İNTERNET ÜZERİNDEN HERKESE AÇIK KURSLAR (İHAK) Zeynep Elif SEVER Danışman: Agah Tuğrul Korucu

İHAK İnternet Üzerinden Herkese Açık Kurs (İHAK) kavramı ilk olarak Dave Cormier tarafından 2008 yılında Siemens ve Downes tarafından verilen "Connectivism and Connective Knowledge" kursunu tanımlamak için kullanılmıştır. Bu kursu 25 öğrenci para ödeyip kredili olarak alırken 2300 öğrenci ise derse dışardan katılmıştır. Dışardan katılan öğrenciler dersi para ödemeden kredisiz olarak almışlardır. Bu girişim sonrasında İHAK uygulamaları birçok üniversite, kurum ya da bireyler tarafından yürütülmeye başlanmış ve artarak devam etmiştir.

İHAK Geleneksel çevrim içi kurslarla kıyaslandığında İHAK uygulamalarını onlardan ayıran temelde iki özellik mevcuttur. Bunlardan ilki kurslara herkesin özgür olarak katılabilmesi yani açıklık; diğeri ise bu kursların katılımcı sayısına herhangi bir sınır getirmeyecek şekilde düzenlenmiş olması, yani herkesin katılımına olanak sağlamadır. İHAK uygulamalarının kısaltması olarak bilinen "Massive Open Online Course (MOOC)" ifadesi, bu iki özelliğin yanı sıra İHAK uygulamalarının sahip olduğu, internet üzerinden yürütülme ve kurs formatında olma özelliklerini de ifade etmektedir.

İHAK İHAK uygulamaları bu dört özellik ele alınarak: I. Herhangi bir ön koşul aranmaksızın, II. İnternet bağlantısı olan herkesin istediği yerden istediği zaman erişebileceği, III. Çok sayıda kişinin katılımına açık, IV. Ücretsiz olarak düzenlenen çevrimiçi kurslar olarak tanımlanmaktadır.

İHAK’ların Özellikleri İnternet üzerinden yürütülme: İHAK uygulamalarında öğrencilerle kaynak paylaşımı ve iletişim süreci tamamen internet aracılığıyla sağlanmaktadır. Genel olarak Öğretim Yönetim Sistemlerinin (ÖYS) kullanıldığı bu uygulamalarda eğitimciler, eş zamanlı veya eş zamansız olarak öğrencilerle iletişime geçmekte ve kaynak paylaşımında bulunmaktadırlar. Çoğu İHAK uygulamalarında kaynaklar eş zamansız olarak paylaşılırken, bazı İHAK uygulamalarında yüz yüze etkileşim olanağı sağlayan canlı ders uygulamaları ve video konferanslar aracılığı kaynak paylaşımı eş zamanlı olarak yapılmaktadır.

İHAK’ların Özellikleri Herkesin katılımına olanak sağlama: İHAK uygulamaları, herhangi bir sınırlama yapılmaksızın istekli olan ve ilgili kursu kendisine uygun bulan çok sayı da öğrencinin katılımına olanak sağlamaktadır. Bu özellik İHAK'lara toplumsal bir öğrenme ortamı oluşturma ve hayat boyu öğrenmeyi destekleyen bir fırsat olma niteliği kazandırmıştır. Bu kapsamda IHAK uygulamaları tasarlanırken, gerek teknik anlamda gerekse öğretim tasarımı anlamında çok sayıda öğrencinin ihtiyaçlarını karşılayabilecek modeller geliştirilerek düzenlenmektedir. Böylelikle çok sayıda katılımcıya hitap edilebilmektedir.

