Hastalığın Metalaştırılması: Medyatik Kampanyalar Yrd.Doç.Dr.Hafize Öztürk Türkmen Akdeniz ÜTF Tıp Tarihi ve Etik AD VI.Uluslararası Hasta ve Çalışan Hakları Kongresi 30 Ekim-02 Kasım 2014 Antalya

Sunum planı Sağlık-hastalık kavramları Yaşamın tıplaştırılması Sağlığın bireyselleştirilmesi ve haklar Sağlıkta neoliberal dönüşüm Sağlık iletişimi ve medya ALS kampanyası Tartışma ve sonuç

Sağlık Hastalık, rahatsızlık, eksiklik ve hatta ölümün olmaması Yalnızca hastalık ve sakatlığın olmaması değil, bedensel, ruhsal, sosyal yönden tam bir iyilik hali (DSÖ 1946) İnsanın toplumun üyeleriyle kolektif içinde, gereksinimlerini eşitliği sağlayacak biçimde örgütlenerek üretebilmesi, biyolojik ve zihinsel bütünlüğünün korunması ve geliştirilmesi Toplumca yaratılmış gerçekliklere karşı otonom ve kültürel tepki; çevredeki değişimlere uyum sağlayabilme, büyüyebilme, yaşlanabilme, zarara uğradığında iyileşebilme ve ölümü huzurla bekleyebilme yeteneği (Illich 1976) İnsan için bir değer

Hastalık Organizmada çeşitli nedenlerle ortaya çıkan değişikliklere bağlı gelişen işlev bozukluğu (disease) Ağrı, güçsüzlük, keyifsizlik, huzursuzluk, rahatsızlık gibi öznel durumlar (illness) İnsan bedeni salt fiziksel bir varlık değil,kültürel pratiklerin bir ürünüdür. Dolayısıyla hastalıklar da kültürel ve toplumsal düzenlerin sosyal olarak inşa edilen ürünleridir (Turner) (sickness) Öztürk Türkmen H. Hekim-hasta ilişkisinde haklar ve sorumluluklar. Toraks Cerrahisi Bülteni, 2014; 5(1):1-13

Yaşamın “tıplaştırılması”-1 Tarihsel süreçte, 18.yy sonrasında tıbbın bilimselleşmesi, tıbbi bilgi ve teknoloji kullanımına dayalı tanı-tedavi uygulamalarının gelişmesi ve yaygınlaşması Sağlığın korunması ve hastalıklarla mücadelede önemli kazanımların elde edilmesi Yaşam süresinin uzaması ve ölümün geciktirilmesi Tıbba ilginin ve saygının artması Tıbbi güç ve iktidar !

Yaşamın “tıplaştırılması”-2 Tıbbi olmayan sorunların tıbbi sorun gibi tanımlanması (Conrad) Günlük hayatın gün geçtikçe daha fazla tıbbi egemenlik, etki ve denetimine girmesi (Zola) “Bir konu, sorun yada durumun tıbbi terimler ve tıbbi dil ile tıbbi çerçeve içinde, tıbbi müdahale ile tedavi edilecek bir durum olarak ifade edilmesi süreci” Beslenme, diyet, spor gibi günlük yaşam pratikleri Sağlıklı cam, sağlıklı pişirme, sağlıklı ofis, sağlıklı dekorasyon, hamam terapi, tedavi eden ayakkabı vb terimleri Sezgin D. Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık. Ayrıntı yayınları, İstanbul, 2011; s. 59-61

Yaşamın “tıplaştırılması”-3 Geleneksel din ve hukuk kurumlarının sahip olduğu gücün, tıbbın bünyesinde birleştirilmesi ve bir sosyal kontrol mekanizması haline gelmesi (Zola) Sağlığın tıplaştırılması ve tıbbi sömürgecilik (Illich) Tıbbi ideoloji, tıbbi işbirliği ve tıbbi teknoloji…. Tıbbi sosyal kontrol (Conrad) Biyo-iktidar (politik-ideolojik kontrol, gözetleme ve düzenlemenin temel odağı olarak bedenin ve üremenin denetimi) (Foucault) Sezgin D. Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık. Ayrıntı yayınları, İstanbul, 2011; s. 47

Yaşamın “tıplaştırılması”- 4 Kapitalizmin mantığı ve işleyiş yasaları “Burjuvazi… insanla insan arasında yalın kişisel çıkardan, duygusuz nakit ödemeden başka hiçbir bağ bırakmamıştır. Kişisel değeri alım-satım değerine çevirmiş, sayısız özgürlüğün yerine şu biricik vicdan dışı özgürlüğü koymuştur; serbest ticaret.” “Burjuvazi, o zamana kadar sayılan ve saygıyla karışık bir korkuyla bakılan bütün meslekleri kutsal giyimlerinden soydu. Hekimi, avukatı, şairi, bilim adamını ücretli işçisi yaptı.” Marx&Engels, Komünist Parti Manifestosu Erkılınç G. Hayat, sağlık, hekimlik bu değil. Tıp Bu Değil-2 (Ed. İ. Arslanoğlu). İthaki Yayınları, İstanbul, 2013, s. 149-167

