DEÜ İİBF MALİYE BÖLÜMÜ MALİYE SOSYOLOJİSİ DERSİN DANIŞMAN ÖĞRETİM GÖREVLİSİ DOÇ.DR.AHMET ÖZEN HAZIRLAYANLAR VERDA ŞEN 2010466113 SELÇUK TUFAN 2010466081

BÜTÇE İLKELERİ

BÜTÇE Bütçe, devletin gelecek bir dönemdeki gelirlerini ve harcamalarını tahmin eden ve harcamaların yapılması, gelirlerin toplanması konusunda parlamentonun hükümete yetki ve izin verdiği bir kanundur.

Kamusal ihtiyaçlar, kişilerin tek başlarına karşılayamadıkları ancak karşılanması zorunlu olan ihtiyaçlardır. Kamusal ihtiyaçlar olarak belirlenen ihtiyaçlar, ancak devlet ve diğer kamu kuruluşlarınca yerine getirilir. Devletin bu hizmetleri yerine getirebilmesi için birtakım harcamalar yapması (kamu giderleri) ve gelir toplaması (kamu gelirleri) gerekmektedir. Devlet, bu hizmetleri yaparken hangi ihtiyaçlar için ne kadar harcama yapacağını, harcamanın hangi gelir kaynaklarıyla sağlanacağını ve bunların yaratacağı olumlu ve olumsuz sonuçları bilmek zorundadır.

Yapılan giderlerin ve sağlanan gelirlerin birbirine denk olması gerekir. Bu dengeyi sağlayan araç bütçedir. Devlet bütçesi mali, sosyal ekonomik ve politik özellik taşımaktadır ve yürütme organının belli bir dönemdeki faaliyet programını oluşturur.

BÜTÇENİN İLKELERİ Bütçe ilkeleri 19. yy da Klasik Maliyeciler tarafından ortaya konulmuştur. Klâsik bütçe ilkeleri bütçenin klâsik fonksiyonlarında olduğu gibi, geleneksel devlet fonksiyonlarına bağlı olarak ortaya çıkan ve devletin bu mahiyet ve kapsamdaki görevlerine uygun olarak düşünülmüş ve geliştirilmiş ilkelerdir. Esasen bu ilkeler, bütçenin hazırlanması uygulanması ve denetlenmesi aşamalarında göz önünde bulundurulması gereken kuralları ifade eder.

BÜTÇE İLKERİ Genellik İlkesi Birlik İlkesi Doğruluk İlkesi Açıklık İlkesi Giderlerin Gelirlerden Önceliği İlkesi Mali Yıla Girmeden Kanunlaşması (Önceden İzin Alma) İlkesi Tahsis İlkesi Aleniyet(Şeffaflık) İlkesi Mali Saydamlık İlkesi Tasarruf İlkesi 11)Yıllık Olma İlkesi 12)Çok Yıllı Bütçeleme İlkesi 13)Sınırlı Yetki İlkesi 14) Bölüm Bazında Onaylama İlkesi 15) Denklik İlkesi 16)Performans ve Mali Kontrol İlkesi 17)Planlama İlkesi 18)Uluslararası Standartlara Uygunluk İlkesi 19)Fiskalite İlkesi 20)Toplama İlkesi 21)Yeknesaklık İlkesi

1) GENELLİK İLKESİ Genellik ilkesine göre kamu maliyesi bir bütündür ve tüm gelirler bir havuzda toplanıp giderler bu havuzdan yapılacaktır. Bu ilkeye göre, devletin bir tek hazinesi olması gereğinden hareketle kamu gelirleri bir bütün olarak hazineye girecek, bütçe ile kamu kuruluşlarına tahsis edilmiş ödeneklerde yine aynı hazineden harcanacaktır.

Gelirlerin toplanması için yapılan harcamalar gider bütçesinde yer alacaktır. Genellik ilkesi gayrisafilik ve adem-i tahsis ilkelerini kapsamaktadır. Gayrisafilik ilkesi, bütçede yer alan tüm gelir ve giderlerin gayrisafi (brüt) tutarlar olarak kaydedilmesini, kurumların gelirleri ve giderleri birbirinden mahsup etmeden kayıtlara geçirmesini ifade eder. Adem-i tahsis ilkesi, belli bir kaynaktan elde edilen gelirlerin belli bir harcamaya tahsis edilmemesini ifade eder.