İHAK’ların Özellikleri Açık olma: İHAK uygulamaları açıklık, ücretsiz olma, katılım için ön koşul gerektirmeme ve kaynaklara erişim olanağı olmak üzere üç boyuttan oluşmaktadır. İHAK uygulamalarına, ücret talep edilmeden herkes katılabilmektedir. Fakat isteğe bağlı olarak verilen özel kurslarda, ticari amaçlı olarak verilen kurslarda ve kredilendirme yapılan kurslarda ücretlendirme yapılabilmektedir. İHAK uygulamalarının açık olmasının bir diğer boyutu ise katılımcılara yönelik herhangi bir ön koşul aranmamasıdır. Yaşadıkları bölge, yaşları, gelir düzeyleri, ideolojileri ve eğitim seviyeleri ne olursa olsun isteyen herkes İHAK uygulamalarında yer alabilir. Açık olma özelliğini oluşturan diğer boyut ise katılımcıların kaynaklara erişim olanağıdır. IHAK uygulamalarında katılımcılar, kurs materyallerine rahatlıkla erişebilmekte ve lisans sorunu yaşamaksızın tekrar tekrar kullanabilmektedirler.

İHAK’ların Özellikleri Kurs formatında olma: İHAK'lar geleneksel kurslarda olduğu gibi öğretim tasarımı prensipleri göz önünde bulundurularak belirli bir düzen içerisinde yapılandırılmış kurslardır. Bu doğrultuda başlangıç ve bitiş zamanları belli olan İHAK uygulamalarında, kurs sürecinde gerçekleştirilecek tüm aktivitelerin yer aldığı bir kurs izlencesi oluşturulmaktadır. Bu izlencede; öğrenme hedefleri, süreç içerisinde kullanılacak ders materyalleri, iletişim araçları ve değerlendirme sistemi gibi öğrencinin merak edebileceği her türlü bilgiye yer verilmektedir.

İHAK Sınıflandırması İHAK'lar herhangi bir ön koşul olmaksızın katılımcıların esnek bir şekilde kendi ilgi alanlarına göre seçip alabilecekleri derslerin sunulmasını kapsamaktadır. Ancak hem eğitim öğretimin doğası itibariyle hem de kullanılan araç ve yöntemlerin değişkenliği itibariyle İHAK’larda farklı işleyişler olabilmektedir. İHAK'ları Bağlantılı İHAK ve Kapsamlı İHAK olmak üzere iki farklı şekilde ele alan sınıflandırmanın öne çıktığı görülmektedir.

Kapsamlı İHAK Kapsamlı İHAK uygulamaları genel olarak İHAK'ların normal bir üniversite dersine benzer şekilde, belli bir plan dahilinde, belli hedeflerle İHAK'ların sunulması amacıyla hazırlanmış standart bir ortam üzerinden video materyallerle derslerin sunulduğu İHAK türü olarak tanımlanmaktadır.

Bağlantılı İHAK Bağlantılı İHAK ise kurs sürecinin ve kullanılan materyallerin tam olarak yapılandırılmadığı, eğitimcilerin rehber konumunda olduğu, öğrencilerin aktif rol aldığı, öğrenci-öğrenci ve öğrenci-eğitimci iletişiminin oldukça önemli olduğu İHAK türü olarak tanımlanmaktadır.

İHAK SINIFLANDIRMA ÇERÇEVESİ OrtamÜcretYürütücüYapılandırmaZamanlamaAçıklıkDeğerlendirme

Ortam İHAK'lar, standart sağlayıcılar aracılığıyla ya da kuruma özel platformlarda sunulabilir. Kuruma özel platformlar, yapıları açısından İHAK'a özgü ortamlar veya genel öğretim yönetim sistemlerinin kullanımına göre farklılaşabilir. Örneğin; AtademiX uygulamaları açık kaynak kodlu bir öğretim yönetim sistemi olan Moodle üzerinden gerçekleştirilmektedir. Diğer taraftan Udemy uygulamaları kendi platformunu kullanmakta ve aynı zamanda sağlayıcı hizmeti de vermektedir.

