ULUSAL GÜNDEM 21 YEREL GÜNDEM 21 T.C ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI ÇED ve Planlama Genel Müdürlüğü ULUSAL GÜNDEM 21 YEREL GÜNDEM 21 Y. Erdal KAYAPINAR Planlama ve SÇD Dairesi Başkanı ANKARA Haziran 2006

Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı ULUSAL GÜNDEM 21 “Yeryüzü Zirvesi” Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı 1992 yılında Rio de Janeiro Türkiye de, konferansa katılan tüm ülkeler gibi “Gündem 21”i hayata geçirmeyi değil kendi ulusal hedef ve önceliklerini göz önünde bulundurarak çevre ve kalkınma arasındaki uyumun sağlanmasında söz konusu belgeyi rehber olarak kullanmayı ve bu doğrultuda kendi Ulusal Gündem 21’ini hazırlamayı taahhüt etmiştir.

ULUSAL GÜNDEM 21’İN YAPISI Ulusal Gündem 21 ulusal düzeyde, öncelikle ve kaçınılmaz olarak ele alınması gereken önemli ilgi ve sorun alanlarına işaret etmekte ve bu alanlarla ilgili çerçeve ilke ve yaklaşımları belirlenmeye gayret etmektedir. Ulusal Gündem 21’in önemi; çevre sorununun soyut yada bağımsız bir sorun olmadığını, mutlaka iktisadi ve toplumsal faaliyetlerle ve daha önemlisi gelişme politikaları ile birlikte ele alınması gerektiğini açık bir biçimde ortaya koymasından, hatta bütün toplumsal stratejinin bu gözlem üzerine yapılandırılması gerektiğini vurgulamasından kaynaklanmaktadır.

ULUSAL GÜNDEM 21’İN AŞAMALARI Türkiye, Rio’da vermiş olduğu taahhütle, ülkemizin çevre ve kalkınma stratejisini bütüncül bir yapıya ulaştırmak amacıyla Birleşmiş Milletler Kalkınma Programının katkıları ve Bakanlığımızn koordinatörlüğünde 1996 yılında “Türkiye’de Ulusal Gündem 21’in Hazırlanması ve Uygulanması” Projesi çalışmaları başlatılmıştır.

ULUSAL GÜNDEM 21’İN AŞAMALARI Proje kapsamında yapılan çalışmalar sonucunda oluşturulan Nihai Rapor 10.02.2000 tarihinde tamamlanmıştır. Bakanlığımız; UNDP, DPT’nin de katıldığı bir Proje Raporu Kabul Komisyonu oluşturulmuştur. Üyelerce yapılan inceleme sonucunda; rapor içeriğinin genel kabul görerek ulusal niteliğe kavuşturulmasını sağlamak üzere tartışmaya açılmak için raporun “Taslak Rapor” olarak kabulüne oyçokluğu ile karar verilmiştir.

ULUSAL GÜNDEM 21’İN AŞAMALARI Bu aşamada, Uluslararası Yerel Yönetimler Birliği- Orta Doğu ve Doğu Akdeniz Teşkilatı (IULA-EMME) tarafından başarı ile yürütülmekte olan Yerel Gündem 21’lerin Uygulanması Projesi kapsamlı bir örgütlenme yapısına sahip olması nedeniyle, Yerel Gündem 21 Projesinin bu örgütlenmesi ve finansman desteği ile IULA-EMME ve Bakanlığımızın birlikte çalışmalar yürüterek Ulusal Gündem 21 raporunun nihaii olarak tamamlanması kararı alınmıştır. Ulusal Gündem 21 raporunun tamamlanması amacıyla, “Türkiye’de Ulusal Gündem 21 Raporunun Yerel Ölçekte Tartışılıp Gerçekleştirme Projesi” başlatılmıştır.

PROJENİN HEDEFLERİ Sözkonusu proje ile; Sürdürülebilir kalkınma ilkelerin nasıl hayata geçirileceğini belirleyen bir eylem planı olarak kabul edilen Ulusal Gündem 21’in hazırlanması sürecine toplumun bütün kesimlerinin dahil edilmesi, Toplumun bütün kesimlerinin fikir birliği ile kabul edilen bir belge oluşturulması, Başarılı bir şekilde yürütülmekte olan Yerel Gündem 21 Projesi ile organik bağın oluşturulması ve bu bağlamda Yerel Gündem 21 çalışmalarını yasal dayanağının güçlendirilmesine katkıda bulunulması, Merkezi ve yerel ölçekte yer alan bütün kamu ve gönüllü katılım basamaklarının birbirleri ile koordinasyon içinde çalışmalarını sağlayacak modelin oluşturulması, Bilgi paylaşımının sağlanması amacıyla bilgi ağının oluşturulması hedeflenmiştir.