NOT1 : Türkiye’de genellik ilkesinin uygulanması 2003 tarih ve 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi Ve Kontrol Kanunun ‘’Bütçe İlkeleri’’başlıklı 13.maddesinde yerini bulmuştur. İSTİSNA VE SAPMALAR Bütçe dışı fon uygulaması genellik ilkesinin istisnasıdır. NOT: Bütçe dışı fonlar özel yasalarıyla oluşturulur, bütçe ilkeleri ve bütçe yasası hükümleri dışında yönetilir. Kendilerine ait özel gelirler tahsis edilmiştir. Harcamaları özel hükümlere göre yapılır. Denetimleri bütçe denetimi ve Sayıştay denetimi dışındadır. Bu sapmalardan biri 5018 Sayılı kanunun 39. maddesinde düzenlenmiştir. Buna göre, özel gelirleri karşılığında idarelere özel ödenek tahsis edilebilecek, mali yıl içinde kullanılabilecek özel ödenek miktarı, tahsil edilen özel gelir tutarını geçemeyecektir.

3) Diğer bir sapma, şartlı bağış ve yardımlar konusundadır 3) Diğer bir sapma, şartlı bağış ve yardımlar konusundadır. 5018 sayılı kanunun 40. maddesine göre kamu idarelerine yapılan her türlü bağış ve yardımlar bütçelerine gelir kaydedilir. NOT: 40. Madde ile, genellik ilkesinin özel kişi yada kuruluşları kamu idarelerine şartlı bağış ve yardım yapmaktan alıkoyan yönü ortadan kaldırılmıştır. Böylece özel kişi yada kuruluşları okul, hastane, sağlık ocağı vb. kamu yararına ilişkin hizmetlerde kullanılmak üzere bağış ve yardımları kamu idarelerince kabul edilmektedir. Yıl sonu itibarıyla harcanmayan tutarlar(ödenekler) da ertesi yıl harcanabilmektedir.

2)BİRLİK İLKESİ Devletin bütün gelir ve giderlerinin tek bir bütçede toplanması demektir. Devlet bütünlüğü içinde klasik devlet fonksiyonlarının etkin bir şekilde yerine getirilmesi için, onun bir tek bütçesinin olması gerekir. Birlik ilkesi sayesinde devletin tüm gelir ve giderleri konusunda ilgililer, tam bir bilgiye sahip olacaklar, böylece bütçenin denetimi ve yönetimi daha da kolaylaşacaktır.

Türkiye’de Birlik İlkesi genelde uygulanamamaktadır. - Genel bütçe dışında özel bütçeler, - Düzenleyici ve denetleyici kurum bütçeleri, - Sosyal güvenlik kurumları bütçeleri, - Mahalli idareler bütçeleri, - Döner sermaye işletmeleri, - Özerk bütçeler - Bütçe dışı fonlar birlik ilkesinden sapma oluşturan bütçelerdir.

3)DOĞRULUK İLKESİ Objektif doğruluk ilkesi; bütçe gelir ve gider tahminlerinin gerçekçi biçimde yapılması, ülkenin içinde bulunduğu ekonomik koşullara uygun olarak bütçe gelir gider tahminlerinin en ileri teknikler, hesaplamalar kullanılarak hazırlanmasıdır. Sübjektif doğruluk (samimiyet) ilkesi; gelir ve giderlerin doğru ve gerçeği yansıtacak şekilde hazırlanması için tahmini yapan idare ve kişilerin doğru, dürüst ve samimi olması gerektiğini ifade eder. Bu ilkeye göre bütçe gelir ve gider tahminleriyle uygulama sonuçları birbirine uygun olmalıdır.

4) AÇIKLIK İLKESİ Açıklık ilkesinde esas olan, bütçeyle ilişkili olsun olmasın bütçenin herkes tarafından anlaşılır olmasıdır. Böylece bütçe politikalarını merak edenlerin bütçe tahmin ve uygulama sonuçlarını okuduklarında anlamaları söz konusu olacaktır. Bütçenin sınıflandırma ve düzenlenme biçimi üzerinde dikkatle durulması gerekir ancak günümüzde bütçelerin ekleriyle birlikte çok teknik dokümanlar haline gelmesi, bütçelerin hacimce artması açıklık ilkesinin uygulanmasını güçleştirmektedir.