Sağlığın bireyselleştirilmesi ve haklar Aydınlanma felsefesinin “birey” odaklı yaklaşımı ve insan haklarının gelişimi Bir “değer” olan sağlığın, “hak” kategorisi haline gelmesi İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (m.25) Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (m.12) Avrupa Sosyal Şartı (m.11) Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi (m.35) Ulusal Anayasalarda sağlık ve sosyal güvenlik hakkının tanımlanması Hasta hakları konusunda evrensel ve ulusal yasal düzenlemeler

Sosyalizasyondan piyasalaşmaya gidiş “1980’lerin sonu ile 1990’ların başında dünya tarihinde bir çağın sona erdiği ve yeni bir çağın başladığı konusunda ciddi bir kuşku duyulamaz.” Hobsbawm, 2011 Sosyalizasyondan piyasalaşmaya gidiş

Sağlıkta neoliberal dönüşüm -1 Temel felsefesi, küreselleşmeci neoliberal düşünceye dayanan, ”Üretilen mal ve hizmetlerin coğrafi sınır tanımadan dünyayı dolaşması ve dünya ekonomisinin bütünleşmesi” adı altında gündeme getirilen, gerçekte sermayenin serbest dolaşımını amaçlayan Küresel yağma düzeni!.... Devletten aileye, tüm toplumsal kurumların köklü bir dönüşüme uğratılması

Sağlıkta neoliberal dönüşüm- 2 Dünya ekonomisine yön veren çok uluslu şirketlerin dayattığı neoliberal politikaların devlet üzerine temel dönüştürücü etkisi Ulus devletin tanımlayıcı özellikleri ve işlevleri bulanıklaştırılmış, sağlık, eğitim, sosyal güvenlik devletin asli görevi olmaktan çıkarılmıştır… Devlet planlayan, uygulayan,denetleyen değil… hizmet satın alan konumundadır.

Sağlıkta neoliberal dönüşüm- 3 Temel üretim sektörleri, sağlık, eğitim, sosyal güvenlik alanlarında yapılan “reformlar”la, çokuluslu şirketlerin sermaye birikim hedeflerinin gerçekleştirilmesi DB, IMF, DSÖ, DTÖ patentli projelerle, “sağlıkta reform” etiketli finans ve hizmet sunum modellerinin yaygınlaştırılması Sağlığı değil, sağlık harcamalarını sosyal bir hak olarak gören anlayışın egemen kılınması,

Sağlıkta neoliberal dönüşüm- 4 “Sağlıklı olmak bireysel sorumluluktur” …prim, katkı payı vb cepten ödemelerle hizmete ulaşımı kişisel kaynaklara dayandırılması..... paran kadar sağlık ! Kamunun varlığının sınırlandırılması, kamusal hizmet ve mülkiyetin özel sektöre devredilmesi. Sağlık harcamalarının gereksinim duyulan değil, kışkırtılan sağlık hizmet talebiyle arttırılması 2011 Seçimlerine Giderken Türkiye’de Sağlık, TTB Yayını, Mayıs 2011.

Son 30 yılın en kậrlı alanlarından biri sağlık sektörüdür. “Son 20 yıl, şirketlerin sağlık alanına hızlı biçimde girip alanı kendi çıkarlarına göre dönüştürmelerine tanık oldu….sağlık hizmetlerine erişebilmek gitgide sigorta şirketlerinin belirlediği bir sanayiye dönüşüyor. Artık hastalara “müşteri”, hastane hizmetlerine de “üretim hattı” olarak bakılıyor. Klinik araştırmaların çoğu Ulusal Sağlık Kurumu’nca değil ilaç endüstrisince finanse ediliyor…araştırma gündemini şirketler belirliyor. Hekimler ve hastalar, şifa gücü şüpheli pahalı ilaçları tükettirmeye yönelik - çoğunlukla eğitim süsü verilmiş – yoğun ve incelikli reklam kampanyalarına maruz kalıyor.” M.R.Anderson ve ark. Monthly Review, 2005 M.Sönmez. Paran Kadar Sağlık. Yordam Kitap,2011,s:27

