TELEKOMÜNİKASYON DÜNYASI VE TÜRKİYE İNCELEMELERİ ABDULLAH RAŞİT GÜLHAN TELEKOMÜNİKASYON KURUMU KURUL ÜYESİ ÇANKAYA ÜNİVERSİTESİ 30 NİSAN 2003

KONU BAŞLIKLARI TELEKOMÜNİKASYON NEDİR? TELEKOMÜNİKASYON KURUMUNUN YAPISI TELEKOMÜNİKASYON SEKTÖRÜNDE SON HUKUKİ DÜZENLEMELER TELEKOMÜNİKASYON ALANINDAKİ TEKNOLOJİK GELİŞMELER TELEKOMÜNİKASYON SEKTÖRÜMÜZÜN KARŞILAŞTIRMALI EKONOMİK ANALİZİ LOKOMOTİF SEKTÖR NEDİR? SORU CEVAP

Telekomünikasyon Nedir? “Her türlü işaret, sembol, ses ve görüntünün ve elektrik sinyallerine dönüştürülebilen her türlü verinin kablo, telsiz, optik, elektrik, manyetik, elektro manyetik, elektro kimyasal, elektro mekanik ve diğer iletim sistemleri vasıtasıyla iletilmesi, gönderilmesi ve alınması”

Telekomünikasyon Nedir? (2) Bir önceki slayttaki tarifin ışığı altında Telekomünikasyon cihazları; İnternetten televizyona, deniz veya yer altından uzaya, kişiselden-kamusala çok geniş spektrumda bir çok cihaz ve sistemi kapsamaktadır.

Yeni EU Düzenlemeleri Başarılı bir Hukuki Düzenleme; Yerli ve Yabancı yatırımcılara yönelik; - piyasaya girişi teşvik eder, - yasal zemini sağlamlaştırır, Rekabet ortamının gelişmesini ve tüketicilerin tercih kullanabilmelerini teşvik eder, Piyasa koşullarının yetersiz olması halinde kullanıcıların korunmasını temin edici mekanizmaları oluşturur. Un cadre juridique promis au succès sera celui qui : créera des conditions favorables à l’investissement dans les infrastructures en - simplifiant les règles régissant l’entrée sur le marché - offrant la sécurité juridique - refrénant les entreprises en position de puissance significative - maintenant la réglementation au minimum nécessaire (cadre léger) - étant, technologiquement indépendant, neutre promouvra le choix et la concurrence à cet égard un équilibre a dû être trouvé entre les réglementations sectorielles spécifiques et les règles de concurrence protégera les utilisateurs là où le marché fait défaut.

Telekomünikasyon Kurumu Sektöre özgü ilk düzenleyici özerk kurum Telekomünikasyon ve Radyokomünikasyon(*) alanlarında etkin Ağustos 2000’de kuruldu İdari ve Mali özerkliğe haiz Kurul Kurum’un en üst karar organı Telecommunications Authority (TA), being the first sector specific regulator in Turkey, was established by the Amending Law No. 4502 on 29 January 2000 as an independent regulatory authority responsible for regulating and supervising the telecommunications sector including radiocommunications issues except broadcast content regulation and licence. TA has been operational since 15 August 2000 and it is independent in terms of management and finance. Telecommunications Board is the decision body of TA and comprises 5 members headed by the chairman of the Board who isat the same time President of the Authority. (*) Radyo ve Televizyon Frekans Planlaması dahil, R&Tv lisans verilmesi ve içerik denetlemesi hariç

Özerk Düzenleyici Otorite (NRA) Etkin düzenlemenin yürürlüğe konması için NRA*; Hızlı Karar alma ve sorun (dispute) çözme mekanizması, Sistematik karar verme (appeals) mekanizması Yetki, adreslemede açıklık, yeterli kaynak ve yetkinlik, Kararlarında bağımsızlığının sağlanması için yeterli gelir kaynağı ve idari özerklik, ile donanmalıdır. * Doktriner anlamda

TELEKOMÜNİKASYON KURULU KURUL BAŞKANI Hukuk Müşavirliği Basın ve Tüketiciler ile İlişkiler Müşavirliği Kurum Başkan Yardımcısı Kurum Başkan Yardımcısı Kurum Başkan Yardımcısı Kurum Başkan Yardımcısı Tarifeler Dairesi Başkanlığı Spektrum Yönetimi Dairesi Başkanlığı İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı Telekomünikasyon Bölge Müdürlükleri Kurumsal Kalite Değerlendirme ve Geliştirme Dairesi Başkanlığı Lisans ve Sözleşmeler Dairesi Başkanlığı Spektrum İzleme ve Denetleme Dairesi Başkanlığı Muhasebe ve Finansman Dairesi Başkanlığı Sektörel Araştırma ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı Teknik Düzenleme ve Standardizasyon Dairesi Başkanlığı Bilgi Teknolojileri ve Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Lojistik Dairesi Başkanlığı Sektörel Rekabet ve Tüketici Hakları Dairesi Başkanlığı Uluslararası İlişkiler ve AB ile Koordinasyon Dairesi Başkanlığı

Telekomünikasyon Kurumu 29 Ocak 2000’de 4502 sayılı Kanun Meclis tarafından kabul edildi. Bu Kanun ile; Bağımsız Telekomünikasyon Kurumu kuruldu.  Türk Telekom’un özelleştirilmesi yolunda önemli bir adım atılarak Kamu İktisadi Teşebbüs (KİT) halinde devlete ait bir şirket haline geldi. Türk Telekom tarafından yürütülmekte olan regülasyona yönelik görevler Telekomünikasyon Kurumu’na aktarıldı. Telsiz Genel Müdürlüğü lağvedildi ve bu kurumunda tüm görev ve sorumlulukları Telekomünikasyon Kurumu’na aktarıldı. Ulaştırma Bakanlığı tarafından yerine getirilmekte olan görev ve sorumlukların önemli bir kısmı Telekomünikasyon Kurumu’na devredildi. Türk Telekom’un tekel haklarına önemli kısıtlamalar getirildi.