5) GİDERLERİN GELİRLERDEN ÖNCELİĞİ İLKESİ Hükümetlerin temel amacı, vatandaşlarına hizmet etmek ve onların memnuniyetini sağlamaktır. Bu ilkeye göre öncelikle yapılacak hizmetlere bağlı olarak giderler tespit edilecek, daha sonra bu giderlerin kaynağı olan gelir kalemleri araştırılacaktır. Bu ilke gereği bütçe kanununun ekinde yer alan A cetveli gideri, B cetveli ise geliri ifade eder. NOT: Yerel yönetimler, gelirlerine göre gider yapar; merkezi yönetim, giderlerine göre gelirlerini yönetir.

6) MALİ YILA GİRMEDEN KANUNLAŞMASI (ÖNCEDEN İZİN ALMA)İLKESİ Bütçe gelecek yılda kamu gelirlerinin toplanmasına ve giderlerin yapılmasına hükümete yetki ve izin veren bir kanun olduğuna göre bu yetki ve iznin parlamento tarafından mali yıla girilmeden verilmesi gerekir. Aksi taktirde hiçbir bütçe yürürlüğe giremez. Böylece yasama organının onayı olmadan vergi,resim,harç ve benzeri hiçbir kamu geliri tahsil edilemeyeceği gibi ; kamu hizmetinin görülmesi için gerekli herhangi bir giderde yapılamaz.

7)TAHSİS İLKESİ Her bir kamu hizmeti için ilgili yılın bütçesinde mutlaka ödeneğin olması, yani o hizmete ait bir ödenek tahsisinin yapılması gerekir. Ödeneği olmayan bir hizmete ilişkin harcama yapılamaz. Bu nedenle bir hizmetin yapılması için bütçeye ödenek konulması ilkesine tahsis ilkesi denir.

8) ALENİYET (ŞEFFAFLIK)İLKESİ Hazırlanan bütçenin tüm kamuoyuna açık olmasıdır. Maliye Bakanlığının merkezi ve genel yönetim bütçesi gerçekleşmelerini kamuoyunun bilgisine sunması bu ilke gereğidir. NOT: Bütçe muhasebesinde tek düzen hesap planının uygulanması, bütçe kanunlarının cumhurbaşkanı tarafından onaylandıktan sonra Resmi Gazete’ de yayımlanması bu ilke gereğidir. NOT: Örtülü ödenek, aleniyet ilkesinin istisnasıdır.

9)MALİ SAYDAMLIK İLKESİ Her türlü kamu kaynağının elde edilmesi ve kullanılmasında denetimin sağlanması amacıyla kamuoyu zamanında bilgilendirilir. Bu amaçla;  Görev, yetki ve sorumlulukların açık olarak tanımlanması, Hükümet politikaları, kalkınma planları, yıllık programlar, stratejik planlar ile bütçelerin hazırlanması, yetkili organlarda görüşülmesi, uygulanması ve uygulama sonuçları ile raporların kamuoyuna açık ve ulaşılabilir olması, Genel yönetim kapsamındaki kamu idareleri tarafından sağlanan teşvik ve desteklemelerin bir yılı geçmemek üzere belirli dönemler itibarıyla kamuoyuna açıklanması, Kamu hesaplarının standart bir muhasebe sistemi ve genel kabul görmüş muhasebe prensiplerine uygun bir muhasebe düzenine göre oluşturulması zorunludur. Malî saydamlığın sağlanması için gerekli düzenlemelerin yapılması ve önlemlerin alınmasından kamu idareleri sorumlu olup, bu hususlar Maliye Bakanlığınca izlenir.(5018 sayılı KMYKK madde 7)

Mali saydamlık kavramı sayesinde devlet faaliyetleri daha gözlemlenebilir hale gelir; devlet topluma karşı daha sorumlu ve hesap verir bir organ olarak karşımıza çıkar. Mali saydamlık, mali politikaların sağlıklı bir şekilde sürdürülebilmesi, iyi yönetişimin sağlanabilmesi ve devlet faaliyetlerindeki mali bütünlük için gerekli bir kavramdır.

10) TASARRUF İLKESİ Bütçenin harcanması aşamasında en az tutarla en fazla çıktı veya faydanın elde edilmesi ilkesine tasarruf ilkesi denir.

11) YILLIK OLMA İLKESİ Bütçe yürürlük süresinin bir yıl olması ilkesidir. Buna göre bütçe gelir ve giderlerine ilişkin izin ve yetkilerin bir yıl olarak tespit edilmesi esastır. Bir yılın baz olarak alınmasının temel nedeni; hasat dönemi, iklim gibi tabiat olayları ile ekonomik ve mali faaliyetlerin planlanmasında, hesaplanmasında bu zaman ölçüsünün yaygın olarak kullanılmasıdır.

