İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İÇİN POLİTİKA OLUŞTURMA VE UYGULAMA Güvenlik Kültürü Konusunda Sosyal Tarafları Bilgilendirme ve Duyarlılık Artırma Semineri 22 Mart 2005 - Bursa İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İÇİN POLİTİKA OLUŞTURMA VE UYGULAMA Prof. Dr. Yusuf Alper Uludağ Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü

İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ TEMEL İLKELERİ ve POLİTİKASI İş Sağlığı ve Güvenliğinin Temel İlkeleri İSG Alanında Hükümet Politikaları (MAKRO POLİTİKA) Genel Amaçlar ve İlkeler Biçimlendirme ve Gözden Geçirme Politika Araçları Yasalar, yönetmelikler Yetkili organ Politikaların koordinasyonu Eğitim İşyerinde İSG Politikaları (MİKRO POLİTİKA) Genel Çerçeve İşveren sorumlulukları İşçilerin görev ve sorumlulukları Sağlık ve Güvenlik Komiteleri

İş Kazaları İstatistikleri ve Gelişme Seyri DURUM 1980’li yıllarda İş kazalarında TÜRKİYE “Avrupa’da Birinci, Dünyada İkinci” İş Kazaları İstatistikleri ve Gelişme Seyri YIL Sigortalı Sayısı İş kazası Sayısı Kaza Sıklık Oranı Kaza Sayısı(100.000 sigortalı başına 1980 2.204.807 159.600 7,22 7.227 1985 2.607.865 148.027 5,67 5.676 1990 3.446.502 155.857 4,50 4.505 1995 4.163.880 87.960 2,14 2.146 2000 5.224.125 74.847 1,41 1.417 2001 4.886.881 72.367 1,48 1.480 2002 5.223.283 72.344 1,38 1.385 2003 5.615.238 76.668 1,36 1.365

İstatistiklerde İKMH (3 günden fazla süren) AB’DE İŞ KAZALARI 1998-1999 döneminde toplam 500 milyon işgünü kaybının 150 milyonu iş kazalarından kaynaklanmaktadır (İstihdam edilen kişi başına yılda 1 gün kayıp) İstatistiklerde İKMH (3 günden fazla süren) Yıl Kaza Sayısı (000) 100.000 kişi başına kaza sayısı 1994 4.000 4.539 1995 4.700 4.089 1998 4.900 4.266

İSG NİÇİN ÖNEMLİ (İnsani Boyutu) Dünyada her yıl 250 milyondan fazla iş kazası meydana gelmektedir. Her yıl 160 milyondan fazla işçi İKMH sebebiyle hastalanmaktadır. Her yıl 1.2 milyon kişi İKMH sebebiyle ölmektedir. KABUL EDİLEMEZ BİR DURUM (ILO)

İSG NİÇİN ÖNEMLİ (İktisadi Boyutu) İş kazalarının maliyeti: ABD’de 190 milyar dolar, Almanya’da 28 milyar dolar,Norveç, 40 milyar Kron İngiltere (1995/1996): bir yıllık ekonomik gelişme Avustralya’da (iş kazaları ve işle ilgili sağlık sorunları) 15-37 milyar Avustralya doları, AB’de iş kazaları ve işle ilgili sağlık sorunlarının neden olduğu GSYİH kaybı %2,6 - 3,8 arasında değişiyor, Dünya geneli için bu oran %4 civarında.

(İnsani Gelişme Boyutu) İSG NİÇİN ÖNEMLİ (İnsani Gelişme Boyutu) Pakistan’daki bir fabrika işçisinin Fransa’daki bir işçiye göre ölüm riski 8 kat daha fazladır. Kenya’da ulaştırma işçileri arasındaki ölümle sonuçlanan kaza sıklığı Danimarka’nın 10 katıdır. Guetemala’daki inşaat işçilerinin iş kazasında hayatlarını kaybetme riski İsviçre’deki inşaat işçilerinin 6 katıdır.