Kurumsal Aktörler Telekomünikasyon Kurumu Ulaştırma Bakanlığı Haberleşme Genel Müdürlüğü Haberleşme Yüksek Kurulu Radyo ve Televizyon Üst Kurulu

Spektrum Planı & Tahsisi Asgari Hizmet belirleme Telekomünikasyon Kurumu ve Ulaştırma Bakanlığı Yetkilendirme Tarife ve Arabağlantı Numaralandırma Spektrum Planı & Tahsisi Asgari Hizmet belirleme Politika oluşturma TK   UB Bu yapıda Ulaştırma Bakanlığı’nın son derece önemli görevleri vardır makro anlamda tüm sektörel politikalar Ulaştırma Bakanlığı tarafından belirlenecek, TK’da bu politikalara uygun yekilendirme ve düzenlemeler yapacaktır.

Telekomünikasyon Kurumu’nun Görevleri Telekomünikasyon hizmetleri ve altyapının işletimi ile ilgili olarak görev alanına giren konularda yönetmelik çıkartmak veya diğer idari işlemleri yapmak, işletmeciler, aboneler, kullanıcılar ve Türk telekomünikasyon sektörünü etkileyen tüm gerçek ve tüzel kişilerin ilgili mevzuata uymasını denetlemek, bu hususta ilgili makamları harekete geçirmek ve gereken hallerde kanunlarda öngörülen yaptırımları uygulamak, Radyo ve televizyon dahil her türlü yayınların belirlenmiş emisyon noktalarından yapılabilmesini teminen, ortak anten sistem ve tesisleri kurulması ile ilgili usul ve esasları tespit etmek, 27 nci maddede belirtilen ücretleri, Maliye Bakanlığınca her yıl belirlenen yeniden değerleme oranını aşmamak üzere belirlemek, değiştirmek, tahsil etmek veya terkin etmek ve bunlarla ilgili usul ve esasları düzenlemek, Kurumun yıllık bütçesini, gelir gider kesin hesabını, yıllık çalışma programını onamak, gerekirse bütçede hesaplar arasında aktarma yapmak veya gelir fazlasını talep halinde genel bütçeye devretmeye karar vermek.

Telekomünikasyon Kurumu’nun Öncelikleri Çağdaş yapılanmanın tamamlanması, Sektörü kuşatıcı üst düzey politika konseyi oluşturulması ve yapılacak düzenlemelere tarafların görüşlerinin yansıtılması, Kanunun öngördüğü düzenlemelerin bu çerçevede AB ile uyum gözetilerek hızla hazırlanması, Kanunda yapılması düşünülen değişiklik teklifi,

SEKTÖREL DÜZENLEME TEKEL TAM REKABET ORTAMI Düzenleme Miktarı SEKTÖREL DÜZENLEMELER REKABET KANUNU 1990 1990 1998 1998 TEKEL TAM REKABET ORTAMI

Kurum Neler Yapacak Serbest ve Adil Rekabet ortamını tesis edecek, Sadece “makul ve istenebilir” durumlarda düzenleme yapacak, “Etkin Piyasa Gücü” tanımını ve bu tanıma uyan işletmecileri belirleyecek, İşletmecilere eşit “yakınlıkta” olacak, Sektöre danışacak, Toplum refahını artıracak düzenlemeler yapacak: Kullanıcı, devlet, işletmeci. Denetleyecek ve gerektiğinde ceza yetkisini kullanacak,

Kurum Neler Yapacak / 2 Tüketicinin “hamisi” olacak, Ekonomik ve teknik düzenleme; Tarife Düzenlemesi, Ara Bağlantı Genel Düzenlemesi ve Hakemlik, Spektrum Planlama ve Tahsisi, Asgari Evrensel Hizmet Politikaları, Sektörde rekabet ortamının sağlanması ve korunması, Teknik uyumluluk,

Kurum Ne Yapmayacak ! Rekabetin oluştuğu piyasalara müdahale etmeyecek, Gereksiz düzenleme yapmayacak, Lisans ver(e)meyecek, Hiçbir işletmeciye ayrıcalık tanımayacak, Kapalı kapılar ardında düzenleme yapmayacak,

Ayrı şebeke Ayrı kural Hizmet Şebeke Terminal Telefon Sabit Mobil Terminal cihazı Veri Sabit PC Radyo-Televizyon Kablo Uydu Karasal Televizyon Hizmet Şebeke Terminal

Telsiz Uydu Kablo Telekom Herşeyde Yakınsama Telefon Sabit Mobil Terminal cihazı Veri Sabit PC Radyo/ Televizyon Kabo Uydu Karasal Televizyon Service Telsiz Uydu Kablo Telekom Internet Network Terminal

Şebeke/Hizmet Yönetimi Broadband Fixed Wireless Günümüzde IP/ATM Optik Omurga Şebeke/Hizmet Yönetimi PCS & 3G Cellular KOBİ& Konut Erişimi Kamu Şebekesi İnternet IP Şebekesinin Paylaşımı Geniş Erişim Broadband Fixed Wireless Bürolar FR veya ATM xDSLveya CATV IP VPN FR veya ATM IP VPN IP VPN over xDSL IP VPN Diğer Tüketiciler İnternet ve WEB Hosting Çeşitli İşyerleri Ev ofis veya Mobil Çalışanlar

Günümüz mobil telekomünikasyon şebekesi İş Düzeyi iAssure iProvision iEngineer Şebeke Elementleri Uygulama Düzeyi Uygulama Hizmetler Şebeke Düzeyi Kontrol Taşıyıcı Home Location Register Servis Kontrol Düzeyi Packet Data Gateways Mobile Switching Center Taşıyıcı Şebeke Düzeyi Radio Şebeke Kontrollorü X X X X X CDMA2000 & UMTS Baz İstasyonlar

