KAZAKLAR

GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE KAZAKİSTAN ■ Yüzölçümü olarak Orta Asya’nın diğer bir adıyla Türkistan’ın en büyük yüz ölçümüne sahip olan bu devlet, geçmiş tarihten bu yana çok büyük Türk İmparatorluklarına, büyük istilalara ve dünya tarihinin seyrini değiştiren birçok olaya şahit olmuştur. ■Kazakistan, yer altı ve yer üstü kaynakları ile küresel güçlerin de dikkatini çekmiş ve Rus Çarlığı’ndan Sovyet İmparatorluğu’na kadar belirli dönemler ve politik fay hatlarından geçerek, 19. yüzyılın başlarından günümüze kadar stratejik, jeopolitik ve jeo-stratejik olarak önemini korumuştur. Rus Çarlığı ile başlayan ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ile devam eden ilişkiler, Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra değişen dengeler ile daha karmaşık ve heterojen bir yapıya bürünmüştür.

ÇARLIK RUSYASI DÖNEMİ: ■18. yüzyılın başlarında Kafkasya’da büyük ölçüde hâkimiyet kuran Çarlık Rusyası’nın, 1853 ile 1856 yılları arasında Osmanlı İmparatorluğu ile yaptığı Kırım Savaşı’nı kaybetmesinden sonra Avrupa’daki etkin gücü büyük ölçüde başarısızlıkla sonuçlanmış ve Rusya bu tarihten itibaren yönünü Türkistan’a çevirmiştir. ■Kırım Savaşı’nı Osmanlı’nın kazanmasında İngilizlerin büyük rol oynaması, Rusya için İngilizlerin ne kadar büyük bir tehdit olduğunu göstermiştir. Bu savaştan sonra Rusya, Türkistan’ı geçip Yeni Delhi’ye (Hindistan) ulaşıp İngiliz politikalarını dengelemek istemiştir. İşte tam bu güzergahta Ruslar için 3 büyük engel bulunuyordu. Bu üç büyük Türk devleti Hive, Hokand ve Buhara Hanlığı idi.

■Rusya’nın Türkistan’a yönelmesinde ekonomik hedefler önemli yer tutmaktaydı. Rusya Asya’yı hâkimiyeti altına alarak, kendisine yeni bir pazar sağlamış olacaktı. Çünkü Rus malları Avrupa’daki Fransız ve İngiliz malları ile rekabet edebilecek durumda değildi. Türkistan hâkimiyeti, Rusya’ya doğu dünyasının pazarını açacaktı. ■Rus Çarı I. Petro ( ), Rusya'yı dünya ticaret yollarında, hammadde kaynaklarında ve pazar ülkelerinde söz sahibi yapıp zenginleştirmek için birtakım hedefler tespit etmişti. ■XIX. yüzyıl ortalarında Petro'nun ilk hedefinin şu şekilde olduğunu belirtilir: "Rus tüccarlarına Orta Asya bozkırı içinden Hindistan servetinin yolunu açmak idi; çünkü biliyordu ki oraya nüfuz eden Batı Avrupa ülkeleri zenginleşiyor". ■ Nihaî hedef ise, Rusya'nın Sibirya yolu ile Çin'e, Türkistan yolu ile Hindistan'a, Karadeniz ve Kafkaslar yolu ile İran'a, Türkiye'ye, sıcak denizler ve okyanuslara çıkmasını sağlayarak, buraların zenginliklerini ve yeni ticaret yollarını ele geçirmek idi.

I. Petro: “Kazak ordaları bütün Asya memleketlerinin anahtarı ve kapısıdır. Bu yüzden, bu ordaları kendimize bağımlı hale getirmeliyiz”. Rus idarecileri ise Kazak bölgelerinin ellerine geçmesinden elde edilecek kazançları şöyle sıralamışlardır:  Rusya İmparatorluğu birkaç yüz bin nüfusu kendine katacak.  Kazakların teslim olmaları Güney-Doğu ülkelerinin güvenliğini sağlayacak.  Bu dönemde Cungarlar hala kuvvetli idiler ve Büyük Petro da en çok onlardan çekiniyordu. Kazakların itaati sağlandıktan sonra, Kazakları kullanarak Cungarlar’a karşı harekete geçmek ve onların kuvvetini zayıflatmak mümkün olacak.  Kazaklar, devamlı isyan ederek hükümeti rahatsız eden Başkurtlara, Karakalpaklar’a ve Büyük Petro zamanında Rusya’ya büyük tehlike yaratan Hive Hanlığı’na karşı kullanılabilecekti.

