T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü “İŞGÜCÜ PİYASASININ ÖZÜRLÜLER AÇISINDAN ANALİZİ” 27 Şubat 2013 Ankara

Çalışmanın kapsam ve amacı Özel sektörde engelli istihdamındaki mevcut durum, Günümüzde ve gelecekte ihtiyaç duyulan mesleklerdeki engelli istihdamının yeri, Engelli çalıştırma ve çalıştırmama nedenleri ile Engelli istihdamına yönelik işveren tutumları. Amaç Engelli istihdamında yaşanan sorunların, beklentilerin, istihdamı tercih edilen engelli gruplarının tanımlanması suretiyle sorunların çözümüne dönük politika önerileri geliştirmek.

Çalışmanın yöntemi Ekim-Kasım 2011 tarihleri arasında 79 İl’e dağılmış bulunan 2573 adet işletmeye gidilmek suretiyle gerçekleşen alan taraması yöntemi uygulanmıştır. Adreste bulunan işyeri sahibi yada yöneticiye yüzyüze görüşme tekniği ile anket gerçekleştirilmiştir. Alan taraması sonucunda1628 adet yanıtlayıcı/anket analize dahil edilmiştir

Araştırma Kapsamındaki Çalışanların Demografik Özellikleri   Toplam çalışan Kadın çalışan Erkek çalışan Engelli çalışan Kadın Engelli çalışan Erkek Engelli çalışan Çalışan sayısı /kişi 430.796 131.555 299.241 8.977 1.894 7.083 Yanıtlayıcı 1.603 1.573 1.596 1.087 610 1.024 İşyeri sayısı 2.1 97.9 1.4 29.1 2.4 67.1 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 Toplam çalışan Kadın Erkek Engelli çalışan Diğer çalışan

Engelli Çalışanların İstihdam Koşulları İşyeri Büyüklüklerine Göre Engelli İstihdamı (s.1603) 21.3 78.7 78.8 21.2 93.3 6.7 0.0 10.0 20.0 30.0 40.0 50.0 60.0 70.0 80.0 90.0 100.0 49 ve altı 50-199 200 ve üzeri Engelli çalıştıran firma (s.1078) Engelli çalıştırmayan firma (s.525)

Engelli İstihdam Eden Firmaların Sektörel Dağılımı

Engelli Çalışanların 20’li İş Ve Meslek Sınıflandırması

İşyeri Büyüklüğüne Göre Engelli İstihdam Etme Gerekçeleri

İşyerinin Fiziki Koşulları Engelli Çalışmasına Uygun mu? 43% 27% 17% 10% 3% Hiç uygun değil Biraz uygun Yarı yarıya uygun Büyük ölçüde uygun Tamamıyla uygun

Engelli Çalışanlarda Yeterli Bulunan ve Bulunmayan Özellikler

Günümüzde ve Gelecekte İhtiyaç Duyulacak Meslekler İle Engelli Çalışan İstihdam Etme Eğilimleri

İşyerinde Çalıştırılması Tercih Edilen ve Edilmeyen Engelli Grupları

Engelli Çalışanı Bulunmayan İşyerlerinin Gerekçeleri

Engelli Çalışanların İşyerine Olumlu Etkileri Nelerdir?

Engelli Çalışanların İşyerine Olumsuz Etkileri Nelerdir? (Çoklu yanıt analizi)

Çalışan Engellilerin İşyerindeki Çalışma Arkadaşlarının Verimliliğine Etkileri

Engelli İstihdamında Kota ve Teşviklerin Yeri

Engelli Çalıştırmaya Dönük Ceza Sisteminin Değerlendirilmesi 34.0 41.1 15.4 4.8 0.0 5.0 10.0 15.0 20.0 25.0 30.0 35.0 40.0 45.0 Para Cezası Dışında Başka Yaptırımlar Olmalı Ceza Gereklidir. Ceza Azaltılmalı Ceza Arttırılmalı

Engelli İstihdamını Artırmak İçin Neler Yapılmalıdır?” (İlk 10’a giren ve %80’nin üzerinde “katılıyorum” diye değerlendirilen öneriler (20 ve 21)

