E-DEVLET VE ŞEFFAFLIK: YOLSUZLUKLA MÜCADELE 6 Mart 2013 Salih Suphi Cüre Endüstri Mühendisi

YOLSUZLUK KAVRAMI ve ETKİLERİ Her ülkenin hukuk ve kültürüne göre farklılık göstermektedir. En yaygın tanım: Özel çıkarlar için politik liderler ve bürokratlar tarafından kumu gücünün suiistimal edilmesi. (World Bank) Yolsuzluk müvekkil-vekil ilişkisi problemi olarak da tanımlanabilir. Genellikle müvekkil tarafından vekile bir iş havale edilmekte ve vekile müvekkil adına hareket etme yetkisi verilmektedir. Bu yetki, vekil tarafından müvekkil aleyhine ve kendi lehine haksız kazanç elde etmek için kullanıldığında yolsuzluk gerçekleşir. Daha kapsamlı yolsuzluk tanımı ise “kamu gücüyle” sınırlı olmayan “herhangi bir görevin özel çıkarlar için kötüye kullanılmasını” içerir. (Uluslar arası Saydamlık Örgütü)

YOLSUZLUK KAVRAMI ve ETKİLERİ Yolsuzluğun oluşmasını kolaylaştıran faktörler (Worldbank, 2000): Politik Yasal Bürokratik Ekonomik Uluslar arası faktörler

Bir Yolsuzluk eyleminde dört unsur bulunmaktadır (Tarhan vd., 2003): Yetkiyle donatılmış birey ve bireyler; Birey ya da grubun karar alma gücünü ve ortak yetkilerini düzenleyen mevcut kurallar; Kuralların birey veya gruplar tarafından ihlal edilmesi; Kuralların ihlal edilmesi durumunda birey ya da gruba çıkar sağlanırken ortak değerlere zarar verilmesi. Y= Tekelci Yapılar + Tek Başına Karar Alma Yetkisi – Hesap Verebilme

Yolsuzluğun Sonuçları Yolsuzluğun sonuçları gelişmekte olan ülkeler için daha ciddidir. (Göktan, 2009). Neden? En büyük maliyet yoksulların sırtındadır. KOBİ’ler için birçok engel oluşturması. Yabancı yatırımı kaçırması. Çalışma motivasyonunda sorunlar yaratması. Yolsuzluğa karşı toleransın artması Küçük yolsuzlukların büyüklere kapı aralaması

KAMU KESİMİNDE YOLSUZLUK Yolsuzluk oranı yüksek ülkelerde en fazla yolsuzluğun görüldüğü yerler kamu kesimindedir. (transparency,.org) Ekonomik faaliyetler geniş ve genellikle hükümetlerin (devletin değil) kontrolü altında olması. Yasal sistemin çokça bürokrasi içermesi. Devlet faaliyetlerinin incelenmesi ve denetlenmesinde engellerin olması. Ekonomik ve sosyal sorunların hazırlayıcı faktör olması. Kuralların ve yönetmeliklerin sık sık değişmesi. Devletin mal ve hizmetleri bedelsiz veya piyasa fiyatının çok altında sunması. (Çin örneği, OECD, 1997:7)

KAMU KESİMİNDE YOLSUZLUK ve Yolsuzlukla Mücadele Kamuda yolsuzluğun büyüklüğünü etkileyen iki önemli faktör bulunmaktadır (Bahtnagar, 2003): Ortaya çıkarılma olasılığının düşük olması; Soruşturmaya karşı dokunulmazlık. Yolsuzluğun azaltılmasında en önemli iki faktör: Değişime olan yatkınlık Etkili bir değişim süreci için uygun araçlar

Yolsuzluğun azaltılmasında en önemli iki faktör: Yolsuzlukla Mücadele Yolsuzluğun azaltılmasında en önemli iki faktör: Değişime olan yatkınlık Etkili bir değişim süreci için uygun araçlar

