YURT DIŞINDA ONKOLOJİ ECZACILIĞI UYGULAMALARI

U.S. NEWS AND WORLD REPORT’A GÖRE 2009’UN EN İYİ KARİYER SEÇENEKLERİNDEN BİRİ EZCACILIKTIR.

Kanser hastalığı doktor, eczacı ve hemşireden oluşan profesyonel bir sağlık ekibi tarafından yürütülen, uzun süreli ve kompleks bir tedaviye ve toksisitesi oldukça yüksek, pahalı ilaçların kullanımına ihtiyaç duyar.

Kanser tedavisinde kullanılan ilaçlar, oldukça toksik ve diğer ilaçlara göre dar bir terapötik aralığa sahip ilaçlardır. Bu nedenle ilaca ilişkin problemlerin (drug-related problem: DRP) görülme ihtimali en yüksek olan ilaç grubudur. Sistemik kanser tedavisinde en sık rapor edilen ilaca ilişkin problemler advers etkiler, ilaç-ilaç etkileşimleri, uygulama hataları, hastanın tedaviye direnç geliştirmesi veya tedaviyi reddetmesidir.

TEDAVİ BASAMAKLARINDAN KAYNAKLANAN İLACA İLİŞKİN PROBLEMLER POTANSİYEL RİSK ADVERS ETKİLER GİRİŞİMLER UYGULAMA HATALARI MEVCUT TEDAVİYE DİRENÇ GELİŞTİRME VEYA TEDAVİYİ REDDETME TEDAVİ BASAMAĞI REÇETELEME VE ORDER VERME İLAÇ HAZIRLAMA İLACIN SAKLANMASI VE SONRASINDA HASTAYA UYGULANMASI HASTA İZLEMİ

Kanser hastalığının tedavisinin multidisipliner bir yaklaşımla yürütülmesi gerektiği, 1994 senesinde, Dana Farber Kanser Merkezi’nde tedavi görmekte olan Betsy Lehman’ın, siklofosfamidin yüksek dozundan dolayı yaşamanı kaybetmesiyle trajik bir biçimde gözler önüne serilmiştir.

Geçen 20 senelik zaman zarfında eczacılık mesleği, klasik ilaç-merkezli hizmet yaklaşımından hasta-odaklı hizmet yaklaşımına doğru kaymıştır. Bu yaklaşımın sonucunda, eczacıların da çeşitli alanlarda uzmanlaşarak hizmet verebilmeleri amacıyla, American Pharmaceutical Association tarafından 1976 yılında “board of pharmaceutical specialties” eğitim programı başlatılmıştır. BPS’den alınan sertifika, ileri seviyede bir uzmanlık derecesi olarak düşünülebilir.

Günümüze kadar BPS tarafından onaylanmış olan 5 adet uzmanlık alanı vardır. Nükleer Eczacılık (1978) Nutrisyon Destek Eczacılığı (1988) Farmakoterapi (1988) Psikolojik Eczacılık (1992) Onkoloji Eczacılığı (1996)

Onkoloji eczacılığı uzmanları, kanser tedavisinde kullanılan ilaçların terapötik ve toksik etkilerini kapsayan kanser kemoterapisi farmakolojisi alanının uzmanlarıdır. Onkoloji eczacılığı alanında uzmanlaşmak yıllar süren bir klinik tecrübeyi ve bunun yanında mezuniyet sonrası eğitimini gerektirmektedir. Onkoloji eczacılarının hizmetleri, çeşitli tedavi rejimleri sırasında ilaçların optimal kullanımını garanti etmek kadar hasta bakımının devamlılığını da sağlamayı kapsar. Ayrıca onkoloji eczacıları daha etkin bir tedavi için uygun geri ödeme planlarının yapılmasına da yardımcı olurlar.

BPS’nin onkoloji eczacılığı uzmanlık sınavı için gerekli nitelikler: Giriş seviyesi için yeterli eczacılık derecesi (BS veya PharmD) Güncel, aktif bir eczacılık lisansı Üç senelik onkoloji eczacılığı pratik tecrübesi veya Onkoloji eczacılığı ihtisas uzmanlığı programını tamamlama Bir senelik onkoloji eczacılığı pratik tecrübesi Başvuru ücreti

Onkoloji eczacılığı, BPS tarafından özel bir uzmanlık alanı olarak 1996 yılında kabul edilmiştir. İlk onkoloji uzmanlık sınavı 1998 ocağında yapılmış ve 184 eczacı sertifikalı onkoloji uzmanı olmuştur. Uzmanlık sınavı, her biri çoktan seçmeli 100 sorudan oluşan iki ayrı sınavdan oluşur. Sorular 2,5 saatte cevaplanır ve her iki sınav da aynı günde yapılır. Sınavdaki her bir soru, uzmanın sorumlu olduğu her bir alandaki bilgi ve yeteneğini ölçecek biçimde hazırlanmıştır.