Ücret İHAK'lar ücret durumuna göre tamamen ücretsiz, yarı ücretli ya da ücretli şeklinde sınıflandırılabilir. İHAK'ların tamamen ücretsiz olarak verilmesi kendi doğasıyla örtüşen bir yaklaşımdır. Hatta ücret gibi belirli koşulların getirilmesi İHAK'lardaki açıklık prensibine aykırı görülerek eleştirilmektedir. Ancak öğreticilerin maddi olarak desteklenmesi, öğrencilerin dersi bırakma oranlarının azaltılması, daha kaliteli derslerin hazırlanabilmesi, e- öğrenme piyasasının kendi koşulları ve böylelikle sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla ücretli versiyonları kendini göstermiştir. Yarı ücretli İHAK uygulamaları genellikle kursların ücretsiz, sertifikanın ücretli olması ya da kursun belirli kısmının ücretsiz, devamının ücretli olması şeklinde karşımıza çıkmaktadır.

Yürütücü İHAK'lar derslerin kimler tarafından hazırlandığı ve yürütüldüğüne göre farklı şekillerde sınıflandırılabilir. Bu kapsamda İHAK'larda dersler tek bir öğretici tarafından hazırlanabileceği gibi bir grup öğretici ya da birden fazla üniversite ya da eğitim grubunun bir araya gelerek bir konsorsiyum oluşturması yoluyla da hazırlanabilir. Örneğin: Türkiye'de Doğu Anadolu Bölgesi'ndeki üniversiteler bir araya gelerek ortak İHAK'lar hazırlayabilirler.

Yapılandırma İHAK'lara yapılandırma boyutu ile bakıldığında ders içeriğinin ve takviminin yapılandırılması ele alınabilir. Ders içeriği yapılandırılmış İHAK'larda hedefler önceden net bir şekilde belirlenmektedir. Etkinlikler bellidir ve çoğunlukla öğretici tarafından hazırlanır ve yürütülür. İçeriğin yapılandırılmamış kısmında ise hedefler esnektir, katılımcıların içerik oluşturmaları beklenebilir. Bu kapsamda ortak bir bilgi ağı oluşturulması amaçlanır. İHAK'larda yapılandırma ders takvimi konusu itibarıyla ele alındığında İHAK'ların diğer özellikleriyle de ilişkili olmakla beraber bazı derslerin belli dönemler içerisinde yürütüldüğü görülmektedir. Takvimi yapılandırılmamış İHAK'lar ise katılımcıların istedikleri zaman ilgili derse kaydolup o dersin içeriklerinden faydalanabilmesi ve etkinlikleri gerçekleştirilebilmesi esasına dayanır.

Zamanlama İHAK'larda kullanılan etkinliklerin zamanlamasına göre İHAK'lar eş zamanlı ve eş zamansız şeklinde sınıflandırılabilir. İHAK'ların neredeyse tamamında eş zamansız etkinliklere yer verilmektedir. Eş zamanlı etkinliklere ise bazı İHAK'larda yer verilmektedir. Eş zamanlı etkinliklerden kasıt ise İHAK'ların belirli bir saatte video konferanslarla desteklenmesidir. Bu video konferanslarda içerik sunumu gerçekleştirilebileceği gibi öğrenci-eğitimci ve öğrenci-öğrenci arasında etkileşimin kurulması da sağlanabilmektedir.

Açıklık İHAK uygulamaları her ne kadar herkese açık olsa da farklı İHAK uygulamalarında katılımcılara yönelik sınırlandırmalar getirilebilmektedir. Bu nedenle açıklık bileşeni, İHAK'lara yönelik bir başka sınıflandırma değişkeni olarak karşımıza çıkabilmektedir. İHAK'larda açıklık durumu sınırlı kapalı, sınırlı açık veya açık şeklinde olabilir. Örneğin; bir üniversite, kendi öğrencilerinden programlama yeteneği olan 50 kişiye yönelik bir ders açabilir (sınırlı kapalı), bir üniversite kendi bünyesinde programlama yeteneği olan tüm öğrencilere yönelik bir ders açmış olabilir (sınırlı açık) ya da bu dersi dünyanın herhangi bir yerinden herkesin alabileceği şeklinde yapılandırabilir.

