemi şekil de gösterilmiştir. Klima sisteminde emiş havasının % 100 nün dışarı atılması medikal gazlar ve kontaminasyon(bulaşma) riski nedeniyle önerilmektedir.

Ameliyathanelerde laminar akış üniteleri

Temiz oda hava akış modelleri

Tek yönlü akış Ameliyathanelerde çok sık kullanılan hepa filtreler ve paslanmaz kabinden oluşan ve laminer flow olarak tanımlanan cihaz ile ilgili şematik resim şekil de gösterilmiştir, bu akış türü Kısmi Tek Yönlü Akış olarak tanımlanmıştır.

Tek yönlü olmayan hava akış modelleri

Temiz Oda Hava Akış Modelleri Bilindiği gibi hepa filtreden yüksek hızda çıkan hava türbülansa neden olmaktadır. Hava hızının küçük olması tek yönlü (laminer) akışı olumlu etkilemektedir. Ancak hepa altında çalışan insanların yaydığı ısı nedeniyle insan vücudundan yukarı doğru bir hava akımı olmaktadır, yapılan ölçümlerde bu değerin 0.2 m/s civarında olduğu tespit edilmiştir, bu nedenle HEPA da önerilen hava hızı 0.45 m/s alınmalıdır. Daha düşük hava hızı kullanımında hepa filtre de veya laminer flow cihazında duman testi yapılarak hava akışı gözlenmelidir. Temiz oda ISO klasına göre hava akış tipi belirlenmelidir.

Filtreleme Sınıf 1a ve 1b operasyon odalarında, üç kademeli bir hava filtrasyonu şarttır. İlk iki kademesi havalandırma cihazı içerisine, 3. filtre kademesi de son hava çıkış noktasına yerleştirilmelidir

Hepa Filte Partikülleri yüksek verimlilikte tutabilen verimliliği 0,3 mikron ya da H13 için min % 99,95 olan hava filtresidir. Class 1- Class 100.000 arası partikül Class ( US Federal Standard 209’a göre 1 ft3 ( 0,028 m3) hava içerisinde 0,5 mikronm’den büyük müsaade edilen en fazla partikül sayısını verir. Hepa filtreler kirlendiğinde direnci 400 kPa çıkıyor. Sık sık bakımı yapılması gereklidir.

Taze Hava Miktarı Mahaldeki taze hava miktarı min. 1200 m3/h olmalıdır. Klima santrali birden fazla mahali besliyorsa % 100 dış hava ile şartlandırılması zorunludur. Septik (zararlı bulaşıcı mikroorganizma içeren ortam) ameliyathaneler % 100 dış hava ile şartlandırılmalıdır.

Hava Dağıtım Şekli Sınıf 1a operasyon odalarında laminar akım ünitesi kullanılması zorunludur. Sınıf 1b operasyon odalarında besleme havası iç mahal havası ile en kısa sürede karışacak şekilde verilmelidir. Bu amaçla swirl difüzör kullanılması tavsiye edilir.

Sıcaklık ve Nem Değerleri Operasyon odalarında sıcaklık 22-26 °C arasında RH % 40 ile % 60 arasında operasyona ve ameliyathane ekibinin isteğine göre ayarlanabilir olmalıdır. Açık kalp ameliyatlarında oda sıcaklığı 16 °C olması istenebilmektedir. Hasta odaları 28 °C Çocuk operasyonlarında 1. derecede hasta için sıcaklık ayarlanır. Diğer ameliyatlarda 1. derecede operasyon ekibi için sıcaklık ayarlanır. Hava üfleme sıcaklığı ile oda sıcaklığı arasındaki fark 2-3 ° C geçmemelidir.

Oda Basınçlandırması ve Hava Akış Yönleri Aseptik (zararlı mikroorganizma içermeyen ortam) operasyon odalarında pozitif, septik ( zararlı bulaşıcı mikroorganizma içeren ortam) operasyon odalarında negatif basınç sağlanacaktır. Operasyon odası ile bitişik hacim arasında basınç farkı 6 Pa fazla olmalıdır. Hijyenik nedenlerden dolayı odalar arasındaki hava akışı yüksek dereceli şartlar gerektiren mikroorganizmasız odalardan, normal şartlar gerektiren mikroorganizmasız odalara doğru olmalıdır. Temiz odanın basınç altında tutulabilmesi ve daha kirli ortamdan steril ortama doğrudan hava akışı olmaması için hava kilidi adı verilen çift kapı yöntemi kullanılmalıdır. Bu yöntemde önce, açılan kapı ile bir odacığa girilir. Daha sonra bu kapı kapatılıp diğer kapıdan temiz odaya geçilir. Kapıların ikisinin aynı anda açılmasını önlemek gereklidir.