TÜRKİYE’DEKİ DURUM (2003) Ekonomik ve Sosyal Altyapı Çalıştırdığı Sigortalı Sayısı İşyeri Sayısı (2003) Sigortalı Sayısı 1 330.155 %42 %5 2-9 355.294 %45 1.215.971 %23 10-49 76.823 %10 1.560.763 %28 Toplam: 762.272 %97 3.106.889 %56 50+ 14.905 %3 2.508.349 %44 1001+ 156 %0002 261.207 %4,6 TOPLAM 777.177 100 5.615.238

TÜRKİYE’DEKİ DURUM (2003) Ekonomik ve Sosyal Alt Yapı İşyeri Sigortalı Sayısı Kaza Sayısı Yüzde (%) 1-3 23.997 31,2 4-9 6.615 8,6 10-20 8.689 11,2 21-50 10.411 13,5 (64.5) 51-200 13.765 17,9 Toplam 63.477 82,4 50+ 26.556 35,5 Not: 51-200 arasında sigortalı çalıştıran işyeri sayısı 10.714 (%1,5), bu işyerlerinde Çalışan sigortalı sayısı ise 1.132.194 (%20) dir.

Sanayi Toplumu Kültürü (ÜRETİM) Çalışma Hayatı Kültürü Rasyonellik – Bürokrasi (zihniyet) (yönetim) Çalışma Hayatı Çalışma Hayatı Kültürü Rasyonellik – Bürokrasi İSG İSG Kültürü İşverenler İşçiler Sendikalar Hükümet Diğer Rasyonellik – Bürokrasi İSG Politikaları, İSG kültürünü oluşturma ve geliştirme vasıtasıdır.

İSG TEMEL İLKELERİ İSG, tıp, hukuk, mühendislik ve iktisat disiplinlerinin ortak ilgi alanını oluşturan çok yönlü ve geniş kapsamlı bir alandır Bütün çalışanların, insan haysiyetine uygun çalışma şartlarında, kendini geliştirebileceği ve toplum için fayda sağlayabileceği, sağlıklı ve güvenli bir ortamda çalışma hakkı vardır (BM, İnsan Hak. Bil. (1948) Md, 23 ve BM, Eko. Sos. Kül. Haklar Söz,( 1975) md. 7). İSG alanında politikalar oluşturulmalı, bütün sosyal ortakların bu politikaların oluşturulması, uygulanması ve yeniden gözden geçirilmesine katılması sağlanmalıdır. İSG politikalarının temel ve öncelikli amacı, önleme ve koruma olmalıdır (AKTİF POLİTİKALAR). Etkin politikalar uygulanmasına imkan verecek çok yönlü ve kapsamlı bir enformasyon sağlanmalıdır. İSG faaliyetleri, çok yönlü ve kapsamlı bir eğitim programları ile desteklenmelidir.

İSG HÜKÜMET POLİTİKASI Genel Amaçlar ve İlkeler İSG’nin gelişmesi, işçilerin sağlığının yanısıra üretkenliğe de önemli katkı sağlayan bir stratejidir. İSG, fertlerin ve toplumun yaşam kalitesini yükseltir. Çalışanların sağlığı ve güvenliği, genel sosyoekonomik, eşitlikçi ve sürdürülebilir gelişme açısından büyük önem taşır. Tatmin edici ve kalıcı sonuçlara ulaşılabilmesi çalışma ile ilgili kazaları ve hastalıkları önlemeye yönelik ulusal bir politika ile oluşturulmalıdır. Ülke düzeyinde tutarlı bir politika izlenerek kalıcı ve tatmin edici sonuçlar alınabilir. Tutarlı bir politikanın unsurları: Belirlenen politika kararları en kısa zamanda uygulanması Politika gereği pratik uygulamalarda süreklilik sağlanması Çeşitli makamlarca alınan kararların koordine edilmesi ve birbiriyle uyumlu kılınması Gerekli önlemlerin alınmasını sağlayacak kaynak tahsisinin sağlanması.

İSG İLE İLGİLİ ULUSAL POLİTİKANIN TEMEL ÖZELLİKLERİ Politikanın biçimlendirilmesi ve gözden geçirilmesi bütün sosyal tarafların katılımı ile gerçekleştirilmeli, Benimsenen politika ülkenin kalkınma hedefleri ve politikaları ile uyumlu olmalı, Benimsenen politika kamuoyunu bilgilendirme, bilinçlendirme ve politik desteğini sağlama yollarını da içermelidir, Benimsenen politika uygulamaya yönelik kurumsal ve mali kaynakların harekete geçirilmesini öngören bir plana da içermelidir, İlgili bütün kurumlar arasında koordinasyon sağlama amacını içermelidir, Uygulamaya yönelik bütün araçlar tutarlı bir biçimde kullanılmalıdır, Politika işyeri bazında gönüllü uyumu özendirmelidir, Politika düzenli aralıklarla gözden geçirilmelidir.

