ÖZERKLİK VE YARI ÖZERK GELİR İDARESİ YAPILANMASI ÖĞR. GÖR. AYNUR ARSLAN BURŞUK DERS 6

ÖZERKLİK Özerklik belli sınırlar dahilinde merkezi yönetimden yerel yönetimlere finansal kaynakların tahsisi konusunda karar verme ve vergi toplama yetkisinin tanınmasıdır. Yani yerel yönetimlerin yasal düzenlemeler çerçevesinde ayrı gelir kaynaklarına sahip olmaları ve kendi organlarının kararlarına dayanarak harcama yapabilmeleridir.

Özerklik 2’ye AYIRILIR; İdari özerklik Mali özerklik

İdari özerklik İdari özerklik; kendi başına yürütülebilen, kararlar alıp işlemler yapabilen ve bunları uygulama yetkisi bulunan her kuruluşun bu yeteneğini anlatmak için kullandığı bir terimdir. Herhangi idari merci ya da makamın “izin” ya da icazetine tabi olmaksızın kendi başına karar alıp uygulayabilme yetkisine sahip olma da idari özerklik için gerekli ve zorunludur.

Mali özerklik Mali özerklik kavramı ise kurumların farklı kanallardan gelirler oluşturmalarını, gelirlerini ve varlıklarını kendi amaçlarına uygun bir biçimde kullanabilmelerini ve esnek bir bütçe sistemine sahip olmalarını öngörür. Diğer bir ifade ile kaynak yaratma ve harcama konusunda tam yetkili ve bağımsız olma durumudur.

Türkiye’de yerel idarelerin başlıca gelir kaynakları ise şunlardır: Vergilerden sağlanan gelirler Yardım ve bağışlardan sağlanan gelirler. Şerefiyeler, harçlar ve harcamalara katılma paylarından sağlanan gelirler. Yerel yönetim birimlerinin ticari faaliyetleri dolayısıyla elde edilen gelirler. Borçlanmalardan sağlanan gelirler. Emlak gelirleri (Yerel yönetim birimlerine ait olan taşınmaz malların kira ve satışı gelirleri) Para cezaları.

Kamu kuruluşlarında özerkliğin amacı Özerklik, merkezden yönetimin ve bürokratik çalışmanın sakıncalarını gidermeyi ve azaltmayı amaçlayan bir yönetim biçimidir. Diğer bir ifadeyle özerklik, kamu sektöründeki düşük kapasitedeki bürokratik performansı arttırmak için kullanılmaktadır. Yani özerklikle amaçlanan, bazı makam ve kişilere otorite, nüfuz sağlamak değil, politik baskı ve müdahaleleri önlemek, hizmetlerin çabuk, basit, ucuz ve daha iyi görülmesini sağlamaktır.

Kamu kuruluşlarında özerkliğin koşulları 1. Kesin kararlar alabilmeli ve aldığı kararlar üst makamların ön iznine veya onayına tabi olmadan uygulanabilmelidir. 2. Karar alacak organların hiçbir baskı olmaksızın seçimle işbaşına getirilmesidir. 3. Özerk kuruluşların kendilerine tanınan yetki ve görevleri gereği gibi yerine getirebilmeleri için yeterli parasal olanaklara sahip olmaları, 4. Merkezi idarenin baskısı olmaksızın harcama yapmaya yetkili olmaları gerekir.

Kamu kuruluşlarında özerkliğin sınırları Özerklik, anayasa ve yasalarla çizilen sınırlar içinde kullanılmalıdır. Aksi takdirde; özerklikten beklenen faydalar sağlanamayacağı gibi, politik baskılardan daha zararlı sonuçlar da ortaya çıkabilir, kaynaklar israf edilebilir, personel politikası amacından saptırılabilir, gereksiz personel çalıştırılması ve malzeme israfı olabilir. Toplumun çıkarları doğrultusunda kararlar beklenirken ülkenin geleceği ile çelişen kararlar alınabilir. Yasaları olumsuz yorumlayarak ülke çıkarlarına ters kararlar almak ve uygulamak özerklikle bağdaştırılamaz.

