TERSANE SEKTÖRÜNDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Tülay İLMAZ İnsan Kaynakları ve Çalışma İlişkileri / TEZLİ Hukuki Boyutlarıyla Türkiye'de İş Sağlığı ve Güvenliği

Tersane: Gemi inşa ve bakımının yapılması için gerekli teknik, lojistik imkanlara sahip olan ve birçok fabrikanın bulunduğu geniş bir iş merkezine verilen isim. Tersanelerin ilk akla gelen imkanları meyilli kızak yapılar, kuru veya yüzer havuz, kaldırma kapasitesi tonlarca olan büyük vinçler, presler, giyotinler, makina tezgahları, kaynak makinaları ve kalifiye teknik personeldir.

TERSANELERDE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Sağlığı ve Güvenliği Genel Müdürlüğü, ÇASGEM, GİSBİR ve Dok Gemi-İş Sendikası tarafından yürütülen "Tersanelerde İş Sağlığı ve Güvenliğinin Geliştirilmesi İşbirliği Protokolü" kapsamındaki çalışmalarla ilgili ara değerlendirme raporu hazırlandı. Rapora göre, imzalanan protokolün ardından 95 alt işveren, 69 işveren, 102 iş güvenliği uzmanı ve 368 mühendise eğitim verildi.

Tersanelerden 17'sinde solunabilir toz, gaz, gürültü, titreşim ve ağır metal ile ilgili olmak üzere toplam 478 ölçüm yapıldı. 12 tersaneden alınan numunelerin analizi yapıldı ve raporlandı. Kontrollerde, 12 tersanede işçilerin önemli oranda toz, solvent, gürültü, titreşim gibi meslek hastalıklarına yol açan etkenlere maruz kalma riski bulunduğu tespit edildi.

Bu tersanelerde yapılan 362 ölçüm sonucuna göre, ağır metal ölçümlerinin yüzde 1.54'ünde, toz ölçümlerinin yüzde 37'sinde, solvent buhar ölçümlerinin yüzde 33'ünde, gürültü ölçümlerinin yüzde 83'ünde, titreşim ölçümlerinin yüzde 81'inde çalışanların meslek hastalıkları açısından riskle karşı karşıya olduğu belirlendi. Öte yandan, tersanelerde kullanılan kişisel koruyucuların standartlara uygun olup olmadığının saptanması amacıyla 14 tersanede inceleme çalışmaları yürütüldü.

Protokol kapsamında inceleme yapılan tersanelerde, tersanelerin kendi kadrolu çalışanlarında büyük ölçüde Kişisel Koruyucu Donanım Yönetmeliği'ne (2 Temmuz 2013) uygun araçlar kullanıldığı tespit edildi. Uygun olmayan kişisel koruyucu donanım kullanımına daha çok alt işverene bağlı işçilerde rastlandı.

Kişisel Koruyucu Donanım Nedir? Kişisel Koruyucu Donanım, bir veya birden fazla sağlık ve güvenlik riskine karşı korunmak için kişilerce giyilmek, takılmak veya taşınmak amacıyla tasarlanmış herhangi bir cihaz, alet veya malzemedir. Güvenlik ayakkabıları, eldivenler, koruyucu giysiler, Göz koruyucuları, baretler, yüksekten düşmeyi önleyici emniyet kemerleri gibi koruyucu donanımlar kişisel koruyuculara örnektir.

TAŞERONLARDAKİ TABLO Tersanelerde kullanılan 8 ana kişisel koruyucu donanımla ilgili genel değerlendirmede, asıl işverenlerin yüzde 4'ünde, taşeronların yüzde 27'sinde uygunsuz ürün tespit edildi. Ara değerlendirme raporuna göre, tersanelerde kullanılan 8 ana kişisel koruyucu donanım ürününün uygunluk durumu asıl işveren ve taşeronlar açısından şöyle:

Baret: Asıl işverenlerin yaklaşık yüzde 29'unda, taşeronların yüzde 50'sinde uygunsuz ürün kullanılıyor. Kaynak maskesi: Asıl işverenlerde uygunsuz ürün yok, taşeronların yüzde14'ünde uygunsuz ürün kullanılıyor.

Eldiven: Asıl işverenlerin yüzde 7'sinde, taşeronların yüzde 43'ünde uygunsuz ürün kullanılıyor. Emniyet kemeri: Asıl işverenlerde uygunsuz ürün yok, taşeronların yüzde 50'sinde uygunsuz ürün kullanılıyor. Toz maskesi: Asıl işverenlerde uygunsuz ürün yok, taşeronların yüzde 14'ünde uygunsuz ürün kullanılıyor.

Koruyucu giysi: Asıl işverenlerde uygunsuz ürün yok, taşeronların yüzde 7'sinde uygunsuz ürün kullanılıyor. İş ayakkabısı: Asıl işverenlerde uygunsuz ürün yok, taşeronların yüzde 14'ünde uygunsuz ürün kullanıyor. Koruyucu gözlük: Asıl işverende uygunsuz ürün yok, taşeronun yüzde 21'inde uygunsuz ürün kullanılıyor."