İSG POLİTİKASININ BİÇİMLENDİRİLMESİ VE GÖZDEN GEÇİRİLMESİ Kapsayıcı bir İSG politikası için; hazırlama, uygulama ve değerlendirme aşamasına bütün sosyal tarafların katılımı sağlanmalıdır. Başarılı bir İSG politikası için yerel şartlar (ülkelerin ekonomik ve sosyal yapı farklılıkları) dikkate alınmalıdır. İSG politikaları ve uygulamaları belirli aralıklarla gözden geçirilmelidir. Bu gözden geçirmede; Sorunların saptanması, Bu sorunlarla ilgili etkili yöntemler geliştirilmesi, Uygulama için önceliklerin belirlenmesi, Sonuçların değerlendirilmesi, İSG ile ilgili sorunların nitelik ve boyutları itibarıyla ülkeler arasında farklılaşması ulusal politikalarda farklılıklara yer verilmesini sağlayabilir. Sosyal ve Ekonomik şartların elverişsizliği harekete geçmeme için mazeret olmamalıdır.

İSG POLİTİKA ARAÇLARI 1. MEVZUAT (Yasalar ve Yönetmelikler) İSG politikası, yasalarla, desteklenmeli ve uygulamayı güvence altına alacak denetim mekanizması sağlamalıdır. İSG mevzuatı herkes için zorunlu asgari standartları belirlemelidir. Mevzuat İSG ile ilgili birinci derecede sorumlu olanların görev ve yetkilerini belirlemelidir. Genel yasalar yerine esnek ve kolay güncellenebilir uygulama kuralları ve gönüllülük esası ile belirlenen standartlara ağırlık verilmelidir. Mevzuatın uygulanmasında ilgili kamu görevlileri yanında çok taraflı katılımla oluşturulan organlara yetki verilmesi kamunun yükünü azaltır.

İSG POLİTİKA ARAÇLARI 2. YETKİLİ MAKAM VE YÜKÜMLÜLÜKLERİ (Kurumsal Yapı) İSG ile ilgili mevzuatı belirli aralıklarla gözden geçirmek, İSG ile ilgili yönetmelik ve uygulama kurallarını çıkartmak ya da onaylamak, Çalışma hayatı ile ilgili tehlikeleri ve bunları önleyici çalışmalarla ilgili araştırmalar yapmak, Sosyal taraflara İSG ile ilgili her konuda bilgi vermek, tavsiyelerde bulunmak, Mevzuatın ve uygulamanın net, tutarlı, kapsamlı ve ülke şartlarına uygun olmasını sağlamak.

KAMUNUN İŞYERİNE YÖNELİK POLİTİKALARIN UYGULANMASI İLE İLGİLİ GÖREVLERİ İşletmenin, tasarımı, inşaatı ve düzenlenmesini İKMH’nı önleyecek ya da azaltacak şartlara bağlamak, İşletme faaliyete başlarken ya da önemli değişiklikler yapıldığında tehlikelerden kaçınılmasını sağlayan önlemler geliştirmek, Teknik donanımın güvenilirliğini kontrol etmek Kullanımı yasaklanacak veya sınırlanacak maddelerle ilgili süreçleri denetlemek, İKMH, ilgili kurumlara bildirme süreçlerini hazırlamak İSG ile ilgili her konuda istatistiki veri toplamak ve araştırma yapılmasını sağlamak, İşçilerin sağlığını tehdit eden biyolojik ve kimyasal faktörleri önleyen sistemler oluşturmak, geliştirmek.

İSG POLİTİKA ARAÇLARI 3. İSG POLİTİKASININ KOORDİNASYONU Milli İSG politikasının, oluşturulması, geliştirilmesi ve uygulanmasında, uygulama ile ilgili bütün görevliler ve ilgili kuruluşlar arasında koordinasyon sağlamak, Bütün sosyal tarafların İSG ile ilgili sürece katılımını sağlamak, Ulusal, bölgesel ve yerel ölçekte başlatılan çalışmaların koordinasyonunu sağlamak.