KENTLERİN SEÇİM KRİTERLERİ Kentlerin seçiminde; Yerel Gündem 21 Proje ortaklarından olması, Öneri kentlerden bir kısmının Yerel Gündem 21 çalışmalarında başarılı çalışmalar yürüten kentlerden ve/veya merkezi yönetim açısından yerel idarecilerin yardımları ile desteklenmesi gerekli görülen illerden olması, Ülkenin çeşitli bölge ve/veya yörelerin temsil ediliyor olması, Bakanlıkça yürütülen diğer bölgesel ölçekteki projelerle entegre olabilecek kentler olması gibi özellikler aranmıştır.

SEÇİLEN KENTLER Bu kriterler doğrultusunda 8 il belirlenmiştir: TEKİRDAĞ (Trakya B. ) BURSA (Marmara B.) SAMSUN (Karadeniz B.) VAN(Doğu Anadolu B.) DİYARBAKIR (GD Anadolu B.) İZMİR (Ege B.) ANTALYA (Akdeniz B.) AFYON (İç Ege B.)

PROJE ÇALIŞMALARI Bugüne kadar yürütülen çalışmalar doğrultusunda, Taslak Rapor olarak kabul edilen Ulusal Gündem 21 rapor içeriğinin genel kabul görerek ulusal niteliğe kavuşturulmasını sağlamak üzere, Yerel Gündem 21 projesine dahil kentler arasından seçilen kentlerde tartışmaya açılması sağlanmış, ilave görüş ve düşünceler alınmıştır. Yerel Gündem 21’lerin Uygulanması Projesi örgütlenmesi içerisinde UG21 Raporu Türkiye genelinde 7 adet bölgesel toplantı düzenlenerek tartışmaya açılmıştır.

SONUÇ Küresel Gündem 21’e dayanılarak hazırlanan Ulusal Gündem 21 Raporunun hukuki bir zemine oturtulabilmesi amacıyla iç hukukta tanınan ve hukuki geçerliliği olan bir düzenleme olarak yürürlüğe konulmasında zorunluluk bulunduğu belirtilmiştir. Bu nedenle Ulusal Gündem 21 Raporunun uygulanmasına yönelik bir Bakanlar Kurulu Kararı çıkarılması uygun bulunmuştur. Ulusal Gündem 21 çalışmaları sürecinin hemen her yerinde ilgi ve sorun alanları ile ilgili programlarda ve faaliyetlerde, toplum katmanları, bunları temsil eden gönüllü örgütler, yerel yönetimler ve merkezi hükümet arasında geniş bir işbirliği ile yaygın toplumsal katılım sağlanmıştır. Yerel yönetimler çevre politika ve projeleri açısından en önemli uygulayıcı ve katılımcı kurumlar arasındadır. Ulusal Gündem 21’in yerel düzeyde yapılan toplantıları ile de, yerel yönetimler bilgilendirilmiş ve yerel yönetimlerin Ulusal Gündem 21’in uygulanmasında da toplumsal katılımın sağlanması açısından büyük önem taşıdıklarına dikkat çekilmiştir.

ULUSAL GÜNDEM 21’İN ANA BAŞLIKLARI -Sürdürülebilir kalkınma sürecinde önem taşıyan ilgi ve sorun alanları dört bölüme ayrılmıştır: 1-Karar alma süreçlerinde çevre ve sorunlarının kalkınma plan ve politikaları ile örtüştürülmesi ve entegrasyonu (tarım, sanayi) 2-Toplumsal öğeler (nüfus, kentleşme, tüketim ve yoksulluk) 3-Çevresel ve doğal kaynak kullanımı (toprak, tatlı su kaynakları, kıyı ve deniz alanları, ormanlar, katı atıklar, tehlikeli atıklar vb.) 4-Katılım (kadınların, çocuk ve gençlerin, gönüllü kuruluşların, yerel yönetimlerin, iş dünyası, sendikalar, bilim ve teknoloji dünyası ile çiftçilerin katılımı)

YEREL GÜNDEM 21 “Türkiye'de Yerel Gündem 21'lerin Teşviki ve Geliştirilmesi” Projesi, Gündem 21’in 28. Bölümü'nde yerel yönetimlerin, kendi beldelerine yönelik Yerel Gündem 21’lerin hazırlanması ve uygulanması yönünde teşvik edilmesinden hareketle, Uluslararası Yerel Yönetimler Birliği, Doğu Akdeniz ve Ortadoğu Bölge Teşkilatı (IULA-EMME) tarafından geliştirilmiştir. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) Türkiye Daimi Temsilciliği ve UNDP Capacity 21 Programı’nın çatısı altında ve desteğiyle gerçekleştirilen Proje, Eylül 1997 içerisinde UNDP, IULA-EMME ve T.C. Hükümeti tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiş, yaklaşık iki buçuk yıllık bir süreyi kapsayan Proje (Birinci Aşama), Aralık 1999’da sona ermiştir.

