Pamukkale Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü Türkiye'de Kayıt Dışı İstihdam ve Kayıt Dışı Çalışanların Sosyo-Ekonomik Özellikleri Oğuz KARADENİZ Pamukkale Üniversitesi Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Bölümü

Çalışmaları Hiç Bildirilmeyenler ya da Eksik Bildirilenler Çalışanın çalışmalarının ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına hiç bildirilmemesi Çalışmaların gün olarak eksik bildirilmesi Çalışmaların ücret olarak eksik bildirilmesi Bir kamu kuruluşuna bildirilip, diğer kamu kuruluşuna bildirilmeyenler İkinci bir işte çalışıp, ikinci işteki çalışmaları eksik bildirilenler SGK’ ya kayıtlı olup, vergi dairesine bildirilmeyenler 2

Kayıt Çalışmak İstemeyen Çalışanlar Yabancı kaçak işçiler: Yakalandıklarında sınır dışı edilirler. Sosyal güvenlik kurumlarından gelir ödenek ve aylık alıp, çalışmaları halinde gelir, aylık ve ödenekleri kesilenler (işsizlik ödeneği alanlar, ölüm aylığı alanlar, yeşil kart alanlar) 3

Kayıt Dışı İstihdam Tanımı Kayıt dışı çalışma çalışanların çalışmalarının ilgili kamu kurumlarına (vergi dairesi, sosyal güvenlik kurumları vb.) hiç bildirilmemesi ya da gün ya da ücret olarak eksik bildirilmesini ve sonuçta gelir getirici faaliyetlerin G.S.M.H. Kayıtları dışında kalmasını ifade etmektedir. 4

Yeşil Kartlıların Çalıştıkları Sektörlere Göre Dağılımı (TÜİK, HHBA, 2006 içinde Karadeniz, 2010) 5

Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdam 2010 (Bin) (TÜİK) 6

Türkiye’de Kayıt Dışı İstihdamın Tarım ve Tarım Dışı Sektöre Göre Dağılımı 2010 (TÜİK) 7

Türkiye’de Kayıt Dışı Çalışanların Sektörlere Göre Dağılımı 2010 (TÜİK) 8

Türkiye’de Sektörlere Göre Kayıtlı ve Kayıt Dışı Çalışan Sayıları 2010 (TÜİK) 9

Türkiye’de Sektörlere Göre Kayıt Dışı İstihdam 2010 (TÜİK)

Türkiye’de İşyerinde Çalışan Sayısına Göre Kayıt Dışı İstihdam Edilenlerin Oranı 2010 (TÜİK) 11

Türkiye’de Çalışanların Yaş Gruplarına Göre Kayıt Dışı İstihdam Edilenlerin Oranı 2010 (TÜİK) 12

Türkiye’de Çalışanların Eğitim Durumuna Göre Kayıt Dışı İstihdam Edilenlerin Oranı 2010 (TÜİK) 13

İşteki Duruma göre Kayıt dışı İstihdam (2004-2010) TÜİK HHİA 14

Mesleklere Göre Kayıtdışı (2004-2010) TÜİK HHİA 15

İşteki Duruma Göre Kayıt Dışı İstihdam,Kır-Kent, 2007-2012 Mayıs, (%)

Kayıt Dışı Çalışanların Gelir Gruplarına Göre Dağılımı 2010

Gelir Gruplarına Göre Kayıt Dışı Çalışma (2009) % (Kaynak: TÜİK HHBA 2009’dan hesaplanmıştır) 18

Kayıt Dışı Çalışanların İşteki Durumu Ve Gelir Gruplarına Göre Dağılımı (2010)

2008 ve 2010 Yılları İtibariyle Sistemin Dışladığı Kayıt Dışı Çalışanlar Ve Mevzuata Göre Prim Tahsil Edilebilecek Kayıt Dışı Çalışanlar

Sosyal Yardım ve Sosyal Sigorta Sisteminden Yardım ya da Edim Alıp Kayıt Dışı Çalışanların Dağılımı, 2010

Kayıt Dışı Çalışan ve Devletten Edim ve Yardım Alanların Sektörlere Göre Dağılımı (%) (Kaynak: TÜİK HHBA 2009’dan hesaplanmıştır) 22

Mevzuatın Kayıt Dışında Bıraktığı İstihdam (Sosyal Sigortalı Sayılmayanlar) 5510 sayılı Kanun’a (m.6) göre sigortalı sayılmayanlar: 1. Grup Aile içindeki çalışmalar: a) İşverenin işyerinde ücretsiz çalışan eşi, b) Aynı konutta birlikte yaşayan ve üçüncü derece dahil bu dereceye kadar hısımlar arasında ve aralarına dışardan başka kimse katılmaksızın, yaşadıkları konut içinde yapılan işlerde çalışanlar, 2. Grup Ev hizmetlerinde gündelik, geçici çalışanlar c) (Ev hizmetlerinde çalışanlar (ücretle ve sürekli olarak çalışanlar hariç 23