2015 yılı için vizyonel haberleşme mimarisi Uygulama Düzeyi Servis Kontrol Düzeyi Şebeke Yönetimi Business Layer iAssure iProvision iEngineer Network Elements Taşıyıcı Şebeke Düzeyi X Taşıyıcı Home Location Register 4G & Beyond Base Stations GigE Genişband Kablolu Erişim Genişband Telsiz Erişim Genişbandlı hizmetler Tümü veri, VoIP W911, Streaming Video UDWDM CPE Mesh mimari FTTB/H DWDM IPV6 Ötesi Always On OXC Self - Monitoring Self -Optimizing

Neden liberalleşme Telekomünikasyon sektörü rekabete açılırsa: Türkiye ‘digital divide’dan başı dik çıkacak. Yaratıcılık ve müteşebbislik gelişecek. Yabancı yatırım akacak. Enflasyon azalacak, belki de kalmayacak. Fiyatlar düşecek. DAHA DA ÖNEMLİSİ TÜRK TELEKOM VE DİĞER TÜRKİYE TELEKOM ŞİRKETLERİ YURT DIŞINA YATIRIM YAPACAK VE BÖLGESEL GÜÇ HALİNE GELİNECEK.

Türkiye’de liberalleşme Rekabete imkan sağlayan 4502 sayılı kanun çıkalı üç yıldan daha az süre geçmiştir. Bu sürede İnternet Servis Sağlayıcılara, Uydu Platform, GMPCS ve VSAT İşletmecilerine 100’den fazla yetki verilmiştir. Tam liberalleşme 1 Ocak 2004’de başlayacaktır.

Dünyada liberalleşme Batı Avrupa ve ABD ile maalesef ortak konumuz kalmadı. Rekabet ve liberalleşmede artık çok ileri durumdalar. 2000 sonu itibariyle temel telekom hizmetlerini rekabete açan ülkeler: Şili, Çin, El Salvador, Gana, İsrail, Meksika, Filipinler, Rusya, Uganda ve tüm Doğu Avrupa. Türkiye ile hemen hemen beraber tam liberalleşme yapacak ülkeler: Fildişi Cumhuriyeti (2005), Moritus (2004), Senegal (2003), Güney Afrika (2003)

Serbestleşmenin Sonuçları Üzerine Bazı Örnekler Arjantin Telekom sektör serbestleşmesi bir ekonomik paradigma olarak seçilmiş ve 3 rakamlı enflasyonda tek hanelere inilmiştir. 1999’da telekom hizmet ve cihaz toplam pazarı 13 milyar doları aşmıştır ve her yıl %20 büyümektedir. Yunanistan Serbestleşme 1996’da başlamıştır. Kısa sürede 25,000 yeni iş açılmıştır. Yunan Telekom OTE, Sırbistan, Romanya, Bulgaristan, Ermenistan, Gürcistan gibi tüm özelleştirmeleri almıştır. İrlanda 18 ay içerisinde fiyatlar %30 düşmüştür. 1 seneden kısa süre içerisinde ev başına hat %20 artmıştır.

Yabancı yatırımcı açısından Türkiye Türkiye, geniş ve genç nüfusuyla çok önemli bir pazar olarak görülmektedir. Türkiye Doğu Avrupa, Kafkaslar, Orta Doğu ve Kuzey Afrika coğrafyasının tam ortasında yer almaktadır, dolayısıyla tüm bu bölge Türkiye’den kontrol edilebilir. Maalesef değişken politikalar ve ekonomik belirsizlikler yabancı yatırımcıyı demotive etmektedir. Tüm olumsuzluklara rağmen yabancılar Türkiye pazarından vazgeçmek istemiyorlar.

Bölgesel ICT Pazar büyümesi % olarak 2000-2002 2001 2002 16 14 13,0 12,4 12 11,0 11,0 10,4 9,7 9,6 10 8,9 8,2 8,3 8,4 7,6 8 6,7 5,9 6,1 6 4 2 Batı Avrupa ABD Japonya Diğer Dünya Ülkeleri Dünya Kaynak: EITO 2001 Pazar Büyüklüğü 2001: 2205 milyar Euro

Batı Avrupa’da IT ve Telekom Pazarı Büyümesi % olarak 1999-2002 16 14,3 13,4 14 11,5 10,8 11,0 11,0 10,9 12 10 7,2 8 6 4 2 1999 2000 2001 2002 Kaynak: EITO 2001 Pazar büyüklüğü 2001: 597 milyar Euro

Bazı Avrupa Ülkelerinde IT Pazar Büyüklüğü(%) 2000-2002 2001 2002 20 18 16 13,6 14 12,7 12,5 12,7 12,5 12,3 11,8 11,5 11,2 11,3 12 11,0 10,6 10,9 10,3 9,8 9,8 10,2 9,6 10 8 6 4 2 Fransa Almanya Italya İngiltere İspanya Batı Avrupa Kaynak: EITO 2001 Pazar Büyüklüğü 2001: 275 milyar Euro

Bazı Avrupa Ülkelerinde Telekom Pazar Büyüklüğü (%) 2000-2002 2001 2002 24 19,5 20 15,9 15,9 15,3 16 14,8 14,3 12,0 11,0 11,1 12 10,9 11,0 9,2 8,0 8,3 7,9 7,1 7,1 7,2 8 4 Fransa Almanya Italya İngilter İspanya Batı Avrupa Kaynak: EITO 2001 Pazar Büyüklüğü 2001: 322 milyar Euro

Bandgenişliği Ücreti $(000)/ Gbps Her yıl Optik Haberleşme kapasite ve ücretler yaklaşık exponansiyonel olarak gelişmekte 200 400 600 800 1,000 1,200 1,400 1,600 $400 $300 Bandgenişliği Ücreti $(000)/ Gbps Kapasite (Gbps) $200 $100 $0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Cost/Gbps Kapasite

Karşılaştırmalı analiz Sabit hat penetrasyon Türkiye: % 30 (hane başına: % 120) Polonya: % 30 (hane başına: % 70) Portekiz: % 43 (hane başına: % 130) Yunanistan: % 55 (hane başına: % 150) Macaristan: % 38 (hane başına: % 90) Çek Cum: % 40 (hane başına: % 100)