Tersanelerde İş Sağlığı ve Güvenliğinin Geliştirilmesi İşbirliği Protokolü" kapsamında, iş yerlerinde önleme politikalarının geliştirilmesi, iş sağlığı ve güvenliği kültürünün oluşturulması, kalıcı ve sistematik iyileşme sağlanması, ilgili taraflara rehberlik edilmesi, iş sağlığı ve güvenliği yönünden yeni yaklaşımın etkin kılınması amacıyla; işyerlerinde ortam ölçüm ve analizleri ile iş sağlığı ve güvenliği araştırmaları, CE belgeli kişisel koruyucu donanımların kullanımının izlenmesi ve yaygınlaştırılması, iş sağlığı ve güvenliği eğitimleri verilmesi kararlaştırılmıştır.

TERSANELERDEKİ ÖLÜMLERİN NEDENİ ‘TAŞERONLUK

İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin en temel amacı çalışanların korunmasıdır. Çalışanları işyerinin olumsuz etkilerine, iş kazaları ve meslek hastalıklarına karşı koruyarak ruh ve beden bütünlüklerinin sağlanması iş güvenliğinin en başta gelen amacıdır. Ayrıca, İş sağlığı ve güvenliği alanında var olan sorunların giderilmesi toplumumuzda konuya ilişkin güvenlik kültürü bilincinin oluşmasına bağlıdır. İş kazaları ve meslek hastalıklarının önlenebilmesi için ilgili tüm kişi ve kuruluşların her birinin üzerine düşeni yapmaları büyük önem taşımaktadır.

İş güvenliği, şansa bırakılamayacak kadar önemli bir konudur İş güvenliği, şansa bırakılamayacak kadar önemli bir konudur. Gerçekleşen bir kaza olayını şanssızlık olarak değerlendirmek doğru değildir. Diğer taraftan, yapılan araştırmalar iş kazalarının % 97 sinin önlenebilir nitelikte olduğunu, kaçınılmaz (önlenemez) kazaların % 3 oranında olduğunu göstermektedir. İş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınması için yapılan harcamaların, bazı işverenler için gereksiz bir harcama olarak görüldüğü de bilinmektedir. Ancak yapılan araştırmalar, kazalar sonucu ortaya çıkan maddi kayıpların, kazaların önlenmesi için yapılan harcamaların 5 katı olduğunu göstermektedir.

Tersane kazalarının temel nedenlerinin; insan (psikolojik, fiziksel, İnsan ilişkileri, takım çalışması, iletişim), makine/ekipman (hatalı makine ve ekipman yerleşimi, eksik veya kusurlu koruyucular, yetersiz standardizasyon, yetersiz kontrol ve bakım, yetersiz mühendislik hizmetleri), ortam/çevre (yetersiz çalışma bilgisi, uygun olmayan çalışma metot ve yöntemi, uygun olmayan çalışma yeri ve ortamı vb.) ve yönetim (yetersiz yönetim organizasyonu, tamamlanmamış kurallar ve talimatlar, yetersiz güvenlik yönetim planı, eğitim ve öğretim yetersizliği, yönetim ve rehberlik uygun olmayan personel istihdamı, yetersiz sağlık kontrolleri vb.) faktörlerinden kaynaklandığı bilinmektedir.

Dünya tersanelerinde ölümlü kaza oranları İsveç’de kaza oranı onbinde 1, İngiltere’de onbinde 1, Amerika’da onbinde 2, Japonya’da onbinde 3, Singapur, Tayvan ve Çinde onbinde 10, Malezya’da onbinde 12 ve Türkiye’de onbinde 3’dür (TBMM Araştırma Komisyonu Raporu, Temmuz 2008).

Türkiye'de Tersanelerde Meydana Gelen Kazalarda Ölü Sayısı: YIL ÖLÜ 2000 4 2001 1 2002 5 2003 3 2004 6 2005 7 2006 10 2007 12 2008 28 2009 15 2010 13 Tablo 1.

Tersane kazalarının en fazlası iş yoğunluğunun en çok olduğu Tuzla Tersanelerinde meydana gelmektedir. Tuzla Tersanelerinde 2000 Yılı İle 2008 Yılı Haziran ayı sonuna kadar geçen sürede ölümle sonuçlanan iş kazalarının nedenleri incelendiğinde, kazaların % 34 oranında yüksekten düşme, % 4 oranında elektrik çarpması, % 16.5 oranında malzeme çarpması/düşmesi, % 11 oranında patlama, % 11 oranında sıkışma ve % 11 oranında diğer nedenler sonucu meydana geldiği görülmektedir.