YEREL GÜNDEM 21’İN YAPISI Proje, Gündem 21’in dayanağı olan “küresel ortaklık” yaklaşımı çerçevesinde, katılımcılığa ve ortaklıklara dayalı “yönetişim” (governance) anlayışını ön planda tutmuştur. Bu kapsamda, yerel yönetimin “kolaylaştırıcı” ve “yapabilir kılıcı” rolü ile desteklenen, belde halkının gücüne dayalı, yerel ilgi grupları ile işbirliğini ve "eşit ortaklıklar"ı teşvik eden, demokratik ve katılımcı bir yönetim (“yönetişim”) anlayışının gelişmesi ve yerleşmesi yönünde kalıcı adımlar atılması amaçlanmıştır. Bu yaklaşım çerçevesinde, proje ortağı kentlerde yürütülmesine başlanan Yerel Gündem 21 süreçlerinin, yerel ortakları oluşturan dernekler ve vakıflar, meslek odaları ve sendikalar gibi sivil toplum kuruluşları, özel sektör kuruluşları, akademik kuruluşlar, basın-yayın kuruluşları, mahalle yönetimleri, yurttaş girişimleri ve genelde tüm yerel topluluk üyelerine açık tutulması için büyük bir çaba gösterilmiştir.

PROJE ÇALIŞMALARI (I. AŞAMA) Proje çalışmalarının iki temel hedefi bulunmaktadır: 1.hedef: ülke ölçeğinde Yerel Gündem 21 kavramının ve bunun yerel “yönetişim” üzerindeki etki ve sonuçlarının tanıtımı 2.hedef: proje ortağı kentlerde, yerel ilgi gruplarının katılımına dayalı bir planlama sürecinin gelişmesine yönelik mekanizmalar oluşturulması ve bunlara işlerlik kazandırılması

PROJE ÇALIŞMALARI (I. AŞAMA) Gerek Proje’nin genelinde ve gerekse proje ortağı kentler özelinde, Yerel Gündem 21 süreci ile ilgili çeşitli eğitim malzemesi ve yayınlar geliştirilmiş, Yerel Gündem 21 Planlama Rehberi hazırlanmıştır. Mevcut sosyal, ekonomik ve çevresel sorunların tanımlanması ve bunların nedenlerinin ortaya konması yönündeki çalışmalar, proje ortağı kentlerde tamamlanmıştır. Proje ortağı kentlerde, Yerel Gündem 21 eylem planlarının hazırlanması ve öncelikli sürdürülebilir yerel gelişme sorunlarının çözümüne yönelik projelerin belirlenerek, somut projeler uygulanmaya başlanmıştır.

PROJE ORTAKLARI (I. AŞAMA) IULA-EMME – Uluslararası Yerel Yönetimler Birliği, Doğu Akdeniz ve Ortadoğu Bölge Teşkilatı’nın koordinatörlüğünde yürütülmekte olan Proje’ye UNDP – Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın çok yönlü destek sağlamıştır. Proje ortağı 23 kenti temsilen, Bursa, İzmir ve Antalya Büyükşehir Belediyeleri ve Adıyaman, Ağrı, Çanakkale, Gölbaşı (Ankara), Harran (Şanlıurfa) ve Trabzon Belediyeleri “ilk ortaklar” olarak yerlerini alırken, daha sonraki dönemde yapılan revizyon ile birlikte Diyarbakır, Gaziantep ve İzmit Büyükşehir Belediyeleri, Afyon, Aliağa (İzmir), Burdur, Çatalca (İstanbul), Çeşme (İzmir), Çorum, Foça (İzmir), Kaş (Antalya), Kızkalesi (İçel) ve Zonguldak Belediyeleri ile Kastamonu İl Özel İdaresi de proje ortakları arasına katılmıştır. İznik (Bursa) ve Silivri (İstanbul) Belediyeleri de, işlemleri sonraki aşamada kesinleşmek üzere, proje ortakları arasına dahil olmuştur.