İSG POLİTİKA ARAÇLARI 4. EĞİTİM İSG eğitimi, bütün çalışanlara yönelik ve ülke şartlarına uygun olarak verilmeli, Bütün işler ve meslekler ile ilgili eğitim verilmeli, İnsanlara hayatlarını nasıl kazanacakları öğretilirken, bunu nasıl koruyacakları da öğretilmeli, İşletmelerde, işçiler, işverenler ve İSG ile doğrudan ilgili kişilere yönelik eğitimler verilmeli, İş müfettişleri ve İSG uzmanlarına yönelik eğitimler verilmeli, İşçi ve işveren kurullarına yönelik eğitimler verilmeli, Eğitim, sistemin dinamizmi gereği sürekli nitelikte olmalı.

İŞYERİNDE İSG POLİTİKASI A. Genel Çerçeve İşyerindeki koruyucu ve önleyici tedbirler, işçi, işveren ve yöneticiler tarafından birlikte planlanıp uygulanmalı, İşyerindeki tehlikelerin önlenmesine ve kontrolüne yönelik önlemler, işyeri düzeyinde açık, uygulanabilir ve iyi tanımlanmış bir politikaya dayanmalıdır, İSG politikası, özlü, kolay anlaşılabilir, en üst yönetim düzeyi tarafından onaylanmış ve işyerinde çalışan herkes tarafından bilinir olmalıdır, İSG politikası yazılı bir metin olarak elde bulunmalı ve bu belgede aşağıdaki bilgiler yer almalıdır: İSG ile ilgili çeşitli sorumlulukları işyerinde paylaştırmalı, İSG ile ilgili bilgileri her işçiye, denetçiye ve yöneticiye iletmeli, İSG hizmetlerinin nasıl düzenleneceğini belirlemeli, Çalışma ortamının ve işçilerin sağlığının gözlenmesine ilişkin tedbirleri ortaya koymalı.

İŞYERİNDE İSG POLİTİKASI A. Genel Çerçeve İSG politika belgesi işyerinin İSG değerlerini yansıtan bir belge olmalı, misyon ve vizyona yer vermeli, Herkesin anlayabileceği bir dilde yazılmalı, eğitim seviyesinin düşük olduğu yerlerde uygun iletişim araçları kullanılmalı, İSG belgesi, bir belge olarak bütün çalışanlarına dağıtılmalı, işyerinin görünür yerlerine asılmalı, İşyerinin İSG politikası ile ilgili belge, yeni gelişmelerin ışığında gözden geçirilmeli, bu alandaki gelişmelere uyumlu değişikler yapılmalıdır.

İŞYERİNDE İSG POLİTİKASI B. İşverenlerin Sorumlulukları İşletmenin İSG politikası, işverenlerin güvenli ve sağlıklı bir çalışma ortamını sağlama sorumluluğunu yansıtmalıdır. İşverenlerin sorumlulukları: İşyerinin, kullanılan makinelerin ve işyerindeki çalışma yöntemlerinin güvenli ve sağlığa zararsız olması, İşyerinde kullanılan biyolojik, kimyasal maddelerin vb.nin uygun koruyucu önlemlerle olabildiğince zararsız hale getirilmesi, İşçilerin kapasitelerini göz önünde tutarak yönetici ve personele gerekli talimat ve eğitimlerin verilmesi, İşin, işle ilgili uygulamaların ve İSG önlemlerinin ne şekilde uygulandığının izlenmesi, İşletme büyüklüğü ve faaliyetlerine uygun olarak İSG önlemlerinin düzenlenmesi, İşçilere, tehlikelere karşı koruyucu giysilerin ve teçhizatın sağlanması,(x) Çalışma düzeninin İSG’ni olumsuz olarak etkilemeyecek şekilde düzenlenmesi, Aşırı zihinsel - fiziksel yorgunluğu bertaraf edici makul önlemlerin alınması, Kazalara müdahale için gerekli tedbirlerin alınması İSG önlemleri için bilimsel ve teknik bilgilerin el altında bulundurulması, İSG alanında diğer işverenlerle işbirliği yapılmalı.