Karşılaştırmalı analiz Telekom yatırımı / GDP Türkiye: % 0.5’in altında Çek Cumhuriyeti: % 2 Portekiz ve Macaristan: % 1’in üstünde Polonya ve Yunanistan: % 1 civarında

Telefon Haberleşmesinde Kullanıcı Seçimi EU Üye Devletlerinde Nüfusun %100’ü arasında seçim hakkına sahip: 8 14 6 12 10 5 15 Lokal Arama Uzak mesafe/Uluslararası Çağrı 2 işletmeci 3-5 işletmeci 5’den fazla işletmeci Kaynak: NRA’lar ve European Commission

Uluslararası Çağrı Ücretleri EU ağırlıklı uluslararası çağrı ortalama ücreti 2.00 1.80 1.84 1.60 1.57 1.40 1.43 1.33 1.20 € / PPP 1.18 1.13 Ticari KDV hariç 1.00 1.02 Mesken Aboneleri.KDV hariç 0.80 0.81 0.60 0.40 0.20 0.00 1998 1999 2000 2001 Kaynak: EU

Yerel ve Uzak Mesafe çağrı ücreti (3 dak) Yerel Çağrı Uzak Mesafe Çağrı 13,33 13,04 13,51 14,55 72,69 57,91 45,52 40,31 10 20 30 40 50 60 70 80 Ağus. 1998 Ağus. 1999 Ağus. 2000 Ağus. 2001 €-cents, KDV Dahil EU15 ağırlıklı ortalama Kaynak: Teligen

Uluslararası Kiralık Hatlar Fiyat Değişim Eğilimi (2 Mb/s için) 1998 - 2001 0% 0% 0% 0% -5% -11% -10% -12% -15% 2 Mb/s uzak EU -20% -16% 1988’den itibaren % değişim 2 Mb/s yakın EU -23% -25% 2 Mb/s USA’ye -30% -28% -30% -29% -35% -33% -40% -40% -45% 1998 1999 2000 2001

Pazar Paylaşımı (telefon) EU yerleşik (incumbent) operatörlerin ortalama pazar paylaşımı (gelire göre) 90% 80% 71% 50% 60% 70% 100% Yerel Uzak mesafe Uluslararası 1997 1998 1999 2000 Kaynak: NRA’lar ve European Commission

EU ortalama GSM operatörlerin pazar paylaşımı Pazar Paylaşımı (GSM) EU ortalama GSM operatörlerin pazar paylaşımı 100% 80% 60% 40% 20% 0% 1998 1999 2000 2001 Lider operatör Diğerleri Kaynak: EU

Batı Avrupa Ülkelerinde nitelikli personel ihtiyacı 2000 2003 Açık Açık Açık Açık (milyon) talebin % (milyon) talebin % ICT 1.20 12% 1.69 13% E-iş 0.54 19% 1.98 31% Çağrı Merkezi 0.11 9% 0.18 7% Toplam 1.87 13% 3.85 18% Kaynak: EITO 2001

Ülkelere göre ICT alanında nitelikli personel durumu 2000-2003 (milyon) Talep Açık Talep Açık Almanya 2.15 0.28 2.73 0.35 Fransa 1.75 0.18 2.09 0.22 İngiltere 1.91 0.22 2.35 0.33 İtalya 1.00 0.11 1.26 0.16 İspanya 0.57 0.07 0.75 0.11 Batı Avrupa 10.40 1.21 13.03 1.69 Kaynak: EITO 2001

Mobil E-Ticaret Gelir Beklentisi (milyar €) Kaynak: EITO 2001 B2B:Business to Business; B2C: Business to Customer

Niçin Serbestleşme ? Daha hızlı büyüyen, gelişen ve daha iyi hizmet veren serbest telekomünikasyon piyasaları, Telekomünikasyon ağlarını genişletmek ve geliştirmek ve yeni hizmetleri piyasaya sunmak için özel sektör sermayesini çekme ihtiyacı, Hızla gelişen internet hizmetleri ve yeni hizmet sağlayıcıları, Sabit şebekelere alternatifler sağlayan ve telekomünikasyon pazarına yeni hizmet sağlayıcılarını getiren mobil ve diğer telsiz hizmetlerinde gelişme, Hızla gelişen uluslararası telekomünikasyon hizmet ticareti, Telekomünikasyon piyasalarının liberalleştirilmesi eğilimi çeşitli faktörlerin sonucu gerçekleşmiştir. Bunlar arasında aşağıdaki unsurlar sayılabilir:Liberal telekomünikasyon piyasalarının daha hızlı büyüdüğünü, geliştiğini ve tüketicilere daha iyi hizmet verdiğini gösteren kanıtlar çoğalmıştır. Telekomünikasyon ağlarını genişletmek ve geliştirmek ve yeni hizmetleri piyasaya sunmak için özel sektör sermayesini çekme ihtiyacı doğmuştur. Birçok ülkede veri trafiğinin ses trafiğinden daha yoğun olmasına sebep olan internet hizmetleri hızla gelişmiş ve bunun sonucu yeni hizmet sağlayıcılarının sayısında artış gerçekleşmiştir. Sabit şebekelere alternatifler sağlayan ve telekomünikasyon pazarına yeni hizmet sağlayıcılarını getiren mobil ve diğer telsiz hizmetlerinde gelişme kaydedilmiştir. Telekomünikasyon hizmetlerinde uluslararası ticaret hızla gelişmiştir.