“TÜRKİYE’DE YEREL GÜNDEM 21’LERİN UYGULANMASI” PROJESİ (II. AŞAMA) Adı geçen projenin ikinci aşaması olarak tasarlanan “Türkiye'de Yerel Gündem 21'lerin Uygulanması” Projesi, birinci aşamada olduğu gibi, IULA-EMME’nin koordinasyonunda ve UNDP’nin desteğiyle yürütülmüştür. Ocak 2000 içerisinde başlanan ikinci aşama çalışmalarının, 2003 yılında tamamlanmıştır. Projenin amacı, desantralize yerel “yönetişimin” güçlendirilmesine yönelik olarak, sivil toplumun karar alma sürecine katılımının ve yerel yatırımlarda söz sahibi olmasının sağlanmasıdır.

PROJE ORTAKLARI (II. AŞAMA) IULA-EMME’nin koordinatörlüğünde yürütülen Proje, “ortaklık” yaklaşımının yalnızca ulusal değil, uluslararası ölçekte de en geniş kapsamlı ve etkileyici uygulamalarından birini sergilemiştir. UNDP’nin sağlamakta olduğu destek, “küresel ortaklık” çerçevesinde, Birleşmiş Milletler’e bağlı kuruluşlar ile yerel aktörler arasındaki işbirliğinin en kapsamlı örneklerinden birisini oluşturmaktadır. Birinci aşamada, toplam 23 kentte örnek uygulamalar başlatılmış olup, sayıları 46’ya ulaşmıştır. 

YEREL GÜNDEM 21 (III. AŞAMA) Yerel Gündem 21’in üçüncü aşamasında merkezi yönetimin ilgi ve desteğinin arttırılması ve tanıtım eksikliğinin giderilmesi öngörülmekte ve ilgili küresel hedeflerin yerelleştirilmesinde, dünya ölçeğinde örnek oluşturacak uygulamalar sergilenmesi hedeflenmektedir.

YEREL GÜNDEM 21 ORTAKLARI (III. AŞAMA) 22 Aralık 2005 tarihli Ulusal Yönlendirme Kurulu Toplantısı’nda gözden geçirildiği şekliyle ortaklar, aşağıdaki 62 yerel yönetimden oluşmaktadır: Büyükşehir Belediyeleri: İstanbul (destekleyici ortak ve IULA-EMME dönem Başkanlığı),Adana, Adapazarı, Antalya, Bursa, Diyarbakır, Eskişehir, İzmir, İzmit, Mersin ve Samsun. İl Özel İdareleri: Elazığ, Kastamonu ve Uşak. İl Belediyeleri: Afyonkarahisar, Antakya, Aydın, Bingöl, Bitlis, Çanakkale, Denizli, Edirne, Erzincan, Hakkari, Kars, Kütahya, Malatya, Manisa, Mardin, Nevşehir, Ordu,Sinop, Şanlıurfa, Trabzon, Van, Yalova ve Zonguldak. İlçe Belediyeleri: Doğubeyazıt (Ağrı), Çankaya ve Keçiören (Ankara), Kuşadası (Aydın), Nilüfer, Osmangazi, İznik ve Orhangazi (Bursa), Biga (Çanakkale), İskilip (Çorum), Beşiktaş, Beyoğlu, Şişli ve Zeytinburnu (İstanbul), Foça, Karaburun ve Ödemiş (İzmir),Talas (Kayseri), Babaeski (Kırklareli), Gölcük (Kocaeli), Kızıltepe (Mardin), Tarsus (Mersin), Dalyan (Muğla), Ürgüp ve Mustafapaşa (Nevşehir).

YEREL GÜNDEM 21 (III. AŞAMA) IULA-EMME (dünya teşkilatındaki yeni yapılanma sonucu artık Birleşmiş Kentler ve Yerel Yönetimler, Ortadoğu ve Batı Asya Teşkilatı) Programın (ve dolayısıyla üçüncü aşama projesinin) yönetim ve koordinasyon sorumluluğunu üstlenmeyi sürdürmektedir. Bu kapsamda IULA-EMME, ülke ölçeğinde YG-21 mekanizmalarından yararlanarak, tüm teknik, idari ve mali işlevler ile sekreterlik işlevlerini de kapsayacak şekilde, projenin yönetiminden sorumludur. Öte yandan, proje ademi-merkeziyetçi bir yaklaşım gerektirdiğinden, her ortak kent, kendi YG-21 Genel Sekreterliği’nin koordinasyonunda, kendi YG-21 sürecini yürütmektedir.