Dünyada gelir idarelerinin özerkleştirilmesi yönündeki eğilim Bazı kesimlerce özerk gelir idareleri, mevcut gelir idarelerindeki düşük gelir performansı, düşük uyum oranları, verimsiz personel ve yolsuzluk gibi kritik problemlere çözüm olarak görülmüştür. Ülkelerin gelir idarelerine özerklik vermesinin nedenlerini belirleyen bazı şartlar vardır. Bunlar: Hükümetlerin, mevcut gelir idarelerinin kronik etkinsizliğinden ve gelir toplama performansından memnun olmamaları, Vergi uyum maliyetleriyle birlikte yaygın yolsuzluk, vergi kaçırma algıları nedeniyle gelir idarelerinde reform ihtiyacı Bazı ülkelerin yarı-özerk gelir idaresi konseptinden etkilenmesi

YarI-özerk gelir idarelerinin temel özellikleri 1. Yasal Karakter: Kurumun ayrı bir kamu tüzel kişiliğinin olmasıdır. Ayrıca yarı-özerk idareleri kendi mal varlığına sahip olabilirler. 2. Yönetim Yapısı: Baş yönetici modeli (CEO) ve yönetim kurulu modeli uygulanmaktadır. 3. Finansman: Toplanan gelirden bir pay alması ve gelir yetkilerine yıllık bütçe tahsisi vermek gibi iki türlü finansman olanağı vardır. 4. Sorumluluk Mekanizmaları: hemen hemen bütün yarı-özerk gelir idareleri bir iç denetim birimine sahiptir. Ancak çoğunda mali dolandırıcılık ve yolsuzlukla mücadele birimleri yoktur.

YarI-özerk gelir idarelerinin sahip olduğu yetkiler Gelir idarelerine verilen özerklik yetkileri ülkeden ülkeye farklılık gösterir. 1. Bütçe yönetimi 2. Organizasyon ve planlama 3. Performans standartları 4. İnsan kaynakları yönetimi 5. Bilgi teknolojisi 6. Vergi mevzuatı açıklama ve düzenleme 7. Yaptırım 8. Ceza verme ve faiz-zam uygulama

Gelir idarelerine özerklik verilmesinin faydaları 1. Daha iyi insan kaynakları yönetimi ve daha az yolsuzluk 2. Tüm vergisel işlemlerin birleştirilmesi ve uzmanlaşma 3. Günlük faaliyetler üzerinde daha az olumsuz dış (siyasi) baskı 4. Vergi kanunlarına mükelleflerin daha yüksek uyumu

1. daha iyi insan kaynakları yönetimi ve daha az yolsuzluk Gelişmekte olan ülkelerin çoğunda devlet memurlarının ücretleri özel sektöre kıyasla daha düşüktür. Dolayısıyla düşük ücretli memurların yolsuzluk yapmaya daha meyilli oldukları görülür. Gelir idarelerine insan kaynakları yönetiminde daha fazla özgürlük verilmesi halinde, verimsiz olan, yolsuzluk eyleminde bulunan personeli işten çıkarmak veya ihtiyaç duyulan bir personeli zamanında işe almada sıkıntılar olmayacaktır.

2. TÜM VERGİSEL İŞLEMLERİN BİRLEŞTİRİLMESİ VE UZMANLAŞMA Tek bir mükellef kayıt sistemi oluşturmak, Vergi sorgulamalarına tek bir noktadan ulaşmak, Mükellefleri standardize etmek, Çalışanların verimliliğini artırmak, İdari maliyetleri düşürmek Mükelleflere daha kaliteli ve gelişmiş hizmet sağlanması ve bunun da mükelleflerin vergi uyum maliyetlerini azaltması gibi çok çeşitli şekillerde etkinliği arttırıcı faydalar vardır.