Serbestleşme Eğilimleri (OECD) 1998 yılında 30 OECD ülkesinin çoğunda gerçekleştirilen reformlar OECD piyasasının yüzde 96’sı rekabete açık, Kalan % 4’lük grupta Çek Cumhuriyeti, İrlanda, Macaristan, Polonya, Portekiz ve Türkiye 2001 yılı sonunda, tekelin devam ettiği tek OECD ülkesi: Türkiye 1998 yılında 30 OECD ülkesinin çoğunda gerçekleştirilen reformlarla, toplam gelirler itibarıyla OECD piyasasının yüzde 96’sı rekabete açık hale getirilmiştir. Geriye kalan % 4’lük grupta Çek Cumhuriyeti, İrlanda, Macaristan, Polonya, Portekiz ve Türkiye bulunmaktadır. Burada dikkat çeken en önemli konu; 2001 yılı sonunda, tekelin devam ettiği tek OECD ülkesinin Türkiye olacağıdır.

Eski Tekellerin Gelirleri Telekomünikasyonda rekabetin ilerlemesinin, pazarın büyümesi ve gelişmesi üzerindeki olumlu etkileri, Telekomünikasyon gelirleri, önceki tekel şirketler de dahil olmak üzere artması, Eski tekellerin rekabetin hemen akabinde gelir artışı; (1997-98) France Telecom (Fransa) % 5.3 Telenor (Norveç) % 11.2 Swisscom (İsviçre) % 5.1 Belgacom (Belçika) % 5.9 Deutsche Telecom (Almanya) % 3.4 Telekomünikasyonda rekabetin ilerlemesinin, pazarın büyümesi ve gelişmesi üzerindeki etkileri olumlu olmuştur. Örneğin telekomünikasyon gelirleri, önceki tekel şirketler de dahil olmak üzere artmıştır. Serbestleşmenin gerçekleştiği ilk zamanlar olan 1997 ile 1998 karşılaştırıldığında, bazı ülkelerde yasal yükümlü işletmecilerin gelirlerindeki değişim aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir.   France Telecom (Fransa)’ un gelirleri, % 5.3, Telenor (Norveç)’ un % 11.2, Swisscom (İsviçre)’ un % 5.1, Belgacom (Belçika)’ un % 5.9, Deutsche Telecom (Almanya, ilk 6 ayda)’ un ise % 3.4 artmıştır.

Temel Hizmet Rekabetine Kapıların Açılması Dünya genelinde temel telekomünikasyon hizmetlerinde rekabete izin veren ülkelerin sayısındaki artış, 1995-2000 Bölgelere göre temel telekomünikasyon hizmetlerinde rekabetin sağlandığı ülkelerin yüzdesi, 1995-2000 Kar oranlarının yüksekliği nedeniyle en büyük rekabet uluslararası telefon haberleşmesi pazarında görülmekte ve rekabetin gelişmesi daha kolay gerçekleşmektedir. İşyeri pazarı (Business Telecom Market) trafiğin yüksek olduğu, bu nedenle karlılığın da yüksek olabileceği bir pazar olması nedeniyle rekabetin çok olduğu bir alan olmaktadır. Şehirlerarası görüşmeler ise diğerlerine oranla daha az rekabetin olduğu ancak hızla geliştiği bir kesimdir. Şehir içi ve kırsal konut abonelerinin gerçekleştirdiği görüşmeler (residental local communications) ise maliyetlerin fazla olduğu karlılığın az olduğu dolayısıyla rekabetin kolay gelişmediği bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Buralarda rekabeti artırmak ve gelişmeyi sağlamak için AB yeni önlemler almakta, ayrıca ülkeler de kendi telekomünikasyon idarelerince bu doğrultuda yeni düzenlemeler yapmaktadır (Bu alanda hizmet veren işletmeciye fondan para aktarılması gibi).

Avrupa ’da Tekelden Rekabete Geçişin Etkileri (1) 1997-2000 arasında AB ülkelerinde ortalama tarifelerinin değişimi (%) 10 dk uluslararası (ABD) 50 40 30 20 10 -10 -20 -30 -50 -60 Aylık (Sabit) ücret 3 dk yerel görüşme uzak mesafe komşu AB ülkeleri Fiyatlar Telekomünikasyon hizmetlerindeki fiyatların düşmesi kullanıcı ve müşteriler için önemli bir gelişme olmuştur. Uluslararası iş ve konut tarifeleri ile kiralık hatlarda belirgin düşüşler gözlenmiştir. Avrupa Birliğinin ortalama tarifeleri kıyaslandığında, 3 dakikalık yerel görüşme fiyatı % 10 artarken, 10 dakikalık uzak mesafe görüşmeleri ve AB içindeki yakın ülkeler arasındaki görüşme fiyatları % 40, 10 dakikalık uluslararası görüşme fiyatları % 50 oranlarında azalmıştır

Avrupa’da Tekelden Rekabete Geçişin Etkileri (2) Telekomünikasyon sektöründeki gelişmeyle ortaya çıkan bilgi teknolojileri hızla büyümekte ve Avrupa ekonomisine büyük katkı sağlamakta, Yeni iş olanakları, yeni fırsatlar, yeni ürünler ve yeni hizmetler ortaya çıkmakta, bu süreç te ekonomik büyümeyi ve rekabet düzeyini artırmakta, Avrupa’ da 4 milyonun üzerinde insan bu sektörde çalışmakta, bilgi hizmetleri sektörü AB’deki 4 yeni işten birini yaratmakta, Gelecekteki sektörün istihdam yaratma potansiyelinin daha yüksek olacağı, 2005 yılına kadar Avrupa işitsel görsel pazarının % 70 büyüyeceği ve bunun 300.000 adet yeni istihdam olanağına dönüşeceği tahmin edilmekte AB’de ekonomik büyümeye en önemli katkı telekomünikasyon sektöründen gelmekte, Bu sektörde rekabet yeni teknolojilerin gelişmesine, düşük fiyatların oluşmasına, dolayısı ile ekonomik ve toplumsal faydaların oluşmasına katkı yapmaktadır. İş Olanakları Telekomünikasyon sektöründeki gelişmeyle ortaya çıkan bilgi teknolojileri hızla büyüyen ve Avrupa ekonomisine büyük katkısı olan sektörlerden biridir. Şirketler yeni iş olanakları, yeni fırsatlar, yeni ürünler ve yeni hizmetler yaratmakta, bu süreç te ekonomik büyümeyi ve rekabet düzeyini artırmaktadır. Avrupa’ da iş sahası sürekli genişlemektedir. Halen 4 milyonun üzerinde insan bu sektörde çalışmakta, bilgi hizmetleri sektörü AB’deki 4 yeni işten birini yaratmaktadır. Gelecekteki sektörün istihdam yaratma potansiyelinin daha yüksek olacağı, 2005 yılına kadar Avrupa işitsel görsel pazarının % 70 büyüyeceği ve bunun 300.000 adet yeni istihdam olanağına dönüşeceği tahmin edilmektedir.    Ekonomik Hareket Avrupa Birliğinde ekonomik büyümeye en önemli katkı telekomünikasyon sektöründen gelmektedir. Bu sektörde rekabet yeni teknolojilerin gelişmesine, düşük fiyatların oluşmasına, dolayısı ile ekonomik ve toplumsal faydaların oluşmasına katkı yapmaktadır.  