E-devlet faaliyetleri iki gruba ayrılabilir (İnce, 2001) E-DEVLET ve YOLSUZLUK Yolsuzluğu önleme geleneksel araçların etkinsizliği ülkeleri yeni arayışlara yöneltmiştir. Günümüzde e-devlet, geleneksel önlemlerin sınırlamalarını kaldırabilecek yolsuzluğa karşı kilit araç olarak görülmektedir. E-devlet faaliyetleri iki gruba ayrılabilir (İnce, 2001) Kurumlar Arası Bilgi İletişim Faaliyetleri Kurumlar Dışı Bilgi İletişim Faaliyetleri (Yolsuzlukla mücadelede esas odaklanılması gereken ikinci maddedir)

Yolsuzluğu Azaltmada Bir Araç:E-Devlet E-devlet basit, ahlaki, hesap verebilir, gereksinimleri karşılayabilir ve saydam (simple, moral, accountable, responsive and transparent (SMART)) olarak oluşturulmuştur. (Pathak ve diğerleri, 2007) DPT’ye göre e-devlet (DPT, 2011): Etkinliğin ve verimliliğin arttırılması, Saydamlık ve hesap verilebilirliğin teşvik edilmesi Vergi gelirlerinin arttırılması Yolsuzluğun azaltılması Bilgi ve hizmetlerin sağlanması Veri paylaşımı

E-DEVLET’TE SAYDAMLIK ve HESAP VERİLEBİLİRLİK Klitgaard’a göre kamu kesiminde yolsuzluk fırsatlarında üç unsur bulunmaktadır: Tekel Gücü Taktir Gücü Hesap Verilebilirlik UNDP, 2004’te iki kavram daha eklemiştir: Dürüstlük ve Saydamlık Tekel Gücü Taktir Gücü Hesap Verilebilirlik Şeffaflık Dürüstlük Yolsuzluk

E-DEVLET’TE SAYDAMLIK ve HESAP VERİLEBİLİRLİK E-devletin daha fazla saydamlık sağlayarak yolsuzluğu azaltması şu şekillerde olabilir(Bhatnagar, 2004): On-line olarak kuralların ve prosedürlerin yayınlanması saydamlığı artırır: idari işlemlerin daha kolay izlenmesi. Otomatik prosedür, yetkililerin takdir gücünü sınırlar. Aracılara olan ihtiyaç ortadan kalkabilir. Standardizasyon sağlanabilir. Bireyler tarafından sorgulama ve iyi hizmet talebinin artmasını sağlar. E-devlet maliyetleri düşürür, devlet hizmetleri daha kaliteli hale gelir. Karar alma süreci geliştirilir. E-devlet hizmet yararlanıcılarıyla ilişkiler gelişir, iç denetim mekanizması artar. Geleneksel yapıya göre daha sistematik bir yapıya dönülebilir.

E-Devlet ve Yolsuzluk Üzerine Çalışmalar E-devlet kullanımının %10’dan %90’a artışı, yolsuzluk kontrol endeksini 10.’cu yüzdelik değerden 23.’cü yüzdelik değere yükseldiği gözlemlenmiştir (Andersen, 2009) Pathak vd., (2007) ve Shim ve Eom (2008), yaptıkları çalışmalarında, e-devletin kamu yönetiminde getirdiği daha fazla saydamlık sayesinde yolsuzluğun azaldığını deneysel olarak kanıtlamışlardır. Latin Amerika ve Pasifik Ülkeleri e-devlet ile yolsuzluğu azaltma girişiminde başı çekmektedir. Pakistan’da vergi daireleri yeniden yapılandırılmıştır. Filipinlerde kamu ihalelerinin on-line sistem üzerinden yapılmasına başlanmıştır. Birçok Asya ülkesi akıllı kart sistemine geçmiş, özellikle sağlık hizmetlerinde yolsuzluğun önüne geçilmeye çalışılmıştır. En önemli örneklerden biri: Güney Kore. Online Sivil Başvuru Prosedürü (OPEN) kurulmuştur. Bu sistem BM, OECD ve Dünya Bankası tarafından da yolsuzluğu azaltma ve saydamlığı geliştirme aracı olarak görülmektedir.