Onkoloji pratiği uygulamaları 4 temel konuyu test eder: Kanser hastalarının optimal ilaç tedavisi süresince diğer sağlık çalışanları ile birlikte işbirliği içerisinde çalışmayı değerlendirir. Bu da onkoloji eczacısının gerekli klinik dataları toparlamasını, yorumlamasını ve ilaç terapisi için kişisel sorumluluk üstlenmeyi gerektirir. (sınavın %60 lık kısmı) Onkoloji eczacılığı pratiklerinde olduğu gibi onkoloji bilgilerini yorumlama, üretme ve/veya aktarma kabiliyetine bakılır.(sınavın %20si) Diğer personelle, hastalarla ve kamu ile işbirliği içinde olarak tavsiye, dizayn, donanım, izlem, tedavi değişikliği ve geri ödeme planlarını kanser hastalarının yararını gözeterek optimize edebilme yeteneği değerlendirilir. (sınavın %15i)

Onkoloji eczacılığı pratiği kapsamında, diğer sağlık çalışanları ve kamu ile işbirliği içinde olarak, halk sağlığı konularına dikkat çekebilme kabiliyetine bakılır. (risk faktörleri, koruma, tarama, kanser hayatta kalımları vb. gibi) (sınavın %5i) Sınava giren adayların %47si sınavı geçebilmektedir.

ONKOLOJİ ECZACISI EĞİTİMİ Farmakokinetik izlem İlaç bilgisi Farmakoekonomi Terapötik tedavi yolları Serum ilaç konsantrasyon eğitimi Dökümantasyon Diğer sağlık çalışanları ile iletişim İlaç etkileşimleri raporlama teknikleri Beslenme Toplam 52 haftalık rotasyon

Tüm kanser tipleri ve tedavi protokolleri Ağrı eğitimi Biyoistatistik Kemik iliği transplantasyonu ve sterilizasyon Aseptik çalışma koşulları Farmakoloji Kanserden korunma Acil durum idaresi Resmi prosedürler

ONKOLOJİ ECZACILARININ BAŞLICA GÖREVLERİ Hastanedeki günlük işler Kemoterapötiklerin hazırlanması Pratik arkadaşları ile olan ilişkiler Hasta danışmanlığı Eğitmenlik görevi Araştırma görevi Ekonomik sorumluluk

1.GÜNLÜK İŞLER Kemoterapi orderlarını doğruluk ve güvenlik açısından kontrol etmek Orderlardaki ilaçları inceleyip, tedaviye uygunluklarını kontrol etmek, varsa ilaca ilişkin problemleri tespit etmek ve hasta için optimal tedavi rejimini belirlemek İlaç tedavisinin güvenliği ve mevcut sitotoksik ajanların idaresi ile ilişkili talimatları uygulamak ve geliştirmek

Kemoterapi orderları ve reçeteleri ile destekleyici tedavi arasında koordinasyonu sağlamak Vizite çıkmadan önce hasta dosyalarını okumak, hastalar hakkında bilgi toplamak ve olası ilaç-etkileşimlerini diğer sağlık çalışanları ile paylaşmak. Yeni onkoloji ilaçlarının incelenebilmesi için kodeks temin etmek.

2. KEMOTERAPÖTİKLERİN HAZIRLANMASI ÇALIŞANLARIN GÜVENLİĞİ KALİTE GÜVENCESİ STANDARTLARA UYGUN BİR ŞEKİLDE İLAÇLARIN HAZIRLANMASI HAZIRLANAN İLACIN STABİLİTESİ PAKETLEME İNOVASYONLARI

ÇALIŞANLARIN GÜVENLİĞİ Sağlık çalışanları, sitotoksik ajanlara ilaçların hazırlanması, hastaya uygulanması ve ilaçların atılması sırasında maruz kalırlar. Sitotoksik ajanlara maruziyet sonucunda: BİYOKİMYASAL DEFEKT KROMOZOMAL ABERASYON KARDEŞ KROMATİD DEĞİŞİMİ Dolayısıyla sitotoksik ajanlarla yapılan tedavinin her aşamasında çalışanların güvenliğini sağlamak eczacıların BİRİNCİL GÖREVLERİNDENDİR.

KALİTE GÜVENCESİ Eczacılar, sitotoksik ajanların hazırlanması, depolanması, idaresi ve atılmalarında görevli olan tüm personelin ulusal sağlık ve güvence kurallarına uygun bir şekilde eğitildiğinden emin olmalıdır. Tüm teknisyenler ilaç hazırlamadan önce sertifika almış olmalıdır.

STANDARTLARA UYGUN BİR ŞEKİLDE İLAÇLARIN HAZIRLANMASI Bu konuda eczacılara yardımcı olabilecek iki temel kaynak ISOPP VE ESOP’tur. The International Society for Oncology Pharmacy Practitioners (ISOPP), Waikato Hastanesi’nde onkoloji eczacısı olarak çalışmakta olan Helen McKinnon’un öncülüğünde 1995 yılında kurulmuştur. Topluluğun amacı “kanser hastalarına optimal tedavi sağlanmasını temin etmek ve bunun yanında hastanın yaşam kalitesini arttırmaktır”.

The International Society of Oncology (ISOPP) 1996 yılında, Klaus Meier öncülüğünde Almanya’yı da kapsar hale gelmiştir. 2000 yılında Prag’da gerçekleştirilen ISOPP kongresinde 17 Avrupa ülkesi delegesi ISOPP’un Avrupa bünyesini oluşturmaya karar vermiş ve böylelikle the European Society of Oncology Pharmacy (ESOP) kurulmuştur.

HAZIRLANAN İLACIN STABİLİTESİ İlaçların hazırlanması ve hastaya uygulanması arasında bir zaman farkı mevcuttur. Bu yüzden sulandırılmış yada yeniden hazırlanmış ilacın stabilitesi eczacı tarafından garanti edilmelidir. Hazırlanan ilaçların stabilitesi ortak çalışma saatleri dışında veya haftasonu için bu ilaçların kullanılabilmesi açısından da önemlidir.

3. PRATİK ARKADAŞLARI İLE OLAN İLİŞKİLER Eczacılar doktorlar ve hekimler ile birlikte çalışırlar. Çalışma arkadaşlarına aşağıdaki konular hakkında bilgi sağlarlar: Kemoterapi ilaçlarının isimleri, fiyatları, endikasyonları, kontrendikasyonları, uygun dozajları, farmakokinetikleri, geçimsizlikleri, özel uygulama yolları, akut ve kümülatif toksik klinik tablolar hakkında bilgi verirler. Uygun kemoterapi ilaç dozunun ayarlanmasında doktorlara yardımcı olurlar.

Özellikle obez, malabsorbsiyon sorunu olan veya karaciğer yada böbrek yetmezliği olan hastaların dozlarının hazırlanması önemlidir. Katı ilaç formu alamayan hastalara oral formülasyonların hazırlanması konusunda yardımcı olurlar. Parenteral ilaçların oral ilaçlarla kıyaslanması konusunda ekstra bilgi sağlarlar.

Doktorlara ve hemşirelere daha önceden aşina olmadıkları veya yeni çıkmış ilaçlar hakkında her türlü bilgiyi temin ederler. Doktor ile birlikte kemoterapi hastalarında sıkça gözlenen emezis probleminin kontrol altına almaya çalışırlar. Bu konudaki yeni gelişmeleri ve farmakogenomik faktörleri doktora aktarırlar. Emezisin aktif bir şekilde kontrolü, kanser hastalarının destekleyici bakımının vazgeçilmezlerinden biridir.

4. HASTA DANIŞMANLIĞI Taburcu olacak ve evde tedavi görecek hastaların reçetelerinin hazırlanmasına yardımcı olur ve hastaları tedavileri hakkında bilgilendirirler. Özellikle kemoterapi ilaçlarının oral dozaj formunu kullanan hastaların bilgilendirilmesi çok önemlidir. Bu hastalar çok daha az sıklıkla doktora geldiği için, eczacılar etkin bir tedavi sağlanmasında kritik basamağı oluşturmaktadır. Özellikle kemik iliği transplantasyonuna karar verilen hastalara medikal hizmet sağlarlar.

Hastalara tedavileri süresince yararlı olabilecek ve yan etkileri minimalize edebilecek tavsiyelerde bulunurlar. Tedavinin hasta için daha faydalı olabilmesini sağlayacak yaşam stili değişiklikleri konusunda hastaya danışmanlık hizmeti verirler. Ayrıca eczacılar, kanser hastalarının evde bakımını sağlayan hastabakıcılara da bilgilendirirler. Örneğin, oral kemoterapi ilaçlarına çıplak elle dokunulmaması gerektiği gibi.

5. EĞİTMENLİK GÖREVİ Akademik eğitim veren hastanelerde ve eczacılık fakültelerinde eczacılık öğrencilerine ve uzman eczacılara eğitim verirler. Diğer sağlık çalışanlarına kemoterapi ilaç tedavisi, beklenen yan etkiler ve bunların yönetimi konusunda bilgi verirler. Hastalar, aile üyeleri ve hastabakıcılara teşhisleri, tedavileri ve ilaçları hakkında bilgi verirler. Halkı kanser risk faktörleri, korunma yolları, tarama ve erken teşhis için yapılması gerekenler konusunda bilgilendirirler.

6. ARAŞTIRMA GÖREVİ Yeni antikanser ilaçların klinik denemeleri için onay veren kurumsal yönetim kurullarına , bilimsel araştırma gruplarına ve inceleme komitelerine katılmak Baş veya yardımcı araştırmacı olarak hizmet vermek Araştırma projelerinde kullanılan yeni ilaçların uygulanmaları konusunda sorumluluk almak Medikal toplantılardaki sunumlar için gerekli dataların toplanmasına ve bu dataların geliştirilmesine katkıda bulunmak

Sağlık ekibi ve hastane farmakoloji departmanı için onkoloji alanında yayınlanmış olan kılavuzları (antiemetik profilaksi, febril ve nötropenik hastalarda tedavi protokolleri vb.) takip etmek. Bu kılavuzların geliştirilmesinde katkıda bulunmak. Araştırma protokollerindeki hastaların kayıtlarını tutmak ve araştırma sonuçlarının kısa sürede toplanmasına yardımcı olmak.

7. EKONOMİK SORUMLULUK Hastalara kendileri için en uygun tedaviyi almalarını sağlayacak geri ödeme planları hakkında yardım etmek ve gerekirse bu konuda alternatif çözümler önermek. Hastanenin (dolayısıyla ülkenin) yanlış ve doğru olmayan ilaç kullanımına bağlı masraflarını azaltmak. İlaçların alımı, taşınması, saklanması ve hazırlanması sırasındaki hatalardan kaynaklanan ilaç masraflarını minimalize etmek.

KAYNAKLAR Byron Y. Newman, O.D. Pharmacists (2009) Torsten Hoppe-Tichy Current Challenges in European Oncology Pharmacy Practice 2009; 1-10 Dick R. Gourley, Walter L. Fitzgeraşd, Roger L. Davis (1997) Competency, Board Certification, Credentialing and Specialization: Who Benefits? 1997; 795-806 Ulrich Jaehde, Andrea Liekweg, Sven Simons, Martina Wesfeld (2008) Minimising Treatment-Associated Risks in Systemic Cancer Therapy 2008; 161-168

Dave Henry (2007) The Role of a Clinical Pharmacy Specialist in Pediatric Oncology 2007; 1-2 Denise Blake, Alastair McMurray, Geoff Saunders, Mary Maclean, Helen Rogers, Neil Buckley, Elaine Corbett, Sue Stent (2001) Certification in Oncology Pharmacy: Could the United States Process Be Used in the United States 2001; 790-792

Dawn Marie Stull, Andrea Iannucci, Richard J Dawn Marie Stull, Andrea Iannucci, Richard J. Bertin (2006) Board-certified Oncology Pharmacists: Partners in the Multidisciplinary Care of Cancer Patients 2006; 284-287 Mahtab Hassan, Govind Shah, Vijay Roy (2005) Role of Pharmacist in Oncology Care 2005; 1-2 Madelaine Chambrin I. (2006) Characteristics of Clinical Trials in Oncology: Pharmacist's Implication 2006; 36-42

www.esop.com.tr www.isopp.com.tr