Değerlendirme İHAK'ların sınıflandırılmasında kullanılan bir diğer bileşen ise değerlendirmedir. İHAK'larda bilgisayar destekli klasik değerlendirme yöntemleri kullanılabileceği gibi akran değerlendirme, uyarlanabilir değerlendirme, öğrenme analitikleri yoluyla değerlendirmeler yapılabilir. Bunların yanı sıra İHAK'larda belirli kriterlere dayalı olarak sertifikalandırma yapılabilmektedir. Bu kapsamda yüz yüze sınava dayalı sertifika, çevrim içi sınava dayalı sertifika, çevrim içi etkinliklere dayalı sertifika ve sadece katılıma dayalı sertifikalar verilebilmektedir. Ayrıca bazı İHAK uygulamalarında kredilendirme işlemleri de yapılabilmektedir. Diğer taraftan değerlendirme bir kurs için önemli bir bileşen olmasına rağmen bazı İHAK uygulamalarında değerlendirme etkinliklerine yer verilmemektedir. Bu uygulamalarda içerik sunumu ve etkileşimlerin kişisel gelişime katkısına odaklanılmaktadır.

İHAK TASARIMI Teknoloji destekli ortamlarda ya da uzaktan öğrenme ortamlarında genel olarak geçerli olan uygun teknolojilerin kullanılması, öğrencinin aktif hale getirilmesi, öğrenciye rehberlik edilmesi, uzaktaki öğrencinin kendisini sistemin dışında hissetmesini engellemeye yönelik tedbirlerin alınması, iş birlikçi öğrenme ortamlarının tasarlanması gibi birçok boyut İHAK'ların tasarımında da oldukça önemlidir. Ancak İHAK'ların doğası gereği tasarım aşamasında göz önünde bulundurulması gereken bazı ilkeler bulunmaktadır.

İHAK Tasarım İlkeleri Yeterlilik temelli eğitim: İHAK'lara katılan bireyler aldıkları eğitim sonucunda yalnızca söz konusu eğitim içeriğini bilmek değil, bir duruma ya da problem çözümler üretme ya da ilgili konuda bir şeyler ortaya koyma odaklı hedeflerle bu dersleri almaktadırlar. Bu nedenle İHAK'larda yürütülen derslerde yalnızca öğrenme değil yeterlik ve beceri odaklı bir tasarım yapısı öne çıkarılmalıdır.

İHAK Tasarım İlkeleri Öğrenenin desteklenmesi: Genel olarak uzaktan eğitimde de üzerinde durulan öğrenenlerin desteklenmesi konusu İHAK'ların yapısı göz önünde bulundurulduğunda daha önemli bir hale gelmektedir. Çünkü İHAK'lara katılan bireylerin motivasyon durumları farklıdır ve beklentilerinin karşılanmaması durumunda terk oranları oldukça yüksek olabilmektedir. Dolayısıyla öğreneni dersin içerisindeki etkinliklere çekebilecek, onu anlamlı bir meşguliyet içerisine sokabilecek araç ve etkinliklere yer verilmelidir.

İHAK Tasarım İlkeleri Sınıf içerisindeki iki saatlik bir dersin aynısının bir video materyal ile sunulması etkili bir tasarım anlayışına oldukça uzaktır. Dolayısıyla İHAK'ların sunulduğu ortamların özellikleri kullanılarak öğrenciye, ilgi çekici, kolaylaştırıcı ve cesaretlendirici farklı etkinlikler sunulabilir. Bu etkinlikler kapsamında öğrencilere kısa video materyaller, alıştırmalar, yarışmalar ve ortak ürün geliştirme gibi farklı seçenekler sunulabilir. Bu noktada çerçeve olarak bireyin kendi kendini değerlendirebileceği ve kendi adımlarıyla ilerleyebileceği bir bireysel öğrenme ortamının yanı sıra akranlarının desteğini alabileceği, akranlarını değerlendirebileceği ve onlarla işbirliği içerisinde bir takım raporlar, araştırmalar ve projeler hazırlayabileceği sosyal öğrenme ortamlarını birleştiren bir tasarım oluşturulmalıdır.