Mevzuatın Kayıt Dışında Bıraktığı İstihdam (Kayıt Dışı Çalışmada Etkili Olabilen Hükümler) 3. Grup Özel Sektörde Tarımda Yevmiyeli (Geçici) Çalışanlar ı) Kamu idarelerinde ve Kanunun ek 5 inci maddesi kapsamında sayılanlar hariç olmak üzere, tarım işlerinde veya orman işlerinde hizmet akdiyle süreksiz işlerde çalışanlar i 4. Grup Düşük Gelirli Çiftçiler: ı) tarımda kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan; tarımsal faaliyette bulunan ve yıllık tarımsal faaliyet gelirlerinden, bu faaliyete ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarın aylık ortalamasının, bu Kanunda tanımlanan prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğunu belgeleyenler ile 65 yaşını dolduranlardan talepte bulunanlar, 24

Mevzuatın Kayıt Dışında Bıraktığı İstihdam (Kayıt Dışı Çalışmada Etkili Olabilen Hükümler) 4. Grup Düşük Gelirli Esnaf ve Sanatkar k)Kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlardan, aylık faaliyet gelirlerinden bu faaliyetine ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarı, prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğunu belgeleyenler, 25

Çiftçilerin Elde Ettiği Tarım Geliri (TÜİK, HHBA 2009dan hesaplanmıştır içinde Karadeniz, 2011) 26

Bağımsız Çalışanların Elde Ettikleri Müteşebbis Geliri (Aylık) (TÜİK, HHBA 2009dan hesaplanmıştır içinde Karadeniz, 2011) 27

Sosyal Sigorta Sisteminin Dışında Kalan Çalışan Grupları (Karadeniz, 2010) Sosyal Sigorta Sistemi Kapsamı Ücretsiz Aile İşçileri Tarımda Geçici Çalışanlar Düşük Gelirli Çiftçiler Düşük Gelirli Esnaf ve Sanatkar Ev Eksenli Çalışanlar Kısmen Sigortalı Sayılanlar Ev Hizmetlerinde Günlük Çalışanlar 28

Sistemde Kayıt Dışı Çalışmayı Teşvik Edebilecek Düzenlemeler Kısmi zamanlı çalışanlara borçlanma olanağı getirilmesi (6111 sayılı Kanun) Aylık prim ve hizmet belgesinin asılma zorunluluğunun kaldırılması (6111 sayılı Kanun) Stajyerlik Uygulaması (6111 sayılı Kanun) İnşaatlarda Asgari İşçilik Uygulaması (3917 ve 5510 sayılı Kanun) Fiilen yapılan denetimlerde en fazla geriye dönük 1 yılın sigortalılığa sayılması (5510 sayılı Kanun) 29

Sistemde Kayıt Dışı Çalışmayı Teşvik Edebilecek Düzenlemeler Primsiz rejimde yer alan sosyal güvenlik kurumlarına tabi bir işte çalışmama koşulu (2022 sayılı Kanun, yeşil kart, SYDV, yerel yönetimlerin verdikleri sosyal yardımlar) Primli rejimde yer alan ve edimlerin tamamen ya da kısmen kesilmesine neden olan haller (ölüm ve yaşlılık aylığı alanların çalışması) 30

Çırak ve Zorunlu Sigortalı Sayıları (TÜİK, SGK) 31

Sigortalı İnşaat İşçileri (SGK, TÜİK) 32

Sigortalı Sayıları ve Kayıt Dışı Çalışma Oranları (2010) (TÜİK, SGK) 33

Kayıt Dışı İstihdamla Mücadele Çalışmaları Sonuçları (SGK, 2010 s.37) 34

İşveren ve Kendi Hesabına Çalışanların Müteşebbis ve Tarım Gelirleri İle Kuruma Prim Ödedikleri Kazanç Tutarı, (TL), 2009 -2010*

Sosyal Güvenlik Denetmenlerinin İş Dağılımı (2012)

Denetmenlerin Görevlerinin Dağılımı

Son 60 yılda ne değişti ? «1950 yılında mevcut şube müfettişleri mıntıkaları sahasına kifayet etmemişlerdir. Bununla beraber bu müfettişler çok mühim olan asıl vazifelerinde çalıştırılmamışlar, kadro darlığı nedeniyle günlük muamemelerde vazifelendirilmişlerdir. Bazen de bu önemli memurtiyetler uzun zaman münhal bıraklılmıştır. Denetçiler, muhtelif raporlarında bu durumun Kuruma maddi ve manevi zararlar verdiğini izah eylemişlerdir.» ( İşçi Sigortaları Kurumu, 1950 Beşinci Hesap Yılı Genel Denetleme Raporu, Ankara, 1951, s.22)

1981 SSK Sigorta Müfettişleri Derneğinin IV.Olağan Genel Kurulu «1981 yılında SSK Sigorta Müfettişleri Derneğinin IV.Olağan Genel Kurulunda ise; Kuruma ait tüm sorunların %50’sinin etkin bir denetim yapılamamasından kaynaklandığı,dış denetimle görevli Sigorta Müfettişlerinin bugünkü durumundan kurtarılıp verimli çalışma koşullarına kesinlikle kavuşturulmaları gerektiği,müfettişlerin ilkel sayılabilecek bir statü ile çalıştırılmakta oldukları, Sigorta Müfettişleri dışında kaynak denetimi yapan ancak illerde çalışan başka müfettişlerin bulunmadığı,şubelerde müdüre bağlı olarak çalışılması nedeniyle denetim anlayışı ve uygulanışının da buna göre şekillendiği ve uygulamada yeknesaklığın gerçekleştirilemediği,dış denetimin şube amirlerinin kişisel anlayışlarına bırakılması nedeniyle,bazı şubelerde denetimle hiç ilgisi bulunmayan,Kuruma ait pasaja çöp atanları gözleme görevi,bazı illerdeki şubelerin ise müfettişi sigortalının eşinin hamile olup olmadığının araştırılması ile görevlendirilmekte olduğu belirtilmiştir.»