3. Günlük faaliyetler üzerinde daha az olumsuz dış (siyasi) baskı Gelir idarelerinin günlük faaliyetlerini siyasi müdahaleden uzak bir şekilde yürütebilmesidir. Örneğin; bütçelerini hiçbir kısıtlama olmaksızın örgütün amaçlarını gerçekleştirmek için yönetebilmesi, Siyasi müdahale olmadan vergi kanunlarını daha objektif ve tarafsız bir şekilde uygulaması gibi..

4. Vergi kanunlarına mükelleflerin daha yüksek uyumu Gelir idarelerine sağlanan idari ve mali özerkliğin mükelleflere daha kaliteli hizmetler sunulması yönünde bir etki ortaya çıkarması, bunun da mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunu arttırması beklenmektedir. Yine özerklik verilen gelir idarelerinin mükelleflerin vergi uyumsuzluğu durumlarında idari yaptırımlarda (ceza ve faiz uygulaması) bulunma ve uygun şartlarda cezaları affetme yetkisinin, mükelleflerin vergiye gönüllü uyumunun arttırılmasına katkıda bulunması beklenmektedir.

Gelir idarelerine özerklik verilmesinin sakıncaları 1. Yüksek maliyetler 2. Yönetim kurulları ile gelir idarelerinin çakışması 3. Gelir idarelerinin izlenmesinde asimetrik bilgi sorunu 4. Kamu hizmet sisteminin parçalanması 5. Yasal ve politik nedenlerle özerkliğe müdahale

1. Yüksek maliyetler Vergi toplama maliyeti daha fazla olabilir. Yarı-özerk gelir idareleri personeline vereceği ücret düzeyini, özel sektör ücret düzeyleriyle de rekabet edebilecek şekilde serbestçe belirleyebilecektir. Ücret düzeyinin çok yüksek oranda belirlenmesi halinde yüksek maliyetlere yol açacaktır.

2. Yönetim kurulları ile gelir idarelerinin çakışması Yarı-özerk gelir idarelerinde hem hükümet hem de mükellef çıkarlarını temsil etmek için hükümet ve özel sektör temsilcilerinden oluşan bir yönetim kurulu oluşturulur. Atanmış olan yönetim kurulu üyeleri ve özelikle yönetim kurulu başkanları yetkilerini kullanma ihtiyacı hissedebilirler. Özelikle personel istihdamına müdahale edebilirler.

3. Gelir idarelerinin izlenmesinde asimetrik bilgi sorunu Maliye Bakanlığı vergi politikasının oluşturulmasından, yarı-özerk gelir idareleri bunların uygulanmasından sorumlu olmalıdır. Yarı-özerk gelir idareleri sahip oldukları tek yanlı bilgi üstünlüğü (asimetrik bilgi sorunu) nedeniyle Maliye Bakanlığı’nın vergi politikaları üzerindeki pozisyonunu zayıflatabilirler.

4. Kamu hizmet sisteminin parçalanması Yarı-özerk gelir idarelerinin uyguladığı yüksek ücret politikalarının, yarı-özerk gelir idarelerinin kamu hizmetleri içinde birlikte çalıştığı diğer departmanlarda kıskançlıklar oluşturabilir. Bu durum ise iş birliği için bir isteksizlik oluşturabilir ve yarı-özerk gelir idarelerinin performansını tehlikeye atabilir.

5. Yasal ve politik nedenlerle özerkliğe müdahale Politikacılar gelir idarelerine özerklik vererek vergi toplama işini politika dışına çıkarmayı ve sonra da mükelleflerin vergiye uyumunu arttırmak için gelir idarelerine özerklik verilmesini desteklemektedirler. Ancak reform başarılı olduğunda, maliyetleri faydalarından daha ağır basmaya başlaması nedeniyle siyasiler reformdan desteğini geri çekebilmektedirler.

SON