Avrupa ’da Tekelden Rekabete Geçişin Etkileri (3) İşletmeci Sayısı Verilen lisanslar ve işletmeci sayılarında önemli artışlar, AB’ne üye ülkelerde; 240’ın üzerinde uzun mesafe ve uluslararası görüşme imkanı sağlayan işletmeci, 180 civarında ulusal ve uluslararası ve 375 civarında ise yerel şebeke hizmetleri veren işletmeci bulunmakta Rekabetin Yaygınlaşması Yasal yükümlü işletmecinin pazar gücünde henüz belirgin bir düşme görülmemekle birlikte pazar analizleri bu işletmecilerin pazar güçlerinin gittikçe azaldığını göstermekte İşletmeci Sayısı On yıl önceki tekelci piyasa yerini rekabet ortamına bırakmış, verilen lisanslar ve işletmeci sayılarında önemli artışlar gözlenmiştir.   Serbestleşme sonucu telekomünikasyon hizmetleri sağlayıcıları sayısında büyük artış meydana gelmiştir. Avrupa Birliğine üye ülkelerde 240’ın üzerinde uzun mesafe ve uluslararası görüşme imkanı sağlayan işletmeci, 180 civarında ulusal ve uluslararası ve 375 civarında ise yerel şebeke hizmetleri veren işletmeci bulunmaktadır. Rekabetin Devamı Birliğe üye ülkelerin çoğunda, sabit iletim pazarında hakim durumda olan yasal yükümlü işletmecinin pazar gücünde henüz belirgin bir düşme görülmemekle beraber, pazar analizleri göstermektedir ki, bu işletmecilerin pazar güçleri gün be gün azalmaktadır.

Tekel Süresi Hakkında Düzenlemeler - Türkiye Düzenleme ve Yılı Tekelin Kalkacağı Tarih DTÖ taahhütü, 1997 31 Aralık 2005 4502 sayılı Kanun, 2000 31 Aralık 2003 4673 sayılı Kanun, 2001 “Kamu payı % 50 ’nin altına düştüğünde” Türkiye’de telekomünikasyon alanında önemli değişiklikler yapan 4502 sayılı Kanun’un 2000 yılında yürürlüğe girmesinden önce, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)’ne verilen taahhütler arasında; temel telekomünikasyon hizmetlerindeki tekelin 31 Aralık 2005 tarihinde sona ereceği taahhüdü bulunmakta idi. Türk Telekom ’un ulusal ve uluslararası ses iletimini ihtiva eden telefon hizmetleri ve altyapısı üzerindeki tekel hakkının 31 Aralık 2003 tarihinde sona ereceğini hükme bağlayan 4502 sayılı Kanun ile bu taahhüt değiştirilmiştir. 2001 yılında çıkarılan 4673 sayılı Kanunda yeralan, “Türk Telekom’daki kamu payı % 50 ’nin altına düştüğünde, Türk Telekom’un tüm tekel hakları 31 Aralık 2003 tarihinden önce de olsa ortadan kalkmış olur” hükmü gereğince de sözkonusu taahhüt tekrar revize edilmiştir.

Türkiye ’de Tekelin Kaldırılmasının Etkileri (1) Türk Telekom A.Ş.’ye Etkileri Türk Telekom tarifelerinin yerel görüşmede maliyet altında olmasından dolayı meydana gelebilecek fiyat artışları olumsuz bir hava yaratabilir. Ancak bu artışlar diğer görüşme fiyatlarında meydana gelecek azalmalarla telafi edilebilecektir. Türk Telekom piyasaya yeni giren işletmecilerle rekabet edemezse, hızla pazar payını kaybedip küçülebilir. Türk Telekom, beklediği gelirleri sağlayamazsa, planlamış olduğu yatırımları yerine getiremeyebilir, gerekli düzenlemeler yapılmazsa, Türk Telekomun yürüttüğü asgari evrensel hizmetlerde aksamalar meydana gelebilir. Tekel hakkının olmaması, özelleştirme sırasında fiyatının düşmesine neden olabileceği endişesi oluşabilir. Daha iyi rekabet edebilmesi için, çalışanların performansını artırıcı önlemler alması gerekeceğinden, özellikle idari personel ve vasıfsız işçiler başta olmak üzere, işten çıkarmalar yaşanabilir. Yasal yükümlü işletmecinin tekel hakkının sona ermesiyle yaşanabilecek olumsuzluklarla ilgili düşünceleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: - Türk Telekom tarifelerinin belli alanlarda zaten çok düşük olduğu iddia edilebilir. Rekabetin başlamasıyla fiyatlarda çok büyük ani düşmeler olmayabilir. Tam tersine yerel görüşmelerde meydana gelebilecek fiyat artışları olumsuz bir hava yaratabilir. Ancak bu artışlar diğer görüşme fiyatlarında meydana gelecek azalmalarla telafi edilebilecektir. - Türk Telekom piyasaya yeni giren işletmecilerle rekabet edemezse, hızla pazar payını kaybedip küçülebilir. - Türk Telekom, beklediği gelirleri sağlayamazsa, planlamış olduğu yatırımları yerine getiremeyebilir, gerekli düzenlemeler yapılmazsa, Türk Telekomun yürüttüğü asgari evrensel hizmetlerde aksamalar meydana gelebilir. - Tekel hakkının olmaması, özelleştirme sırasında fiyatının düşmesine neden olabileceği endişesi oluşturabilir. - Daha iyi rekabet edebilmesi için, çalışanların performansını artırıcı önlemler alması gerekeceğinden, özellikle idari personel ve vasıfsız işçiler başta olmak üzere, işten çıkarmalar yaşanabilir.