İHAK Tasarım İlkeleri Planlama: İHAK'larda öğrenci katılımı konusunda süreklilik sağlanabilmesi için İHAK'ların öğrenenin beklentisi ile tam olarak örtüşmesi ve bu noktada öğrencinin cesaretini kıracak belirsizliklerin ortadan kaldırılması gerekmektedir. Yüz yüze eğitim ve uzaktan eğitimde ders izlencelerinin yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir. Ancak İHAK'ların doğası gereği ders izlencelerinin kullanılması ve bu izlencelerin çok daha detaylı olması gerekmektedir. Öyle ki zorunlu ve seçmeli olan etkinlikler, karşılaşılabilecek zorluklarda ne şekilde yardım alınabileceği, yapılacak her bir etkinlik ve bireysel çalışmalarda hangi değerlendirme kriterlerinin hangi oranda başarıya etki edeceği sunulmalıdır.

Diğer İlkeler o Öğrencilerin iş birliği içerisinde çalışabileceği, gerekli durumlarda konuya, ilgiye ya da öğrencilerin bulunduğu bölgeye göre küçük alt gruplar oluşturularak iş birlikli öğrenme ortamları tasarlanabilir. o Sosyal ağ üzerinden öğrencilerin bir öğrenme topluluğu oluşturmalarını sağlayacak ortak iletişim kanallarının kurulması (blog, forum, wiki, web sayfası vb.) desteklenebilir. o Öz değerlendirme ve akran değerlendirme etkinlikleriyle öğrenenlerin hem yaptıkları çalışmalara dönüt alması hem de çalışmalarla ilgili farklı bakış açılarını görmeleri sağlanabilir.

Diğer İlkeler o Öğrenenlerin motivasyonu artırmak ve öğrenenlere esnek bir öğrenme ortamı sunmak için materyal ve etkinliklerde çeşitliliğe yer verilmelidir. o İHAK'ların pedagojik olarak tasarımında kendi doğası itibarıyla öğrencilere anlamlı gelecek içerikler ve etkinliklere yer verilmesi ve öğrencilerin anlamlı meşguliyetlerinin sağlanması önemlidir. Öğrenci meşguliyetinin bilişsel ve sosyal olarak sağlanması gerekmektedir.

Diğer İlkeler o İHAK'larda ölçülebilirlik önemli bir unsurdur. İHAK'lara çok sayıda öğrenci katılmaktadır ve bu nedenle değerlendirme işlemlerinde bu sayı göz önünde bulundurulmalıdır. Bu durumla ilgili genellikle sistem tarafından alınan bilgilerin otomatik olarak analiz edilmesi yoluna gidilebilir. Böylelikle öğrencinin aktivite durumunun hem öğrenci hem öğretmen tarafından görülebileceği çözümler üretilebilir.

İHAK’larda İçerik İHAK uygulamaları tasarlanırken genellikle geniş kitlelere ulaşmak amaçlanmaktadır. Bu nedenle kurs içeriği belirlenirken kursu alabilecek olan tüm katılımcıların ortak ihtiyaçları dikkate alınır ve bu doğrultuda olabildiğince özel konu alanlarına yönelik kurslar tasarlanır. Ancak İHAK uygulamalarında belirli bir hedef kitleye ulaşmak amaçlanıyorsa; kurslar ilgili hedef kitlenin amaçları göz önünde bulundurularak farklı şekillerde tasarlanır. Örneğin; yüksek eğitim kurumları, şirketler veya özel eğitim kurumlarına ulaşmak hedefleniyorsa her birinin ihtiyacına yönelik kurs içerikleri belirlenir.