Hava Kilitleri

Class-1 bölgenin oluşturulmasında göz önüne alınacak hijyenik faktörler; • Class-1 odalar aynı yere, bölgeye toplanmalıdır. • Class-2 odalardan Class-1 odalara geçişlerde air-lock (hava Kilitleri) tesis edilmelidir. • Bu nedenle hastanenin diğer bölümlerinden Class-1 girişler mümkün olduğunca az bölgeden olmalıdır. • Class-1 bölgeye air-lock’tan girişte elbiselerin değiştirildiği ve özel kıyafetlerin giyildiği bölümler bulunmalıdır. Class-1 bölgenin dış cephelerinde mümkünse pencere bulunmamalıdır. Pencerenin kullanılması kaçınılmazsa açılmaz, sızdırmaz, çift camlı, refrekte camlar kullanılmalıdır. Eğer pencerelerin açılması gerekiyorsa kendiliğinden kapanır olmalıdır. • Class-1 bölge içindeki tüm kapılar dezenfekte edilebilir malzemeden ve kendiliğinden kapanır bir mekanizmaya sahip olmalıdır. • Class-1 bölgedeki asma tavanlar sızdırmaz olmalıdır. Odaya bakan yüzeyleri antistatik, anti-bakteriyel malzemelerle kaplanmalıdır. • Class-1 bölgedeki duvarlar ve döşemeler anti-statik, anti-bakteriyel, derzsiz, dezenfekte edilebilir, yıkanabilir malzemelerle kaplanmalıdır. • Duvar-duvar, duvar-tavan, duvar-döşeme birleşimleri yuvarlak olmalı, kolaylıkla temizlenebilmelidir.

Pamuk Tutucu Kirli havayı toplayan emiş tarafında klima cihazlarına zarar vermemesi sebebiyle mutlaka pamuk tutucu olması gereklidir.

HVAC SİSTEMLERİ BAKIMI Fan Coil Üniteleri: Mikrobiyolojik gelişme için depo haline gelebilen yoğuşma tavasının periyodik bakımı gereklidir. Kanatlı Borulu Radyasyon ve Konveksiyon Üniteleri Bu ünitelerde kir ve çöküntülerin toplanmasını en aza indirmek için sık sık temizlik gereklidir. Fanlı Terminal Üniteler: Filtrelerin sık sık bakımı yapılmalıdır. Bu ünitelerin fan motorları ve fanların yenilenmesi gerekebilir. İkincil Hava Sistemleri: Ortopedi ameliyathanesindeki laminar akış sistemi veya kemik iliği nakil ünitesi için HEPA filtreli çevrim üniteleri, bu tür sistemlere bir örnektir. Bu sistemlerin motor ve filtre periyodik bakımları yapılmalıdır.

Test ve Ölçümler Tüm teslim almaya ilişkin testler, planlayıcı, tedarikçi, sistemin kurucusu ve sistemleri değerlendirmekle görevli hastane hijyen uzmanından bağımsız bir şahıs veya grup tarafından gerçekleştirilmelidir. Ameliyathanelerde yapılan kontrollerle ilgili olarak öncelikle yeterlilik şartlarının yerine getirilmesi aranır. Tasarım yeterliliği Montaj yeterliliği İşletme yeterliliği Performans yeterliliği

Test ve Ölçümler Tasarım ve kurulum yeterliliklerini yerine getiren ameliyathanenin doğru çalışıp çalışmadığını ise ölçümler ve testler yapılarak performans yeterliliği kontrol edilir. Fiziksel ve mikrobiyolojik kontroller yapılmalıdır. Fiziksel kontroller, sıcaklık, nem, fark basınç, hava akış özellikleri, parçacık tayinini kapsar. Mikrobiyolojik testler uzman bir mikrobiyolog tarafından yapılmalıdır. Ölçme cihazlarının her birinin belirli periyotlarla kalibrasyonunun yapılması zorunludur.

Test ve Ölçümler İlgili standartlara uygun olup, olmadığının tespiti(kurulum, tasarım, çalışma) Sistem filtrelerinin sınıflandırılması Uygun filtrelerin seçimlerinin yapılması Hava akış hızı testleri Ameliyathane taze hava miktarı Hava basınç farkı testleri Oda konfor parametreleri Temiz oda sınıfı belirlemesi Kapılarda hava akış yönünün belirlenmesi Ameliyat masası civarında korumalı alanın belirlenmesi

Test ve Ölçümler Havadaki partikül sayımı Hava değişim sayılarının belirlenmesi HEPA filtre sızdırmazlık testleri HEPA filtre partikül sayımı Hava akısının görsel olarak izlenmesi(duman testleri) Hava debilerinin ölçülmesi ve hava akışlarının dengelenmesi Odaların partikülden temizlenme zamanının belirlenmesi Ameliyat odalarında gürültü ve ışık düzeylerinin ölçülmesi Temiz alan iyileştirme testleri Mikrobiyal kontrollerin yaptırulması Filtre verimlerinin belirlenmesi HEPA filtrenin her değişiminden sonra partikül sayımı yapılmalı ve havadaki mikroorganizma konsantrasyonu ölçülmelidir.

Test ve Ölçümler Yukarıda belirtilen havalandırma sistem testlerinden oluşan, sistemin doğru çalıştığını doğrulayan validasyon kapsamında, ameliyathanelerin mevcut durumunu belirten, içerisinde validasyonu yapılan temiz odaların ana şeması ve numulendirme planı, ölçüm sonuçları, ölçme cihazlarının kalibrasyon tarihleri, genel eksikliklerin belirtildiği ve ölçme cihazlarından alınan çıktıların da yer aldığı tam teşekküllü değerlendirme sonuç raporu hazırlanır. Bu validasyon ile, Kalite güvence altına alınır İşlemin doğruluğu, kesinliği ve tekrarlanabilirliği ispatlanır Verimlilik arttırılır. İyi kontrol edilmiş, güvenilir korumalı alanların oluşması sağlanır. Çalışan personelin eğitimi ve bu konuda bilgilenmesi sağlanır.

Doç. Dr. Derya Burcu ÖZKAN tumer@yildiz.edu.tr