12) ÇOK YILLI BÜTÇELEME İLKESİ Yeni kamu mali yasaya göre bütçeler üç yıllık olarak tahmin edilmekte ancak TBMM’ de bir yıllık bütçe yasalaşmaktadır.

13)SINIRLI YETKİ İLKESİ Anayasanın 161. maddesi uyarınca bütçe kanununa bütçe ile ilgisi olmayan hiçbir hüküm konulamaz. Bu hüküm sınırlı yetki ilkesi olarak nitelendirilir.

14) BÖLÜM BAZINDA ONAYLAMA İLKESİ TBMM’ de bütçe görüşmeleri sırasında her bir bakanlık ve kurum bütçesi ayrı ayrı görüşülerek onaylanmakta ve kabul edilmektedir.

15) DENKLİK İLKESİ Bütçe giderlerinin gelirlere eşit olmasına denklik ilkesi denir. Esasen bütçelerde harcama artış hızın yüksek, gelir artış hızının yavaş olduğu dikkate alındığında, başlangıçta bütçe kanun tasarısında gider-gelir dengesi; normal gelirlerin borçlanma(özellikle iç borçlanma)yoluyla temin edilecek kaynaklarla tamamlanıp gider büyüklüğüne eşitlenmesiyle sağlanmaktadır.

16)PERFORMANS VE MALİ KONTROL İLKESİ Performans bütçe ilkesi kamu yöneticilerine ve toplum adına karar alacak olan sorumlulara daha rasyonel hareket etme olanağı sağlamış ve fayda-maliyet bilincinin yerleşmesine neden olmuştur. Mali kontrol ilkesi, idarelerin gelir, gider, varlık ve yükümlülüklerine ilişkin malî karar ve işlemlerinin; idarenin bütçesi, bütçe tertibi, kullanılabilir ödenek tutarı, harcama programı, finansman programı, merkezi yönetim bütçe kanunu ve diğer malî mevzuat hükümlerine uygunluğu ve kaynakların etkili, ekonomik ve verimli bir şekilde kullanılması yönlerinden yapılan kontrolünü ifade eder.

17) PLANLAMA İLKESİ Planlama ilkesi, devlet faaliyetlerini önceden tanımlanmış ve kararlaştırılmış amaçlara doğru yöneltir. Eğer devlette planlama yoksa, devlet faaliyetleri gelişigüzel bir hal alır ve bu durum, devlet amaçlarının gerçekleşmesini engeller. Bütçenin stratejik planlara uygun olması yani amaç ve hedeflerin yıllık gerçekleştirilme düzeyini belirlemesi gerekir.

18)ULUSLARARASI STANDARTLARA UYGUNLUK İLKESİ Bütçeler uluslararası standartlara uygun olarak belirlenen bir sınıflandırmaya tâbi tutularak hazırlanır ve uygulanır. Analitik bütçe sınıflandırması bu amaca uygun olarak 2004 yılında kamu kurumları bazında uygulanmaya başlanmıştır.

19) FİSKALİTE İLKESİ Bütçe ilkelerinden birisi olan bu ilke bütçede mali anlamda sınırları ifade eder. Buna göre Yürütme organı ; Bütçede yer alan ödenek miktarından fazla harcama yapamaz. Bütçede belirtilmeyen bir kaleme harcama yapamaz. Bütçede sadece mali hükümler konulması sağlanır. Bütçede ödenekler belirli amaçları gerçekleştirmek üzere tahsis edilir ve başka bir amaca harcanamaz.

20)TOPLAMA İLKESİ Toplama ilkesine göre, bütçeyi, artık, devletin bütün gelir ve giderlerini bir araya getiren tek bir doküman şeklinde tasarlamak mümkün değildir. Bu durumda bir taraftan devletin çeşitli bütçelerinin, diğer taraftan çeşitli kamu hesaplarının konsolidasyonu sayesinde, devletin bütün gelir ve giderlerini bir araya getirmek imkanı vardır. Dikkat edilirse, toplama ilkesi, birlik ilkesini hedeflemektedir. Ancak, bütçe projesi aşamasında değil, fiili sonuçların alındığı muhasebe aşamasında devletin bütün gelir ve giderleri bir araya getirilmeye çalışılmaktadır.