Çarlık Rusyası’nın başlattığı bu yayılmacı ve işgal politikalarına bakıldığında, Kazak toplumu ve Türkistan’daki diğer Türk unsurlarına uygulanan sosyo-kültürel ve ekonomik politikalar dikkat çekicidir. Rusya, geleneksel Çarlık politikası olan “Böl, parçala ve hâkim ol” prensibini mükemmel bir şekilde Türkistan’da uygulamakla kalmayıp, diğer Kırgız, Başkurt, Tatar, Özbek ve Türkmen toplumları arasında toplum mühendisliği yaparak düşmanlıklar yaratmış ve onların birbirlerini yok etmelerini sağlayarak bütün bölgelere hâkim olmuştur. Rus dilini ve kültürünü yaymak için büyük çaba göstermiş olan Rusya’nın, bunu başarmasındaki en büyük etken; Müslümanlığın Türkistan’da o dönemlerde tam anlamıyla hâkim olmamasıdır. Eski Türk-Şaman inançlarına olan bağlılık ve gelenekler, halkın büyük çoğunluğunun göçebe olması ve merkezi güç birliği ve otorite boşluğu ile birlikte teknik ve eğitimsel sorunların büyüklüğü, Rusların Türkistan ve Kazak bölgelerini hızla yutmasında etkili olmuştur.

SOVYET RUSYASI DÖNEMİ: ■1800’lü yılların sonlarına doğru Kazakistan’ın neredeyse % 40’ı Ruslaştırılmıştı. Çarlık döneminde geldiği zannedilen medeniyet, aslında gelecek yıllardaki baskı ve sindirme için bir nevi büyük ve temel bir yapıtaşıydı. Her alanda asimilasyon ve kültür baskısını arttıran Çarlık Rusyası, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) döneminde bu baskıyı doruk noktalarına çıkararak ve Türkistan ve Kazakistan’da Türk ve kültür soykırımı gerçekleştirecekti. ■Sovyet tarih yazımında Kazak halkının göçebe medeniyeti hesaba katılmamış, kültürel gelişme sadece yerleşik hayat ve iktisat ile ilişkilendirilmişti.

Çarlık Rusyası’nın zulüm ve iskân politikaları sona ermeden, daha büyük bir yıkım kısa süre içerisinde Kazakistan topraklarında yaşanacaktır. Rusya’nın son dönemlerinin sürekli savaşlar ile geçmesi ve halkın fakirleşmesi sonucunda insanlar, Rus Çarı’na karşı düşmanlık beslemeye ve Çar’ı devirebilmek için her türlü muhalefetle birlikte hareket etmeye başlamışlardır. Bu durum uzun sürmemiş, büyük mücadelelerden sonra ihtilalciler Rus Çarlığı’na son vererek ülke yönetimini ele geçirmişlerdir. Yapılan ihtilal, Rus Çarlığı’nın son dönemlerinde gerçekleştirilen sanayi inkılâpları sayesinde var olan işçi sınıfı tarafından desteklenmiş ve yeni Sovyet rejiminde ideolojik yapı ön plana çıkmaya başlamıştır. İhtilal sadece Rusya’da değil, diğer topluluklar arasında da kabul görmüş ve Lenin Özbekler, Tatarlar, Kırgızlar, Başkurtlar ve diğer Slav kökenli topluluklar tarafından desteklenmiştir. Lenin, Asya halklarının Çarlık Rusya’sı döneminde çektikleri zorlukları bildiği için, özellikle onlara bağımsızlık vaadinde bulunmuştur.

Lenin, Orta Asya halklarına 24 Mayıs 1917’de “Rusya Halkları Beyannamesi” adı altında yaptığı konuşmasında; “Rusya Müslümanları, Volga ve Kırım Tatarları, Sibirya ve Türkistan Kırgızları ve Sartları, Kafkas ötesinin Türk ve Tatarları, Çeçenleri ve Kafkas Dağlıları, sizler!.. Camileri ve ibadethaneleri yıktırılmış, inanışları, gelenekleri, çalar ve Rusya’nın yıkıcıları tarafından boğulmuş olan sizler!.. İnanışlarınız ve gelenekleriniz, milli ve kültürel kurumlarınız bundan sonra serbesttir ve dokunulmazlık içindedir. Bu sizin hakkınızdır. Biliniz ki, haklarınız Rusya’nın tüm halklarının hakları gibi, ihtilalın bütün gücü ve onun organları olan milletvekilleri, işçiler, askerler ve köylülerin Sovyetleri tarafından korunacaktır. O halde bu ihtilalı destekleyiniz!.. şeklinde vaatte bulunmuştur