17.06.1983 “Sigorta Müfettişleri Koordinasyon Toplantısı «Türkiye genelinde 550 sigorta müfettişinin ortalama her yıl 165.000 in üzerinde rapor düzenlediğini, ancak bu raporların sayısına rağmen sigorta müfettişlerinin mevcut şartlarda(ünitelere bağlı olarak) çalışmalarının etkin ve verimli olmadığı, zira bu raporların sayısının bu kadar yüksek olmasında raporların kuruma ve sigortalılara yararından çok sayısal çokluğunun ölçüt olmasından dolayı şişkin olduğu, yüzaltmışbeşbin raporun çoğunluğunun salt sayısal barajın doldurulması amacıyla düzenlendiği, bu raporların kaliteden uzak ve dış denetimle ilgisi olmadığı sırf ünitenin etkili olmadığı işlerin sonuçlandırılması yada sorumluluğun paylaşılması için düzenlendiğinin vurgulanması yerelleşmenin sakıncalarını bütün çıplaklığıyla ortaya koymaktadır. Diğer yandan bu dönemde rapor adı altında düzenlenen çalışmaların konusu da genellikle denetimle yakından uzaktan ilgili olmayan, yazışmalarla sonuçlanabilen hususlardan ibaret kalmaktadır»

AB (27) Kayıt Dışı İstihdam İle Mücadelede Caydırıcılık Yöntemi (Kaynak:Williams, Horlings ve Renooy, 2008:4)

AB (27) Kayıt Dışı İstihdam İle Mücadelede Gönüllü Uyum Yöntemi Kaynak: Williams, Horlings, Renooy, 2008

Avrupa Komisyonu İstihdam Rehberi No:9 (2003) Üye ülkeler kayıt dışı çalışmayı azaltmak için;İş ortamının iyileştirilmesi, uygun vergi teşviklerinin sağlanması, cezaların uygulanması ve kanuni yaptırımların (zorlamanın) geliştirilmesini sağlamalıdır. Karma Yöntem

Kayıt Dışı İstihdamın Önlenmesi (Kaynak: Mateman Rennoy, 2001) Sistemi değiştirme: vergi ve sigorta prim teşvikleri, esnekleşme Kayıtlı ekonomiye girişi kolaylaştırma: Bürokrasinin azaltılması ve kayıtlı çalışmanın basitleştirilmesi, vergi teşvikleri, danışmanlık hizmetleri Davranışı değiştirme: Bilgilendirme ve farkındalığı arttırma kampanyaları Sisteme girişi zorlama: Denetim ve cezaların arttırılması, kamu kurum kuruluşları arası koordinasyonun arttırılması

AB (27) Kayıt Dışı Çalışma İle Mücadele (Kaynak:Williams, Horlings ve Renooy, 2008:8)

Türkiye’de Kayıtlı İstihdamı Teşvik Politikaları Kamu kurum kuruluşları arası koordinasyonun ve işbirliğinin arttırılması (5510 sayılı Kanun) Cezaların etkin kılınması (5510 sayılı Kanun) Sosyal sigorta prim indirimleri (5510, 4447, 4857 ve 5084 sayılı Kanunlar) Denetim kadrosunun güçlendirilmesi ve denetim elemanlarının özlük haklarının iyileştirilmesi (6111 sayılı Kanun) Aflar (6111 sayılı Kanun) Düşük gelirli çalışan gruplarına dönük özel sosyal sigorta düzenlemeleri (5510 ve 6111 sayılı Kanunlar) Bürokrasinin azaltılması (e-bildirge) Sosyal güvenlik bilincini arttırmaya dönük kampanyalar (broşürler, filmler, eğitimler, sosyal güvenlik haftası) Kayıtlı istihdamı arttırmaya dönük projeler (KADİM-KİTAP) Sağlık hizmetlerinin kalitesinin iyileştirilmesi ve erişimin kolaylaştırılması 46

Sosyal Güvenlikle İlgili Maliyetlerin Toplam Katma Değere Oranı, 2008 (%)

Düşük Gelir Gruplarına Dönük Çeşitli Sosyal Sigorta Düzenlemeleri Düşük gelirli çiftçiler, Evde kendi hesabına çalışanlar, Tarımda süreksiz, geçici çalışanlar, Taksi şoförleri Kısmi zamanlı çalışanlara borçlanma olanağı getirilmesi 48

Teşekkür ederim.