Sağlık iletişimi ve medya- 1 Bilgisayar, internet ve kitle iletişim araçlarının gelişimi, Sağlığı bireysel sorumluluk, sağlık harcamasını insan hakkı olarak gören, sağlık hizmetlerine gereksinimi ve sağlık kaynaklarından yararlanma beklentisi art(tırıl)mış, yaşam süresi uzamış insanlar Sağlığın yüksek kârlı bir alan olduğunu keşfeden ve medya organlarını denetleyebilen sermaye Hekim-hasta iletişimindeki sorunlar “Sağlık iletişimi alanı”

Sağlık iletişimi ve medya- 2 Tıbbi bilginin yaygınlaştırılması ve hedef kitlenin yönlendirilmesi Sağlık eğitimi, pazarlama, sosyal pazarlama, iletişim, halkla ilişkiler, psikoloji, sosyoloji, antropoloji, sosyal tıp……. Disiplinlerarası çalışma Bireyleri, toplumları, sağlık uzmanlarını ve politika yapıcıları etkileme, belirli grupları “uyumlandırma” ve davranış değişikliğine yönlendirme Bireysel ve toplumsal kararları etkilemek için iletişim strateji, taktik ve teknolojilerinin kullanılması Sezgin D. Tıbbileştirilen Yaşam Bireyselleştirilen Sağlık. Ayrıntı yayınları, İstanbul, 2011; s. 89-93

Sağlık iletişimi ve medya- 3 Kalp sağlığı, ekzersiz, diş sağlığı, süt tüketimi, cinsel sağlık, ideal beden ölçüleri, sigara ve madde kullanımı, bulaşıcı hastalık salgınları vb konularda yazılı ve görsel medya ortamlarında yer alan kampanyalar, yaşamın tıplaştırılması ve sağlığın bireyselleştirilmesinin tipik örnekleridir ve sağlık sektörünün pazar dinamikleri tarafından belirlenmektedir. Son yıllarda yaygınlaşan sosyal medya kampanyaları etkinliğini hızla arttırmaktadır.

ALS kampanyası - 1 ICE Bucket Challenge (Bir Kova Buz) Arkadaşı Pete Frates ALS hastası olan Corey Griffin tarafından başlatıldı. Griffin 23.08.2014’de trajik bir deniz kazasında yaşamını yitirdi.

ALS kampanyası - 2 ALS, MSS, omurilik ve beyin sapı motor nöron azalmasına bağlı gelişen, extremiteler, ağız-yutakta başlayıp hızla ilerleyen, kısa sürede konuşma-yutma güçlüğü, solunum yetersizliği, kaslarda paralizi ile 3-4 yıl içinde ölüme yol açan bir hastalık. 40-50 yaşlar, erkeklerde fazla, %10 kalıtsal Sıklığı 8-10/100.000 (dünya), 1-1,5/100.000(Türkiye) Kampanyanın amacı ALS hastalığına dikkat çekmek ve hastaların bakımı için ailelere destek olma duyarlılığı geliştirmek

ALS kampanyası - 3 Temmuz-Ağustos 2014’te dünya çapında yaygınlaşan kampanya süresince Facebook’ta 28 milyon kişinin katılımıyla 2 milyon 400 bin video yüklendi ve yorum yapıldı. Foto-video paylaşım sitesi İnstagramda konuyla ilgili 3 milyon 700 bin video yüklendi Çılgın kampanya olarak adlandırılan kampanyaya sanat, müzik, spor, politika, iş ve eğlence dünyasından pek çok ünlü kişi destek verdi.

ALS kampanyası - 4 Katılımcılar, ya ülkelerindeki ALS derneklerine 100 $ bağış yapıyor yada başından aşağı bir kova buzlu su dökerek 3 kişiye çağrıda bulunuyordu. Çağrıyı alan kişiler de 24 saat içinde başından aşağı buzlu su dökme yada bağıştan birini seçiyordu. Kampanya sonunda İngiltere’de bir aylık sürede 98 milyon 200 bin $ toplandı (2013 yılı aynı dönem bağış miktarı 2 milyon 700 bin $) ABD’de 15,5 milyon $ Türkiye’de 95.243.00 TL ……

Tartışma ve sonuç Buzlu su eyleminin sağlık için riskli olması (kalp krizinden ölüm) Bağış miktarının azlığı Bağış yada buzlu suyun seçenek olarak sunulması… amacın anlamı ? Kampanyanın ünlüler için bir propaganda haline dönüşmüş olması Buzlu su dökme eyleminin eğlenceye dönüştürülmesi Kampanya sürecinin ALS hastaları ve yakınlarında oluşturacağı olası psikolojik travmalar ve düş kırıklığı Kampanyanın amacına ulaşıp ulaşmadığına ilişkin görüşler Hastalığın metalaştırılması ve tüketim toplumu kalıplarına dökülmesi

İlginiz için teşekkür ederim