Türkiye ’de Tekelin Kaldırılmasının Etkileri (2) Muhtemel Pozitif Etkileri (1) Teknolojik gelişme; Ücretlerin düşmesi, Tüketiciye yeni, kaliteli, istediği içerikte hizmetlerin sunulmasını Mevcut ağların en iyi ve verimli biçimde kullanılması ile birlikte, kullanıcıların beklentilerinin daha kolay karşılanabilmesi, Profesyonel pazarlama politikaları çerçevesinde sunulan hizmetlerin tanıtımı ile yeni teknolojilerin kullanımının özendirilmesi Ülkemizdeki telekomünikasyon pazarının büyümesi, yatırımların artması, ekonomik büyümeye ve istihdama katkı sağlayacak yeni servislerin hizmete girebilmesi için dış finans kaynaklarından yararlanılması Liberalleşme ile birlikte devletin yatırımcı kimliği biraz daha geri plana çekilecek, politika belirleyici, düzenleyici ve denetleyici rolleri artarak devam edecektir. Telekomünikasyon altyapısının güçlendirilmesi, ilişkili bulunduğu diğer iş alanlarının gelişimine olumlu katkıda bulunabilecek, internet’in gelişmesi için alternatif yatırım planları ortaya çıkacak, buna bağlı olarak hızla büyüyen “sayısal bölünme”nin etkisi en aza indirilebilecektir. Değişen şartlar nedeniyle sektörün liberal bir yapıya dönüştürülmesi ve rekabetin oluşturulmasının sağlayacağı muhtemel faydalar aşağıda sıralanmıştır: - Rekabetle birlikte ortaya çıkacak teknolojik gelişme; birinci adımda ücretlerin düşmesini, ikinci adımda ise, tüketiciye yeni, kaliteli, istediği içerikte hizmetlerin sunulmasını sağlayacak, mevcut ağların en iyi ve verimli biçimde kullanılması ile birlikte, kullanıcıların beklentileri daha kolay karşılanabilecektir. Profesyonel pazarlama politikaları çerçevesinde sunulan hizmetlerin tanıtımı ile yeni teknolojilerin kullanımının özendirilmesi sağlanabilecektir. - Ülkenin halihazırdaki finansman kaynağı bulmadaki problemleri düşünülürse, tekelin kaldırılması ülkemizdeki telekomünikasyon pazarını büyütecek, yatırımları artıracak, ekonomik büyümeye ve istihdama katkı sağlayacak yeni servislerin hizmete girebilmesi için dış finans kaynaklarından yararlanılmasını sağlayacaktır. Liberalleşme ile birlikte devletin yatırımcı kimliği biraz daha geri plana çekilmiş olacak, politika belirleyici, düzenleyici ve denetleyici rolleri devam edecektir. - Telekomünikasyon altyapısının güçlendirilmesi, ilişkili bulunduğu diğer iş alanlarının gelişimine olumlu katkıda bulunabilecektir. İnternet’in gelişmesi için alternatif yatırım planları ortaya çıkacaktır. Buna bağlı olarak hızla büyüyen “sayısal bölünme”nin etkisi en aza indirilebilecektir.

Türkiye ’de Tekelin Kaldırılmasının Etkileri (3) Muhtemel Pozitif Etkileri (2) Piyasaya girmek isteyen yeni işletmecilere lisans vermek yoluyla lisans ücretleri, vergiler gibi yeni gelir kalemleri ile hazineye ek gelir kazandırmak mümkün olabilecek, Türk Telekom asgari evrensel hizmet zorunluluğu yükünü başka bir işletmeciyle paylaşabilecektir. Rekabet eden bir şirkete dönüşmesi ve uluslararası alanlara açılarak gelirlerini artırması sonucu Avrupa ve Asya’da etkin bir güç olabilecek stratejiler geliştirmesi sağlanacaktır. - Tekelin kaldırılması durumunda, piyasaya girmek isteyen yeni işletmecilere lisans vermek yoluyla lisans ücretleri, vergiler gibi yeni gelir kalemleri ile hazineye ek gelir kazandırmak mümkün olabilecektir. - Türk Telekom asgari evrensel hizmet zorunluluğu yükünü başka bir işletmeciyle paylaşabilecektir. - Şu anda, Türk Telekom tekel olmanın en büyük avantaji olan fiyatları istediği gibi belirleyerek yüksek kazançlar sağlama imkanını çok fazla kullanıyor sayılmaz. Kaldı ki, tekeli elinde tutan bir şirket olarak özelleştirilmeye çalışılması, bu tekel gücü vasıtası ile aşırı kar etme ve yatırdığı sermayeyi kısa vadede geri alma eğilimindeki firmaların iştahını kabartacak, Türkiye ile uzun vadeli işbirliği arzulamayan bir müşteri ile karşılaşılabilecektir. - Türk Telekomun bir an önce rekabet eden bir şirkete dönüşmesi ve uluslararası alanlara açılarak gelirlerini artırması sonucu Avrupa ve Asya’da etkin bir güç olabilecek stratejiler geliştirmesi sağlanacaktır.