Lenin’in bu vaatleri her ne kadar kulağa hoş gelip yerel halklar tarafından desteklenmiş olsa da, Türkistan’da ve özellikle Kazakistan Sovyet rejimini uyguladığı politikalar Çarlık Rusyası dönemindeki baskıların kat kat fazlasını getirmiştir. Sovyet yönetimi, Türkistan Türklerinin üzerinde büyük baskı kurup, onlar üzerinde kültür, dil ve ekonomik hâkimiyetini kurmuştur. Özellikle Kazakistan’da kurulan kolhozlarda inanılmaz insanlık dramları ve milyonları aşan insan ölümleriyle birlikte tüm halka açlık ve sefalet getirmiştir. Mali yönden durumu zengin olan Kazak ailelerinin, ekonomik eşitlik adı altında bütün mal varlıkları ellerinden alınmış ve bu aileler ya sürülmüş ya da hapse atılmıştır. Hayvancılık ile uğraşan Kazak toplumu, Sovyetlerin sistemli kültür ve ekonomik hataları yüzünden yerleşik hayata geçmeye zorlanmıştır. Geçmek istemeyenler kesin baskı ile sindirilmiş ve birçoğu idam edilmiştir. Bu vaziyete şahit olan Kazak halkı, çevredeki diğer Türk devletlerine göçmüş, çoğu da yolda ölmek durumunda kalmıştır.

Sayım Yıllarına Göre Sovyet Dönemi Slav-Kazak Nüfus Oranı Yeni rejimin uyguladığı bu değişimler günümüzde bile hissedilmekte olup, ölen yüz binlerce Kazak nüfusu yüzünden Kazakistan’ın demografik yapısı değişmiş ve Kazak lehine olan nüfus Rus lehine kaymıştır. Bütün ibadethaneler kapatılmış, Kazak düşünür ve aydınları ya sürgüne gönderilmiş ya da “vatan haini” ve “milliyetçi” suçlamalarıyla kurşuna dizilmiştir

Bu felaket Komünist Partisi’nin Kazakları ve yarı göçebe hayattan yerleşik hayata geçirme kararının uygulanması sonucudur. Kazak tarihçi Manaş Kozıbayev, bu felaketi Kazak Türklerinin tarih boyunca maruz kaldığı felaketlerin en korkutucu ve en ıstırap vericisi olarak nitelendirmektedir. Kremlin için Kazakların yerleşik düzene geçmesi çok önemliydi. Çünkü Kazakların hemen hepsi göçebe olarak yaşamaktaydı. 1920’lerin sonunda olan toplam Kazak nüfusunun sadece ’i şehirlerde yerleşik hayat sürdürmekteydi. Bu durum ise Kazakların Sovyet sistemine adaptasyonu ve kontrol altına tutulmasını güçleştiriyordu.

1925 yılında Kazakistan Komünist Partisi 1. Sekreterliğine seçilen Filip Goloşçekin’in Kazakistan’da uygulayacağı olağanüstü politikalar için Stalin’den destek istemek üzere gönderdiği raporunda;“Kazakların vahşi ve kültürsüz bir halk olduğunu, bozkırda rastgele oraya buraya göç ederek yaşayan bu halkı bir araya toplayacağını onlara çatal, kaşık ve bıçak kullanmasını, temiz elbiseler giymesini ve evlerine pencere, baca takmasını öğreteceğini”yazdı. Bu düşünceler ile işe başlayan Goloşçekin büyük kolhozlar kurdurdu. Kolektif toplama kamplarına gönderilen Kazaklara yeterli gıda ve barınak temin edilmedi.

SSCB’nin izlediği politikalardan hoşnut olmayan Kazaklar, 1985’ten sonra SSCB’deki değişimlerden yararlanarak bağımsızlık için harekete geçtiler. Gorbaçov tarafından Kazakistan’ın başına getirilen Nursultan Nazarbayev, SSCB’nin dağılmasından sonra 1991’de bağımsızlığını ilan etti. Kazakistan’ı tanıyan ilk devlet Türkiye oldu.

Bağımsızlıktan Sonra Nüfus

ARAT, Reşid Rahmeti: Kazakistan maddesi, İslâm Ansiklopedisi, Cilt: VI, İstanbul 1952.