İHAK’larda İçerik Bunun yanı sıra ders içerikleri geliştirilirken öğretim tasarımı prensiplerinin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. Bu kapsamda içeriği anlamlı parçalara ayırma, dikkat çekme, ön bilgileri harekete geçirme, önemli yerleri vurgulama, özetleme ve yönlendirme gibi öğrenmeyi kolaylaştırıcı stratejilerden faydalanılmalıdır. Diğer taraftan İHAK'larda çok farklı kültürlerden öğrencilerin katılımı söz konusu olduğu için bu durum göz önünde bulundurularak konulara ilişkin herkesin anlayabileceği ifadelerin kullanılması, herkese hitap eden örneklerin hazırlanması ve farklı kültürler dikkate alınarak örneklerin zenginleştirilmesi gerekmektedir.

İHAK’larda İletişim IHAK uygulamalarının uzaktan eğitim yoluyla yürütülmesi ve bu uygulamalarda çok sayıda öğrenciye hitap edilmesi nedeniyle öğrencilerle iletişim sağlanması örgün eğitime göre oldukça zordur. Bu nedenle İHAK uygulamalarında öğrencilerle uygun iletişim kanalları aracılığıyla yeteri kadar iletişim kurulması gerekmektedir. Bu nedenle İHAK'larda öğrencilerin eğitimcilere ulaşarak kursa yönelik sorularını sorabilecekleri veya akranları ile iletişim kurabilecekleri farklı iletişim kanalları kullanılmaktadır.

İHAK’larda İletişim İHAK uygulamalarında öğrenci ve eğitimci arasında iletişim kurulması amacıyla çoğunlukla eş zamansız iletişim araçları kullanılmaktadır. Bu kapsamda tartışma forumları veya e-posta sistemleri aracılığıyla öğrenci ve eğitimciler arasında soru-cevap yoluyla iletişim kurulmaktadır. Bazı İHAK uygulamalarında ise öğrenci ve eğitimci arasındaki eş zamanlı iletişimi sağlama noktasında video konferanslardan yararlanılmaktadır. İHAK uygulamaları kapsamında düzenlenen video konferanslara farklı coğrafyalardan öğrenciler katılabileceği için video konferanslar düzenlenirken uygun zaman dilimlerinin seçilmesine özen gösterilmektedir.

İHAK’larda İletişim İHAK uygulamalarında öğrenci-öğrenci iletişiminin sağlanması için ise genellikle tartışma platformları kullanılmaktadır. Öğrenciler bu platformlar aracılığıyla birbirleriyle iletişim kurmakta, herhangi bir konuya yönelik görüşlerini ifade edebilmekte ve gerekli konularda birbirlerinden destek alabilmektedir. Öğrenci-öğrenci iletişiminin sağlanması için tartışma platformlarının yanı sıra farklı Web 2.0 araçları da kullanılmaktadır.

İHAK’larda İletişim İHAK uygulamalarında iletişim ÖYS'ler aracılığı ile de sağlanmaktadır. Bu kapsamda ÖYS üzerinden kurs sürecine yönelik önemli haberler ve rutin işleyiş belirli periyotlarla öğrencilere iletilmektedir. Bunun yanı sıra sıkça sorulan sorular, teknik destek rehberi ve teknik destek forumları kullanılmaktadır.

İHAK’larda Ölçme ve Değerlendirme İHAK'larda uygulanan değerlendirme sisteminde farklı türlerde değerlendirme yöntemleri kullanılmaktadır. Geleneksel eğitimde olduğu gibi İHAK uygulamalarında da süreç içerisinde ve süreç sonunda değerlendirme yapılması gerektiği öngörülmektedir. Ancak İHAK'larda bir dersi çok sayıda öğrencinin alma durumu göz önünde bulundurulduğunda genellikle süreç sonu değerlendirmeleri tercih edilmektedir. Bu değerlendirme işlemlerinde ise genellikle çoktan seçmeli sorular kullanılmaktadır. Ancak değerlendirme işlemleri etkileşimli alıştırma, ödev ve akran değerlendirme gibi farklı yöntemlerle zenginleştirilebilmektedir.

KAYNAKÇA Gürer, M.D. Ve Tekinarslan, E. (2020). Açık ve Uzaktan Öğrenme. Ankara: Pegem