Sonuçlar (1) Dünya’daki tekeller birbiri ardına sona ererken Türkiye’nin tekelci bir politikada ısrar etmesi çok anlamlı değildir. Türk Telekom ’un henüz özelleşmemiş olması tekelin kaldırılması açısından bir avantaj olarak düşünülebilir. Aksi takdirde, tekelin kaldırılması için Türk Telekom ’un muhtemel hissedarları bir takım ayrıcalıklar, ek destekler talep edebileceklerdir. Serbestleşmiş bir pazarda rekabet eden, iyi organize olmuş ve kaynaklarını verimli kullanan, karlı bir kuruluşun özelleştirilmesi de çok daha verimli biçimde gerçekleşebilecektir. Dünya’daki tekeller birbiri ardına sona ererken Türkiye’nin tekelci bir politikada ısrar etmesi çok anlamlı değildir. Türk Telekom ’un henüz özelleşmemiş olması tekelin kaldırılması açısından bir avantaj olarak düşünülebilir. Aksi takdirde, tekelin kaldırılması için Türk Telekom ’un muhtemel hissedarları bir takım ayrıcalıklar, ek destekler talep edebileceklerdir. Halbuki, serbestleşmiş bir pazarda rekabet eden, iyi organize olmuş ve kaynaklarını verimli kullanan, karlı bir kuruluşun özelleştirilmesi de çok daha verimli biçimde gerçekleşebilecektir.

Sonuçlar (2) Yaygın asgari hizmet sadece sabit telefon hizmeti ile kısıtlı kalmayacak aynı zamanda yerini internet ve data servislerine bırakacaktır. Türk telekomünikasyon sektörünün rekabete açılması ülke gelişimine önemli katkıda bulunacaktır. Serbestleşme sonucunda; sektör açık, şeffaf ve global piyasalarla uyumlu bir yapıya kavuşacaktır. Özerk şirketlerin faaliyet gösterdiği, devlet müdahalesinin minimum seviyede olduğu, kuralların açıkça belirtildiği bir sektörde yapılacak faaliyetler, tüketiciye daha ucuz, verimli ve kaliteli hizmetten faydalanma şansı verecektir Telekomünikasyon sektöründeki teknolojik gelişmeler, özellikle sayısal alandaki önemli yenilikler ve bütün dünyada hızla yayılan internet, bu sektörde mevcut normların hızla değişmesine yol açmaktadır. Böylece sabit telefon servisi yaygın asgari hizmet olmaktan hızla uzaklaşacak, yerini internet ve data servislerine bırakacaktır. Türk telekomünikasyon sektörünün rekabete açılması ülke gelişimine önemli katkıda bulunacaktır. Serbestleşme sonucunda; sektör açık, şeffaf ve global piyasalarla uyumlu bir yapıya kavuşacaktır. Özerk şirketlerin faaliyet gösterdiği, devlet müdahalesinin minimum seviyede olduğu, kuralların açıkça belirtildiği bir sektörde yapılacak faaliyetler, tüketiciye daha ucuz, verimli ve kaliteli hizmetten faydalanma şansı verecektir

Sonuçlar (3) Yeni hizmetler için uygulanacak lisans rejiminin, diğer düzenlemeler ile birlikte, tekel kalkmadan önce yerleştirilmiş olması gerekmektedir. Serbest rekabetin oluşması için tekel hakkının kaldırılması yeterli değildir. Bunun yanında, yasal yükümlü operatörün etkin gücünü kötüye kullanmasını önleyecek; öldürücü fiyat uygulamaları, yerel ağın kullanıma açılması, arabağlantı, çapraz sübvansiyon, muhasebelerin ayrılması, fiyat zorlamaları, birleşme veya birlikte hareket etme gibi konularda yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi gerekmektedir. Böylece tekel sonrası hızla rekabet ortamı yaratılmış olacak ve serbestleşmeden beklenen yararlar gecikmeden hayata geçebilecektir. Tekel sonrası sunulmaya başlanabilecek yeni hizmetler için uygulanacak lisans rejiminin, serbest telekomünikasyon pazarı için gerekli diğer düzenlemeler ile birlikte, tekel kalkmadan önce yerleştirilmiş olması gerekmektedir. Başka bir deyişle, serbest rekabetin oluşması için tekel hakkının kaldırılması yeterli değildir. Bunun yanında, yasal yükümlü operatörün etkin gücünü kötüye kullanmasını önleyecek; öldürücü fiyat uygulamaları, yerel ağın kullanıma açılması, arabağlantı, çapraz sübvansiyon, muhasebelerin ayrılması, fiyat zorlamaları, birleşme veya birlikte hareket etme gibi konularda yasal düzenlemelerin hayata geçirilmesi gerekmektedir. Bu şekilde tekelden sonra hızla rekabet ortamı yaratılmış olacak ve serbestleşmeden beklenen yararlar gecikmeden hayata geçebilecektir.

Sonuçlar (4) Bilgi çağının temel gereklerinden olan telekomünikasyonun hızla gelişimi ve yaygınlaştırılması için Türk Telekom ’un, bir an önce yeniden yapılandırılarak, tekel hakkının 31 Aralık 2003 tarihi beklenmeden mümkün olan en kısa sürede sona ermesi uygun olacaktır. Tekelin kalkması ve pazarın serbest rekabete açılması sağlandığında, telekomünikasyon sadece kendi sektöründeki gelişimi ile kalmayacak, diğer sanayi dallarının gelişiminde de lokomotif görevini yerine getirecektir. Muhtemel beklentiler, sektörün rekabete açılmasının, sektörün gelişimi açısından ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bilgi çağının temel gereklerinden olan telekomünikasyonun hızla gelişimi ve yaygınlaştırılması için Türk Telekom ’un, bir an önce yeniden yapılandırılarak, tekel hakkının 31 Aralık 2003 tarihi beklenmeden mümkün olan en kısa sürede sona ermesi uygun olacaktır. Tekelin kalkması ve pazarın serbest rekabete açılması sağlandığında, telekomünikasyon sadece kendi sektöründeki gelişimi ile kalmayacak, diğer sanayi dallarının gelişiminde de lokomotif görevini yerine getirecektir.

Abdullah Raşit GÜLHAN argulhan@tk.gov.tr www.tk.gov.tr