E-Devlet ve Yolsuzluk Göstergeleri Ülkelerin ekonomik ve sosyal durumu, yargı, vergi sistamleri ve seçim süreci; yolsuzluğu etkileyen faktörler arasındadır. E-devlet uygulamalarının yaygınlığı, kamu kesiminde yolsuzluğa zemin hazırlayan “saydamsızlık”, “hesap verilebilirliğin olmaması” ve “takdir yetkisinin olmasını” sınırlandırıp yolsuzluğu azaltır. Bu durum e-devlet ile yolsuzluk arasındaki ilişkiyi açıklayan göstergelerden biri sayılabilir. Ülkelerdeki yolsuzluk düzeyini göstermede kullanılan temel gösterge Uluslar arası Saydamlık Kurumu tarafından hazırlanan yolsuzluk algılama endeksleridir (Corruption Perception Index). E-devlet uygulamalarını göstermede ise, genellikle telekomünikasyon altyapı endeksleri, e-devlet etkinlik endeksleri ve e-katılım endeksleri kullanılır.

Yolsuzluğun Ölçülmesinde Kullanılan Endeksler

Yolsuzluk Endekslerinde Dünya’nın Genel Durumu

OECD Ülkelerinde Yolsuzluk

UN E-Government Ranking Corruption Perception Index Rank Country Rank Country / Territory CPI 2012 Score 1 Denmark 90 Finland New Zealand 4 Sweden 88 5 Singapore 87 6 Switzerland 86 7 Australia 85 Norway 9 Canada 84 Netherlands 11 Iceland 82 12 Luxembourg 80

Yolsuzluk-İnternet Kullanımı ve E-Devlet Ülke Yolsuzluk Sıralaması (CPI, 2012)* İnternet Kullanıcıları** Penetrasyon % (Nüfus)** GNI per capita (US $) ** E-Katılım (2012)*** E-Gov Ranking (2012)*** Somali (2009) 174 102.000 0,00% 600 117 190 Sudan (2010) 173 4.200.000 9,30% 1.300 119 165 Çad (2009) 130.000 1,30% - 139 189 Afganistan (2011) 1.256.470 4,20% 530 88 184 Myanmar (2010) 172 110.000 0,20% 469 181 160 Laos (2010) 527.400 7,50% 964 153 Özbekistan (2010) 170 4.689.000 16,80% 1.320 64 91 Irak (2012) 169 2.211.860 7,10% 3.700 103 136 Danimarka (2010) 1 4.750.500 86,10% 56.790 28 4 Finlandiya (2010) 4.480.900 85,30% 44.651 12 9 Yeni Zelanda (2010) 3.810.144 86,00% 28.770 27 13 İsveç (2010) 8.397.900 92,50% 47.934 18 7 Singapur (2010) 5 3.658.400 77,80% 40.336 10 İsviçre (2010) 6 5.739.300 75,30% 69.839 46 15 Türkiye 54 36.455.000 45,70% 9.950 131 80 * Corruption Perception Index, transparency.org **Internet World Stats *** UN, 2012

Yolsuzlukla Mücadele Alanında Türkiye’de Mevcut Durum 12 Ocak 2002’de Bakanlar Kurulu Şeffaflığın Arttırılması ve İyi Yönetim Eylem Planını bir genelge olarak kabul etmiştir. Oluşturulan Eylem Planı’nın Yönetim Komisyonu’nda aşağıdaki birimler yer almaktadır: Başbakanlık Teftiş Kurulu Hazine Müsteşarlığı Adalet Bakanlığı İçişleri Bakanlığı Maliye Bakanlığı Mali Suç Teftiş Kurulu Türkiye’de Saydamlığın Artırılması ve Kamuda Etkin Yönetimin Geliştirilmesi Eylem Planı’nın temel hedefleri: Kamu hizmetinde performans standartlarının oluşturulması Kamu kurum ve kuruluşları arasındaki ilişkilerin daha etkin düzenlenmesi Personel sisteminin iyileştirilmesi Kamu yönetiminde bilgiye ulaşma ve şeffaflığın arttırılması Sağlık sisteminin geliştirilmesi Teftiş ve denetim sisteminin geliştirilmesi Adli sistemin iyileştirilmesi Para aklama ile ilgili mücadelenin arttırılması Seçim kampanyalarının finansmanının güvenirliği ve şeffaflığının arttırılması Yerel yönetimlerin güçlendirilmesi

Yolsuzlukla Mücadele Alanında Türkiye’de Mevcut Durum Ulusal Alanda 2006/32 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile Başbakanlık Müsteşarı Yolsuzlukla Mücadelenin Koordinasyonu Komisyonuna dahil edilmiş, Başbakanlık Teftiş Kurulu Komisyonun sekretarya hizmetlerini yürütmekle görevlendirilmiştir. Genelge kapsamında, ayrıca, AB’nin sahtecilikle mücadele ofisi OLAF’a da AB’den sağlanan mali yardımlarla ilgili usulsüzlüklerin soruşturulması konusunda Başbakanlık Teftiş Kurulu’nun muhatap kuruluş olduğu bildirilmiştir. Uluslararası Alanda Avrupa Konseyi Yolsuzluğa Karşı Özel Hukuk (2003) ve Ceza Hukuku (2004), OECD Uluslararası İşlemlerde Yabancı Kamu Görevlilerine Verilen Rüşvetin Önlenmesi (2003), Birleşmiş Milletler Yolsuzlukla Mücadele (2006) Sözleşmeleri onaylanmıştır. Avrupa Konseyi Yolsuzluğa Karşı Devletler Topluluğu’na (GRECO) üyelik (2004) Bu alanda yapılan son çalışma ise 2010 yılında oluşturulan Yolsuzlukla Mücadele Stratejisi ve Eylem Planı’dır.

Yolsuzlukla Mücadele Alanında Türkiye’de Mevcut Durum Yolsuzlukla Mücadelede Türkiye’nin Taraf Olduğu Uluslar arası Sözleşmeler (Arslan, 2005)

Yolsuzlukla Mücadele Alanında Türkiye’de Mevcut Durum Maliye Bakanlığı’nın Rolü (MTK, 2010) (Kapanoğlu ve diğ., 2011) Maliye Teftiş Kurulu (MTK), Maliye Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında 178 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve ilgili diğer mevzuat çerçevesinde sahip olduğu yetki ve görevler çerçevesinde, teftiş, denetim, soruşturma, kara para aklama ve terörün finansmanı ile mücadele ve danışmanlık fonksiyonları ifa eden bir birimdir. MTK tarihsel süreçte sahip olduğu öncü modellik sorumluluğunu da göz önünde bulundurarak, özellikle bilişim teknolojilerindeki gelişmelerin teftiş alanında etkin bir şekilde kullanılması amacıyla e-Teftiş uygulamalarını başlatmıştır. 2007 yılından itibaren yoğunlaşan uygulama ve projelerle e-Teftiş önemli bir aşamaya gelmiş, kayıtdışı ve yolsuzlukla mücadele alanında da önemli sonuçlar alınmaya başlanmıştır. Kısaca “MTK DEBİS” olarak adlandırılan Maliye Teftiş Kurulu Denetim Bilgi Sistemi; vergi daireleri, saymanlıklar ve milli emlak müdürlükleri iş ve işlemlerinin daha etkin ve verimli şekilde teftişi için geliştirilmiş bulunan “elektronik teftiş” (e-Teftiş) uygulamasıdır. Mali sistemin önemli bileşenleri olan gelir ve harcama ile milli emlak işlemlerinin denetimine yönelik olarak, şu aşamada, üç temel sac ayağı üzerinde şekillenmektedir. Bunlar: 1-Maliye Teftiş Kurulu Vergi Daireleri Denetim Bilgi Sistemi (MTK VEDEBİS) 2-Maliye Teftiş Kurulu Saymanlıklar Denetim Bilgi Sistemi (MTK SADEBİS) 3-Maliye Teftiş Kurulu Milli Emlak Denetim Bilgi Sistemi (MTK MİDEBİS)

E-Devlet ve Yolsuzluk Gürcistan ve Türkiye Örnekleri Gürcistan, 2004 yılında Yolsuzluk Endeksi sıralamasında 176 ülke arasında 131.sıradaydı, Türkiye ise 77. 2012 yılına gelindiğinde, Gürcistan Yolsuzluk Endeksi sıralamasında 51.sırada. Türkiye ise 54. Gürcistan bunu nasıl başardı? Eğitimde modernizasyona gidilmesi, e-devlet’in yaygınlaştırılması. Kamu harcamalarının denetlenmesinde standardizasyon. Online bireysel başvuru olanlarının artışı, teşvikler. Adalet sisteminde online başvuru sistemine geçilmesi. Sağlık alanında reformlar, kişisel akıllı sağlık kartları sistemine geçiş.