21) YEKNESAKLIK İLKESİ Yeknesaklık ilkesi ise bütçede, bütçenin ana ilkelerinin uygulanmasına olanak verecek şekilde, açıklık ve düzenin sağlanmasını hedefler. Bunun, bütçedeki bölüm ve kısım adedinin mümkün olduğunca azaltılarak ve benzer gelir ve giderleri gruplandırarak yapılmasını tavsiye eder.

KPSS SORULARI Aşağıdakilerden hangisi objektif doğruluk ilkesine uygun bütçe hazırlanması için gerçekleşmesi gereken şartlardan biri değildir? A) Kamu mali yönetiminin ülke ekonomisiyle ilgili sağlıklı verilerinin olması B) Mevcut verileri doğruluğa yakın şekilde yorumlayarak sonuçları ortaya koyabilecek yetişkin kadroların olması C) Kamu mali yönetiminin çağdaş bir devlet muhasebe sistemine sahip olması D) Bütçeyi hazırlayan ve kabul edenlerin iyi niyetli olması E) Kamu mali yönetiminin yeterli bir altyapıya sahip olması CEVAP:D (2010 KPSS)

I. Kamu mali yönetiminin çağdaş bir devlet muhasebesine sahip olması II. Kamu mali yönetiminin ülke ekonomisiyle ilgili sağlıklı verilerinin olması III. Kamu mali yönetiminin yeterli bir altyapıya sahip olması IV. Bütçeyi hazırlayan ve kabul edenlerin iyi niyetli olması Yukarıdakilerden hangileri sübjektif doğruluk ilkesine uygun bütçe hazırlanması için gerçekleşmesi gereken şartlar arasında yer alır? A) Yalnız II B) Yalnız IV C) I ve IV D)I, II ve III E)I, II, III ve IV CEVAP: B (2011 KPSS)

Aşağıdakilerin hangisinde mali saydamlık ilkesi doğru olarak tanımlanmıştır? A)Kamu kaynaklarının etkili, ekonomik ve verimli şekilde elde edilmesi, kullanılması ve muhasebeleştirilmesi B)Her türlü kamu kaynağının elde edilmesinde ve kullanılmasında denetimin sağlanması ve bunu sağlamak üzere kamuoyunun zamanında bilgilendirilmesi C)Bütçe gelir ve gider tahminlerinin, uygulanacağı mali yıldaki ekonomik koşullara olabildiğince yakın olması D)Bütçe kanununun olabildiğince anlaşılır ve sade olması E)Bütçe sürecinin tüm aşamalarında bütçeye ilişkin tüm belgelerin kamuoyuna sunulması CEVAP: B(2011 KPSS)

Bütçenin gerçek durumu yansıtması bütçenin hangi özelliği ile ilgilidir? A) Genellik ilkesi B) Açıklık ilkesi C) Doğruluk ilkesi D) Anlaşılır olma ilkesi E) Ayırım ilkesi CEVAP C (2004 KPSS)

Bütçede gayrisafi usulün uygulanması aşağıdaki bütçe ilkelerinden hangisinin gereğidir? A) Birlik ilkesi B) Genellik ilkesi C) Alenilik ilkesi D) Denklik ilkesi E) Yıllık olma ilkesi CEVAP: B (2002 KPSS)

Devletin bütün gelir ve giderlerinin bütçede gösterilmesi, aşağıdaki bütçe ilkelerinden hangisinin gereğidir? A) Birlik ilkesi B) Açıklık ilkesi C) Alenilik ilkesi D) Genellik ilkesi E) Doğruluk ilkesi CEVAP D (2007 KPSS)

Gayrisafi usul ve ademi tahsis usulü aşağıdaki bütçe ilkelerinden hangisine temel oluşturur? A) Denklik ilkesi B) Önceden izin ilkesi C) Yıllık olma ilkesi D) Genellik ilkesi E) Birlik ilkesi CEVAP:D (2008 KPSS)

Bir kaynaktan sağlanan gelirin, o kaynak için yapılacak gidere karşılık olarak gösterilmeyeceğini belirten bütçe İlkesi aşağıdakilerden hangisidir? a)Birlik ilkesi b)Açıklık ilkesi c)Esneklik ilkesi d)Doğruluk ilkesi e)Genellik ilkesi CEVAP: E (2001 KPSS)

Bütçe tasarısında gelir tahminleri hangisinde gösterilir? a) Gerekçe b) A cetveli c) B cetveli d) C cetveli e) Milli ekonomik rapor CEVAP C (2004 KPSS)