Tersanelerde iş sağlığı ve güvenliğine ilişkin diğer sorunlar ise kurumsallaşma, alan darlığı ve yoğunluk, kapasite fazlası kullanım, mevzuattan kaynaklanan sorunlar, tersaneler Bölgesinde ulaşım ve trafik sorunu, deniz itfaiyesi ihtiyacı gibi altyapı ve üstayapı sorunları, alt işveren (taşeron) uygulamasıdır. Alt işveren (taşeron) uygulaması, tersanelerde, iş sağlığı ve güvenliği açısından yaşanan sorunların çözüme kavuşturulmasında önemle ele alınması gereken bir husus olup henüz çözüme kavuşturulamamıştır.

İş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması açısından sektördeki  alt yüklenici firmaların çalışma  standartlarının ve alanlarının  belirlenmesine ilişkin yapılacak yasal düzenlemeler ile standardı yüksek, sertifikalı ve vasıflı  taşeron çalıştırılması sağlanmalıdır.   İşçilerin haklarını korumak ve yoğun  çalışmalar sonucunda yaşanan iş kazalarının önlenmesi amacıyla, alt yapısı uygun tersanelerde  vardiya sistemine geçilmesinin uygun olacağı düşünülmektedir.

YAPISAL SORUNLARA İLİŞKİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Tersane alanlarında sıkışıklıkların ortadan kaldırılması ve genişleyecek tersane alanları üzerinde iş sağlığı ve güvenliğine uygun çalışma şartlarının sağlanması için Tuzla Gemi İnşa Sanayi Bölgesinde şahıs, kolektif, limited ve küçük anonim şirketlerinin birleşmesi teşvik edilmelidir.  Tersanelerde yapılan ana işler tek tek belirlenmeli ve bu işler her ne ad altında olursa olsun alt işverene (taşeron) verilmemelidir. Alt işveren uygulaması objektif kriterlere bağlanmalıdır. Sektörde  alt yüklenici firmaların çalışma  standartlarının ve alanlarının  belirlenmesine ilişkin yapılacak yasal düzenlemeler ile standardı yüksek, sertifikalı ve vasıflı  taşeron çalıştırılması sağlanmalıdır. 

ÇALIŞMA KOŞULLARI VE ORGANİZASYONA İLİŞKİN ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Tersanelerdeki asıl işveren ve alt işverenler, çalıştırdığı işçi sayısına bakılmaksızın en az bir iş güvenliği uzmanı ve iş güvenliği elemanı bulundurmalı ve çalışan sayısına göre istihdam edilecek iş güvenliği elemanı sayısı artırılmalıdır. Tüm tersaneler işçi sayısına bakmaksızın işyeri hekimi çalıştırmalıdır. İşyeri hekimleri öncelikli olarak koruyucu sağlık hizmetlerini yerine getirmeli ve iş sağlığı eğitimi vermelidir. 

İşyeri hekimi tarafından işçilerin işe giriş ve periyodik sağlık muayeneleri etkin olarak yapılmalıdır.  İşyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı ücretleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından karşılanmalı ve söz konusu ücretler işveren tarafından Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına yatırılmalıdır. İşçilerin sigortalılığı ile fiili ve kaydi sigortalı primlerinin incelenmesi amacıyla ilgili kurumlar tarafından izleme çalışmalarına devam edilmelidir. Tersanelerde sigortasız işçi çalıştırılmasını önlemeye yönelik denetim mekanizması etkin hale getirilmeli ve işçilerin sigorta primlerinin gerçek ücretleri üzerinden yatırılması sağlanmalıdır.  Tuzla Gemi İnşa Sanayi Bölgesi’nde İş Müfettişlerinin ve Sosyal Güvenlik Kurumu Müfettişlerinin sürekli denetim yapmalarını sağlayacak bir yapı oluşturulmalıdır. 

Tersanelerde ölümle sonuçlanan kaza nedenleri (yüksekten düşme, malzeme çarpması/düşmesi, elektrik çarpması, patlama, sıkışma vb.) öncelikli olmak üzere  bütün kaza nedenlerinin ortadan kaldırılması için İş Sağlığı ve Güvenliği mevzuatına ve ilgili standartlara uygun önlemler alınmalıdır.   Tersanelerde yürütülen faaliyetlerden “Sağlık Kuralları Bakımından 7.5 Saat ve Daha Az Çalışılması gereken İşler Hakkında Yönetmelik” kapsamında olan işlerde 7,5 saatten fazla çalışma yapılmasını önleyici tedbirler alınmalıdır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığının koordinatörlüğünde işveren, işçi sendikaları, üniversiteler, yerel yönetimler ve akreditasyon kuruluşlarından oluşan “İş Sağlığı ve Güvenliği  Danışma Kurulu” oluşturulmalıdır.

SENDİKALAŞMAYA YÖNELİK ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Tersanelerde iş sağlığı ve iş güvenliğinin sağlanması açısından önemli olan sendikal örgütlenmenin  önündeki engeller kaldırılarak sendikalaşma yaygın hale getirilmelidir. Bakanlar Kurulunca hazırlanan Sendikalar Kanun Tasarısı bir an önce kanunlaştırılmalıdır.

DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER