Prof. Dr. Nazmi Bilir nbilir@hacettepe.edu.tr 26 Ekim 2007 – Denizli TÜRKİYE’DE İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ MEVZUATININ DÜNÜ – BUGÜNÜ ve GELECEĞİ Prof. Dr. Nazmi Bilir nbilir@hacettepe.edu.tr 26 Ekim 2007 – Denizli

Bugün Gelecek Dün 4857 sayılı İş Kanunu 22 Mayıs 2003

Türkiye’de İSG’nin “Dün “ü Dünyada ilk yasal düzenleme 1802 – Health and Morals of Apprentices Act Kömür madeni, 1829 (Uzun Mehmet) 1865 Dilaverpaşa Nizamnamesi 1869 Maaddin Nizamnamesi TBMM dönemi Ereğli Havza-i Fahmiyesi Maden Amelesinin Hukukuna Müteallik Kanun (10 Eylül 1921, No. 151) Çalışma süresi, ortam koşulları vs.. 29 Ekim 1919 ILO – çocuklar ve kadınlar ! ! !

Cumhuriyet Dönemi İş Kanunu öncesi İş Kanunu ve sonrası Medeni Kanun Borçlar Kanunu UHK Belediyeler Kanunu İş Kanunu ve sonrası

Medeni Kanun (Kanun No. 743, tarih 4 Ekim 1926) Madde 8. “yaş, cins, eğitim, varlıklı olmak veya olmamak gibi etkenlerden bağımsız olarak herkes yasalar karşısında eşittir” “her şahıs medeni haklardan eşit olarak yararlanabilir”

Borçlar Kanunu (Kanun No. 818, tarih 4 Ekim 1926) Madde 41. Kasten veya ihmal yahut tedbirsizlik ile diğer kimseye zarar ika eden şahıs, o zararın tazminine mecburdur. Madde 46. Cismanı bir zarara duçar olan kimse külliyen veya kısmen çalışmağa muktedir olamamasından ve ileride iktisaden maruz kalacağı mahrumiyetten tevellüt eden zarar ve ziyanını ve bütün masraflarını isteyebilir. Madde 55. Başkalarını istihdam eden kimse, istihdam ettiği kimselerin ve amelesinin hizmetlerini ifa ettikleri esnada yaptıkları zarardan mesuldür. Madde 332. İş sahibi akdin hususi halleri ve işin mahiyeti noktasından ..... çalışmak dolayısı ile maruz kaldığı tehlikelere karşı icap eden tedbirleri ittihaza ve münasip ve sıhhi çalışma mahalleri ile .... sıhhi yatacak yer tedarikine mecburdur.

Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (8. Bap; İşçiler Hıfzıssıhhası) (Kanun No Umumi Hıfzıssıhha Kanunu (8. Bap; İşçiler Hıfzıssıhhası) (Kanun No. 1590, tarih 06.05.1930) Madde 173. Oniki yaşın altındaki bütün çocukların fabrika ve imalathane gibi her türlü sanat müesseselsri ile maden işlerinde amele ve çırak olarak istihdamı memnudur. Oniki yaş ile onaltı yaş arasında bulunan kız ve erkek çocuklar günde azami sekiz saatten fazla çalıştırılamaz. Madde 174. Oniki yaş ile onaltı yaş arasında bulunan çocukların saat yirmiden sonra gece çalıştırılmaları memnudur. Madde 175. Bütün işçi için gece hizmetleri ile yer altında icrası lazım gelen işler 24 saatte sekiz saatten fazla devam edemez.

Umumi Hıfzıssıhha Kanunu Madde 176. Mahalli belediyelerce bar, kabare, dans salonları, kahve, gazino ve hamamlarda onsekiz yaşından aşağı çocukların istihdamı men olunur. Madde 177. Gebe kadınlar doğumlarından evvel üç ay zarfında çocuğunun ve kendisinin sıhhatine zarar veren ağır hizmetlerde kullanılamaz. Doğurduktan sonra 155. maddede tarif edilen muayyen müddet istirahatini müteakip işe başlayan emzikli kadınlara ilk altı ay zarfında çocuğunu emzirmek üzere mesai zamanlarında yarımşar saatlik iki fasıla verilir. Madde 178. Her nevi sanat müesseseleri ve maden ocakları ile inşaat yerleri dahilinde veya yakınında ispirtolu meşrubat satışı veya umumi evler açılması memnudur.

Umumi Hıfzıssıhha Kanunu Madde 179. Aşağıdaki mevaddı (maddeleri) ihtiva eylemek üzere işçilerin sıhhatini korumak için İktisat ve Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaletleri tarafından müştereken bir Nizamname yapılır. * İş mahallerini ve bunlara ait ikametgah vesaire gibi müştemilatın haiz olması lazım gelen sıhhi vasıf ve şartlar * İş mahallerinde kullanılan alet ve edevat, makinalar ve iptidai maddeler yüzünden zuhuru melbuz kaza, sari ve mesleki hastalıkların zuhuruna mani tedbir ve vesait

Umumi Hıfzıssıhha Kanunu Madde 180. Devamlı olarak elli işçi çalıştıran iş sahipleri, işçilerin sıhhi ahvaline bakmak üzere bir veya müteaddit tabibin sıhhi murakabesini temine ve hastalarını tedaviye mecburdur. Büyük müessesatta veya kaza ihtimli çok olan işlerde tabip daimi olarak iş mahallinde yahut civarında bulunur. Hastanesi olmayan mahallerde veya şehirler ve kasabalar haricinde bulunan yerlerdeki iş müesseseleri bir hasta odası ve ilkyardım vasıtalarını ihzar ederler. Yüzden beşyüze kadar daimi amelesi bulunan müesseseler bir revir mahalli ve beşyüzden yukarı amelesi olanlar yüz kişiye bir yatak hesabı ile hastane açmaya mecburdurlar.

Belediyeler Kanunu (Kanun No. 1580, tarih 03.04.1930) GSM yaklaşımı Çevre halkının huzur ve refahı İşveren olarak Belediye Fen işleri, mezbaha, su-elektrik-gaz işleri, ...

İş Kanunu dönemi 8 Haziran 1936 İş Kanunu, No. 3308 (yürürlük 15 Haziran 1937) 1967 – İş Kanunu, No. 931 (1970 – Anayasa Mahkemesi iptal etti) 25 Ağustos 1971 – İş Kanunu, No.1475 22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857

İş Kanunu dönemi İş Kanunu – 8 Haziran 1936 – ILO üyeliği “İş Kazaları, Meslek Hastalıkları ve Analık Sigortaları Kanunu” – 26 Haziran 1945 İşçi Sigortaları Kurumu – 9 Temmuz 1945 Çalışma Bakanlığı – 28 Ocak 1946

İş Kanunu 8 Haziran 1936 (Kanun No. 3008) – yürürlük 15.06.1937 Tüzükler 1939 Fazla Çalışma Nizamnamesi, 1940 Günde Ancak Sekiz Saat ve Daha Az Çalışılması İcabeden İşler Hakında Nizamname, 1941 İşçilerin Sağlığını Koruma ve İş Emniyeti Nizamnamesi, 1948 Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü, 1952 Parlayıcı, Patlayıcı, Tehlikeli ve Zararlı Maddelerle Çalışılan İşyerlerinde Alınacak Tedbirler Hakında Tüzük, 1953 Maden İşletmelerinde Alınacak Emniyet Tedbirleri Hakkında Tüzük

B U G Ü N

Anayasa (Kanun No. 2709, 7.11.1982) Madde 50. “Kimse yaşına, cinsiyetine ve gücüne uygun olmayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlarla bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar”. “risk grupları” kavramı “işe giriş muayenesi”

Anayasa Madde 56. “Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir”. “çevreyi korumak ve geliştirmek devletin ve vatandaşların görevi” “genel çevre – işyeri çevresi”

Anayasa Madde 18. Hiç kimse zorla çalıştırılamaz. Angarya yasaktır. Madde 48. Herkes dilediği alanlarda çalışma ve sözleşme hürriyetlerine sahiptir. Özel teşebbüsler kurmak serbesttir. Madde 49. Çalışmak hekesin hakkı ve ödevidir. Devlet çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları korumak, çalışmayı desteklemek ve işsizliği önlemeye elverişli bir ortam yaratmak için gerekli tedbirleri alır. Devlet, işçi işveren ilişkilerinde çalışma barışının sağlanmasını kolaylaştırıcı ve koruyucu tedbirler alır.

Anayasa Madde 51. İşçiler ve işverenler üyelerinin çalışma ilişkilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve geliştirmek için önceden izin almaksızın sendikalar ve üst kuruluşlar kurma hakkına sahiptir. “.......” Sendikalara üye olmak ve üyelikten ayrılmak serbesttir. Hiç kimse sendikalara üye olmaya, üye kalmaya, üyelikten ayrılmaya zorlanamaz. İşçiler ve işverenler aynı zamanda birden fazla sendikaya üye olamazlar. Madde 53. İşçiler ve işverenler karşılıklı olarak ekonomik ve sosyal durumlarını ve çalışma şartlarını düzenlemek amacı ile toplu iş sözleşmesi yapma hakkına sahiptirler. Toplu iş sözleşmesinin nasıl yapılacağı kanunla düzenlenir. Madde 54. Toplu iş sözleşmesinin yapılması sırasında uyuşmazlık çıkması halinde işçiler grev hakkına sahiptirler. Bu hakkın kullanılmasının ve işverenin lokavta başvurmasının usul ve şartları ile kapsam ve istisnaları kanunla düzenlenir. “....” Greve katılmayanların çalışmaları greve katılanlar tarafından hiçbir şekilde engelenemez.