Gürcistan Türkiye

Sonuçlar Gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkeler için yolsuzluk, çözüm arayışlarının sürdüğü bir sorundur. Yolsuzluk, tüm ülkelerde kamu kesimlerinde daha yaygındır. Geleneksel devlet kesiminde hesap verebilirlik ve saydamlık söz konusu değildir. Çözüm: E-devlet. E-devlet, kamu hizmetlerinin sunumunda saydamlığı ve hesap verilebilirliği sağlayarak ihtiyariliği ortadan kaldırmak yoluyla yolsuzluğu azaltır. E-devlet ve yolsuzluğu ölçen araçlar arasındaki paralellik: e-devletin yolsuzlukla mücadele edebilecek bir araç olduğu gerçeği. Türkiye’nin, e-devlet ve yolsuzlukla mücadelede yol alması gereken çok yolu vardır. Yolsuzluğa zemin hazırlayan gizlilik, hesap verebilme, takdir gücü kullanımı gibi unsurların kaldırılması, yolsuzluğu azaltabilir.

Referanslar Aktan, C.C. (1998), “Yolsuzluklar Üzerine Bazı Gerçekler ve Yolsuzlukla Mücadele Yolları”, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Aralık 2010. Arif KAPANOĞLU, Bahri SÖKMEN, Hasan AYKIN, 2011, Maliye Teftiş Kurulu, Kayıtdışı Ekonomi ve Yolsuzlukla Mücadele Açısından Maliye Teftiş Kurulu Elektronik Denetim Uygulaması. Andersen , T.B. (2009), “E-Government as an Anti-Corruption Strategy”, Information Economics and Policy, 21. Arslan, Cem Barlas, Türk Kamu Yönetiminde Yolsuzluklar Mücade Sürecinde Örgütlenme, Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale, 2005. Bhatnagar, S. (2004), E-Goventment: From Visiton to Implementation: A Practical Guide with Case. Çelen, M. (2007), Yolsuzluk Ekonomisi Kamusal Bir Kötülük Olarak Yolsuzluğun Ekonomik Analizi, İstanbul:İSMMMO Yayını. D.P.T. (2007), OECD e-Devlet Çalışmaları Türkiye, Ankara: DPT Yayın No: 2726 Erdal, M. (2004), Elektronik Devlet E-Türkiye ve Kurumsal Dönüşüm, İstanbul: Filiz Kitabevi Giray, F. (Temmuz, Aralık, 2010), “Yolsuzlukla Mücadelede E-Devlet ve Türkiye’deki Durum”,Sosyo Ekonomi, s.153-178. GUPTA, S.; DAVOODI, H.; ALONSO-TERME, R. (1998), “Does corruption affect income inequality and poverty”, International Monetary Fund. Working Paper. Washington, D. C. HEOL, JEONG, LEE, “An institutional analysis of an e-government system for anticorruption”, The case of OPEN Seong c Government Information Quarterly Klitgaar, R. (1998), Controlling Corruption, Berkeley: CA: University of California Press. MTK (2010), Maliye Teftiş Kurulu 2009 Yılı Faaliyet Raporu, Maliye Teftiş Kurulu, Ankara. Shahkooh, K.A., vd. (2008), “A proposal for Corrution Reduction in Developing Countries Based on E-Govenrnment”, World Applied Sciences Journal, 4, 1-7. Tarhan, R.B., vd. (2003), Bir olgu olarak yolsuzluk: Nedenler, Etkiler ve Çözüm) Önerileri, www.tedmer.org.tr TBMM, Yolsuzlukların Sebeplerinin, Sosyal ve Ekonomik Boyutlarının Araştırılarak Alınması Gereken Önlemlerin Belirlenmesi Amacıyla Kurulan (10/9) Esas numaralı Meclis Araştırması Komisyonu Raporu,19.6.2003, Sıra sayısı: 266 World Bank (2000), Controlling Corruption: A Parliamentarian’s Handbook (2000), Second Edition, World Bank Institute and Canadian International Development

Teşekkürler