“Engelli İstihdamını Artırmak İçin Neler Yapılmalıdır?” Araştırmanın amaçlarına ulaşmak için işverenlere, işyerinde engellilerin istihdamını artırmak için neler yapılabileceği 21 öneri ile sorulmuştur. Engellilere ve işyerlerine eğitim, rehabilitasyon, işe yerleştirme gibi konularda rehberlik edilmesi gerektiği görüşü ağırlık kazanmaktadır. Bu konuda özellikle İŞKUR’UN rolüne önem verildiği gözlenmektedir. Örneğin 20. ve 21. ifadeler “İŞKUR mesleki ve kişisel eğitim almış engelliyi yönlendirmeli” ifadesine katılıyorum diyenlerin yüzdesi 90,9 “İŞKUR sektörün ihtiyacına göre eleman göndermelidir.” ifadesine katılanların yüzdesi ise 88.8’dir. Teşvik konusunda ise; özellikle vergi indirimi ve yasal olarak engelli istihdam etmesi gerekmeyen işletmelerin, engelli istihdam etmeleri durumunda teşvik edilmesi beklentisi öne çıkmaktadır.

“Engelli İstihdamını Artırmak İçin Neler Yapılmalıdır?” (Son 4’e kalan ve %50’nin altında “katılıyorum” diye değerlendirilen öneriler)

Engelli İstihdamını Artırmak İçin Neler Yapılmalıdır?” (Teşvik Önerileri)

İşyerinde Engelliye Yönelik Tutum Ölçeği’ne Ait Betimleyici İstatistikler N Ölçek Min. Ölçek Maks. Aralık Uyg. Maks. Ort. Standart Sapma Toplam Ölçek Puanı (47 madde) 1590 47 235 166 67 233 141 173,63 20,86 Faktör 1 (engelli istihdamına genel yaklaşım) (20 madde) 20 100 76 24 60 78,61 11,61 Faktör 2 (engellilerin iş ortamına ve işe uyumuna ilişkin algı) (15 madde) 15 75 52 23 45 55,49 6,87 Faktör 3) (çalışan engellinin ve yaptığı işin algılanan niteliği) (12 madde) 12 48 36 39,53 6,69

İşverenlerin İş Yerinde Engelliye Yönelik Tutumları ve İşverenin ve İş Yerinin Bazı Demografik Özellikleri Arasındaki İlişki İşverenin yaşı(yaş için r = 0,02, p > 0,05; eğitim için r = 0,003, p > 0,05), eğitim durumu ve cinsiyeti ile engelli istihdamına genel yaklaşımları, engellilerin iş ortamına ve işe uyumuna ilişkin algıları ve çalışan engelliyi ve yaptığı işi nasıl algıladıkları arasında bir farklılık olmadığı görülmüştür. Engelli Çalışana Yönelik Tutum Ölçeği (ÖÇYTÖ) Puanlarının Cinsiyete ve Eğitim Düzeyine Göre Karşılaştırılması (t testi sonuçları) n X t p Cinsiyet Kadın 539 174.64 1.32 p > 0.05 Erkek 1048 173.18 Eğitim Düzeyi Lise Ve Daha Düşük 410 173.02 0.73 p> 0.05 Ön Lisans. Lisans Ve Lisansüstü 1176 173.89

İşverenlerin İş Yerinde Engelliye Yönelik Tutumları ve İşverenin ve İş Yerinin Bazı Demografik Özellikleri Arasındaki İlişki işverenin ya da işveren temsilcilerinin istihdam açısından yetkisi; yetkili, kısmen yetkili ve tam yetkili olmasının engelli istihdamına yönelik tutumlar açısından herhangi bir fark yaratmadığı görülmektedir. İşverenin engelli istihdamı ile ilgili mevzuata ilişkin bilgisi; bilgi sahibi olan ya da olmayan işverenlerin ya da işveren temsilcilerinin işyerinde engelliye yönelik tutumları farklılaşmamaktadır. N X t p Çalışan Seçiminde Yetkili Olma Kısmen Yetkili 892 174.54 1.11 p > 0.05 Yetkili 679 173.43 İlgili Mevzuat Bilgisi Evet 842 176.26 2.90 p < 0.01 Biraz ve Hayır 312 172.49

İşverenlerin İş Yerinde Engelliye Yönelik Tutumları ve İşverenin ve İş Yerinin Bazı Demografik Özellikleri Arasındaki İlişki İşverenlerin aile veya arkadaş çevresinde engelli bir yakını olması durumunda; yakını olan işverenlerin engellilere yönelik tutumları hem genel ölçek puanı hem de üç alt faktör açısından daha olumludur. Engelli yakını n X t p Kendisi Hayır 1565 173.539 1.56 p>0.05 Evet 22 180.545 Aile Üyesi 1512 173.372 2.25 P<0.05 76 178.895 Akraba 1367 172.818 3.92 P<0.01 220 178.727 Arkadaş 1375 172.600 5.07 213 180.333 Yakın Çevreden 1386 173.305 1.66 201 175.920 İş Çevresinden 876 172.534 2.34 711 174.997 Mahalleden 1421 173.040 3.35 166 178.759

İşverenlerin İş Yerinde Engelliye Yönelik Tutumları ve İşverenin ve İş Yerinin Bazı Demografik Özellikleri Arasındaki İlişki Engelli Çalışana Yönelik Tutum Ölçeği (ÖÇYTÖ) Puanlarının İşyerinde Engelli Çalışanın Olup Olmamasına Göre Karşılaştırılması (t testi sonuçları) Engelli Çalışan n X t p Var 1068 174.94 3.61 P< 0.01 Yok 519 170.92 Engelli Çalışana Yönelik Tutum Ölçeği (ÖÇYTÖ) Puanlarının Geçmişte Engelli Çalıştırmaya Göre Karşılaştırılması (t testi sonuçları) Geçmişte Engelli Çalışan n X t p Evet 105 173.84 2.10 P< 0.05 Hayır 339 168.80

İşverenlerin İş Yerinde Engelliye Yönelik Tutumları ve İşverenin ve İş Yerinin Bazı Demografik Özellikleri Arasındaki İlişki Engelli çalışanlar için herhangi bir işyeri düzenlemesi yapılan işletmelerde, yapılmayan işletmelere göre engelliye yönelik tutumların daha olumlu olduğu da bulgular arasındadır. Düzenleme n X t p Yapıldı 319 177.078 2.20 P< 0.05 Yapılmadı 834 174.126

Genel Sonuçlar Geleceğe yönelik olarak ön plana çıkacak meslekler tüm çalışanlar için (engelliler ve diğerleri) profesyonel meslekler ve yardımcı profesyonel meslek grubu önemli görülmüştür. Engel grupları; Bilinen veriyle uyumlu olarak zihinsel engelliler ve ruhsal duygusal rahatsızlığı olan engellilerin ilk iki sırada istihdamı istenmeyen; ortopedik , dil işitme konuşma engelli olanların ilk iki sırada istihdamı istenen engelliler olduğu gözlenmiştir. Açık uçlu sorulara verilen cevaplar tutum ölçeğinde verilen olumlu olumsuz ifadelerle tutarlıdır; Engelli istihdamında yaşanan sorunlar (eğitim, kalite, engellilerin isteksizliği vb.) Engellilerin yeterli bulunan özellikleri (çalışma azmi, özveri) Engellilerin yeterli bulunmayan özellikler (uyumsuzluk, mesleki bilgi eksikliği), Engellilerin iş yerine olumlu etkisi (performans artışı) Engellilerin işyerine olumsuz etkileri( iş kazası riski, iletişim güçlüğü, işi yavaşlatmak vb.).

Genel Sonuçlar İşverenlerin genel olarak işyerinde engelliye yönelik tutumlarının olumlu olduğu; Engellilere yakınlık, aynı işyerini paylaşmak gibi onları tanıma ve ilişki kurma deneyimi. İşyeri ölçek büyüklüğü ve şube sayısının artışı Engellilere yönelik işyeri düzenlemeleri yapılması Performans artırmaya yönelik faaliyetler Tüm bunlar bir işletme için kurumsallığının bir göstergesi olarak değerlendirilirse, kurumsal kimliğiyle öne çıkan işyerlerinin engellilere yönelik tutumlarının daha olumlu olduğu yorumu yapılabilir.

Öneriler Engelli dostu istihdam politikaları oluşturulmalıdır. Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün, bir alt biriminde tüm engelli araştırmaları toplanmalı, bu birim araştırma sonuçlarını ve üretilecek politikaları yansıtmakla yükümlü olmalı, yeni araştırma ihtiyaçları buradan duyurulmalıdır. Engellilerin sosyal hayata katılmasının önündeki ulaşım vb. engeller kaldırılmalıdır. Korumalı işyeri uygulamaya geçirilmelidir. Mesleki rehabilitasyon merkezlerinin etkinliği artırılmalıdır.

Öneriler Engelli ve Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü ağırlıklı olarak engellilerin istihdamına yönelik politikalar ve projeler geliştirmelidir. Sosyal politikaların sadece engellileri maddi olarak desteklemek şeklinde olmaması gerekmektedir. Sosyal politikalar içinde yaşam alanlarının engelliler için uygun hale getirilmesinden başlayarak, onların ulaşım, diğer insanlarla sosyalleşme, bir arada yaşama ihtiyaçlarını gidermeye yönelik pek çok uygulamayı zorunlu hale getirmesi gerekmektedir. Engellilerin istihdamı; engellilerin sosyal hayat içinde var olmaları konusundan apayrı değildir. Engellilere ilişkin politikaların geliştirileceği bir merkez, engellilerin sosyal, iş hayatı vb. her alanda karşılaşabilecekleri problemlere odaklanan farklı alt birimlerden oluşturulmalı, alt birimler birbiriyle koordineli olarak çalışmalıdır. Hükümet yapılanması içinde ilgili bakanlık üretilen politikaların yürütülmesi için gerekli adımları diğer tüm bakanlıkları koordine ederek atmalıdır.

Öneriler Zihinsel engelliler ve ruhsal duygusal rahatsızlığı olan engelliler için diğer engel gruplarından ayrı özel bir çalışma yapılmalıdır. Engellilere ilişkin çalışma yapılan her birimde, uzman personel çalıştırılmalıdır (psikolog, sosyal çalışmacı, fizyoterapist, rehber öğretmen/ psikolojik danışman, özel eğitimci, doktor, sosyolog ve çalışma ekonomisti). Endüstri psikolojisi, ergonomi uzmanlığı, mühendislik psikolojisi alanlarında uzman kişilerin ülke çapında üniversitelerin lisansüstü programlarında yetiştirilmesi teşvik edilmeli ve istihdamı sağlanmalıdır. Engellilerin eğitim aldığı alanda istihdam edilmesi işverenler için yasal zorunluluk olmalıdır.

Öneriler Engellilere profesyonel meslekler kazandırmak için eğitim hayatında, kamusal alanda ve yasal mevzuatta düzenlemeler yapılmalıdır. Farklı engel grupları için eğitim almak istediği alanda eğitim hayatını kolaylaştıracak düzenlemeler (kütüphane, uygulama alanı vb.) eğitim kurumlarının yasal zorunluluğu olmalıdır. Tüm engelli gruplarında istihdam işverenlerin zorunluluğu olmalı engel grubu tercihe bırakılmamalıdır. Engelliler için İŞKUR içinde rehabilitasyon, mevzuat değişiklikleri, engelli istihdamı vb. konularında işverenlerin danışabileceği bir danışman sistemi kurulmalıdır.

Öneriler Engelliler için mevcut veri tabanları güncellenmeli, iş, meslek ve engelli nitelik analizleri yapılarak iş ve engelli eşleştirmelerinde kullanılmalıdır. İş gücü kaybı ve engellilik oranı ayrımı yapılmalıdır. İşgücü kaybına göre bir envanter çalışması yapılmalıdır. Engelli istihdamında yerel yönetimler de sorumluluk almalıdır. Kota uygulaması devam etmelidir. Engelli istihdam etmeyen veya gerekli işyeri düzenlemelerini yapmayan işverenlere caydırıcı (işyeri ruhsatını iptal etmek gibi) ve çeşitli (para cezası dışında iş yeri kapatma vb. şeklinde farklı cezalar) cezalar verilmelidir.

Öneriler Teşvikler artırılmalıdır. İşverene vergi kolaylığı/indirimi getirilmelidir. Yasal zorunluluğu olmayan işletmelerin engelli istihdam etmeleri teşvik edilmelidir. Yasal zorunluluğu olmayan işletmelerin engelli istihdam etmeleri durumunda medyada duyurularak onurlandırılmaları sağlanmalıdır. Engelli istihdamında kotayı aşan işverenlerin enerji maliyetleri düşürülmelidir.

Öneriler İşletmelerde kurum kültürünü yerleştirmek ve engelliler ve diğer çalışanların birlikte ve uyum içinde çalışmalarını sağlamak için bazı eğitim programları zorunlu tutulmalıdır. Bu eğitimler; Kurum kültürü, İşçi sağlığı güvenliği, İş etiği, İletişim Takım çalışması Örgütsel çeşitlilik Duyarlılık alanlarında olmalıdır.