İŞYERİNDE İSG POLİTİKASI C. İşçilerin Görev ve Hakları İKMH nın önlenmesinde, işçilerin işbirliğinin sağlanması hayati öneme sahiptir. İşyeri İSG politikaları, işçilerin ve temsilcilerinin katılımını teşvik etmelidir. İşyeri İSG ile ilgili yeterli bilgi ve uygun eğitim bütün çalışanlara verilmelidir. İşyeri politikası, işyerinde İSG uygulamaları ile ilgili işçilerin görevlerini belirtmelidir. İşçilerin Görevleri: Yaptıkları iş yada ihmal nedeniyle kendilerinin ve etkilenebilecek başkalarının güvenliğini gözetmek, Verilen talimatlara ve sağlık-güvenlik prosedürlerine uymak, Güvenlik araç-gerecini ve koruyucu teçhizatı doğru kullanmak, Tehlike yaratabilecek durumları derhal en yakın gözetmene bildirmek, Çalışma sırasında veya işle bağlantılı herhangi bir kazayı – sağlık sorununu rapor etmek. İşçilerin Hakları: Tehlike arz eden bir durumda işveren veya yetkili makamca soruşturma yürütülmesini isteme ve sağlama, İşyerindeki tehlikeleri bilme ve bilgilendirilme, İşveren veya yetkili makamın elinde bulunan kendi sağlıkları ile ilgili bilgileri alma, Kendi işçi sağlığı ve güvenliği temsilcilerini toplu olarak seçme.

İŞYERİNEDE İSG POLİTİKASI D. İSG Komiteleri Sağlıklı bir çalışma ortamının sağlanmasında gereli unsurlardan biri de İSG alanında işçiler ve işverenler ile onların temsilcileri arasında işbirliğine gidilmesidir Bu işbirliği, işçi ve işverenlerin eşit temsil edildiği İSG komiteleri ile sağlanabilir 1995 yılında yapılan bir araştırmaya göre, İSG komitelerindeki işçi temsilcilerinin sendikalar tarafından atandığı yerlerde, düzenlemenin tamamen işçilerin inisiyatifine bırakıldığı işyerlerine göre daha az kaza yaşanmaktadır İSG komitesinin etkin çalışabilmesi için gerekli şartlar şunlardır: İSG konusunda yeterli bilgiye sahip olmaları sağlanmalı İSG ni etkileyen faktörleri inceleyebilmeli, Sağlık ve güvenlik önlemleri önermeye teşvik edilmeli, Yeni sağlık ve güvenlik önemleri yürürlüğe konulmadan komiteye danışılmalı, İş süreçlerinde veya işin içeriğinde yeni düzenlemeler planlandığında bunların İSG üzerindeki olası etkileri konusunda komiteye danışılmalı, İSG önlemleri ile ilgili olarak işçilerin desteğini almaya hazır olmalı, Komitenin üyesi olan işçiler işten çıkartılmaya vb. girişimlere karşı korunmalı, Bu işçiler işletme içinde İSG ni ilgilendiren karar alma süreçlerine katılabilmeli, İş saatleri içinde sağlık ve güvenlik konularında diğer işçilerle konuşabilmeli, ücretinde bir kesinti olmadan İSG konusunda iş saatlerinde eğitim alabilmeli, İşyerinde her yere girebilmeli ve İş müfettişleri ile serbestçe temas kurabilmeli.

İSG ALANININ YÖNETİMİ İSG en başta yönetimin sorumluluğundadır ve bu sorumluluk üretimle ilgili sorumluluklarla aynı değerdedir. İSG alanının yönetimi, şirketin benimsediği iş kültürünün ve süreçlerinin bir parçası olmalıdır. İSG işletmenin büyüklüğüne, yapılan işin niteliğine uygun bir örgütlenme ile gerçekleştirilebilir. Unsurları: Yönetimin konuya sahiplenmesi ve kaynak tahsisinde bulunması, İşçilerin katılımı, Eğitim, Örgütsel yapı, Önceliklerin belirlenmesi (kısa sürede olumlu sonuçlar alınması), Planlama ve geliştirme çalışmaları, İSG yönetiminin yeri (diğer işlerle bütünleşmeli), Performans ölçümleri.

YARARLANILAN KAYNAKLAR ILO – 1981 tarih ve 155 nolu “İşçi Sağlığı ve Güvenliği ve Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme ” ve 164 sayılı Tavsiye Kararı. ILO – 1985 tarih ve 161 nolu “İşçi Sağlığı Hizmetleri Sözleşmesi” ve 171 sayılı Tavsiye Kararı. Benjamin O. Alli; İş Sağlığı ve Güvenliğinde Temel İlkeler, Uluslar arası Çalışma Ofisi, Cenevre.