Anayasa Madde 55. Ücret emeğin karşılığıdır. Devlet, çalışanların yaptıkları işe uygun adaletli bir ücret elde etmeleri ve diğer sosyal yardımlardan yararlanmaları için gerekli tedbirleri alır. Asgari ücretin tespitinde ülkenin sosyal ve ekonomik durumu göz önünde bulundurulur. Madde 60. Herkes sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar. Madde 61. Devlet, harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır. Madde 115. Bakanlar Kurulu kanunun uygulanmasını göstermek veya emrettiği işleri belirtmek üzere kanunlara aykırı olmamak ve Danıştay’ın incelemesinden geçirilmek şartıyla tüzükler çıkarabilir. Tüzükler Cumhurbaşkanınca imzalanır ve kanunlar gibi yayınlanır. Madde 173. Devlet esnaf ve sanatkarı koruyucu ve destekleyici tedbirleri alır.

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 1. bölüm – tanımlar, kapsam vs. 2. bölüm – iş sözleşmesi, fesih koşulları, özürlü istihdamı 3. bölüm – ücret, izin, 4. bölüm – çalışma süresi, en küçük çalışma yaşı, gebelik ve doğum izinleri 5. bölüm – iş sağlığı ve güvenliği 6. bölüm – iş ve işçi bulma 7. bölüm – iş teftişi 8. bölüm – cezalar 9. bölüm – geçici ve son hükümler Olumlu yanlar – gelişmeler --- Eksik konular

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 Tüzük --- Yönetmelik (AB Direktifleri) 50 dolayında yönetmelik Önceden bulunmayan bazı konular eklendi Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık Güvenlik ... Asbestle Çalışmalarda Sağlık Güvenlik Önlemleri ... Biyolojik Etmenlere Maruziyet Risklerinin ... Gürültü Yönetmeliği İş Güvenliği Mühendislerinin Görev Yetki ve Soruml... Önceden var olanların bazıları değiştirildi Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği (125 – 153 iş) İşyeri Hekimlerinin Görev Yetki ve Sorumlulukları .... Hekimin işyerinde bulunma süresi azaltıldı İşyeri hemşireliği eklendi – ---- madde iptal edildi

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 Hizmet akdi ---- İş sözleşmesi Belirli süreli – belirsiz süreli iş sözleşmesi İşin tamamlanması belirli süreye bağlı Belirli süreli iş sözleşmesi “esaslı neden” olmadıkça üst üste birden fazla kez yapılamaz Sürekli – süreksiz (<30 gün) işler Fesih hakları yok (işçi ve işveren için) Özürlü çalıştırma yükümlülüğü yok Ücretli izin hakkı yok İSAGÜ Kurulu zorunluğu yok (İşyeri hekimi zorunluğu ?) Kıdem tazminatı yok Tam – kısmi süreli – deneme süreli iş sözleşmesi

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 Kısmi süreli - haftalık normal çalışma süresine göre belirgin olarak daha az süre çalışılması (2/3’ü veya daha az) Kısmi süreli işçinin ücreti, emsali tam süre çalışana orantılı olarak verilir Kısmi süreli – tam süreli geçişler olabilir Çağrı üzerine çalışma İhtiyaç olduğunda çağrı üzerine yapılan işler Deneme süreli iş sözleşmesi Deneme süresi en çok 2 ay olabilir (1475’te 1 ay)

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 İş sözleşmesinin feshedilmesi (süreli fesih) <6 ay çalışmış – 2 hafta 6-18 ay – 4 hafta 18-36 ay – 6 hafta 36+ ay – 8 hafta sonra iş sözleşmesi feshedilmiş olur. (bu ücreti peşin verirse hemen feshedilebilir) Feshin geçerli sebebe dayandırılması (M.18) “işyeri veya işçiden kaynaklanan geçerli bir sebep” Sendikalı olma, ırk-dil-din vs. geçerli sebep olmaz 30+ işçi olan işyeri ve 6 aydan fazla kıdemi olan işçi durumunda bu madde uygulanır

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 İşçi ve işverenin derhal (bildirimsiz) fesih hakkı Sağlık, ahlak-iyi niyet, işin durması vs. Toplu işçi çıkarma (M.29) Ekonomik, teknik vb. nedenlerle ve 1 ay içinde 20-100 işçi çalışıyorsa 10 işçi 101-300 işçi çalışıyorsa %10 oranında 300+ işçi çalışıyorsa 30 işçi çıkarılması 30 gün önce sendikaya, Bölge Md., T. İş Kur. bildirim 6 ay içinde aynı iş için işçi ararsa eski işçilere haber

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 Konu İş K. 1475 İş K. 4857 Kapsam işçiler işçiler – bütün çalışanlar? Özürlü işçi (M.30) %2 %3 (özürlü, eski hükümlü, terör mağduru %6; en az yarısı özürlü) Yıllık izin (M. 52) 12-18-24 14-20-26 gün (<5 / 5-15 / 15+ yıl) Doğum izni (M. 74) 6 + 6 hafta 8 + 8 hafta (çoğul, + 2 hf.) İş sağlığı ve güvenliği (M. 77) Her türlü önlem Her türlü önlem + işçileri bilgilendirme görevi M.80 İSAGÜ kurulu 7 kişi “tavsiye” 8 kişi – mevzuata uygun kararlara uyma zorunluğu

22 Mayıs 2003 – İş Kanunu, No. 4857 Konu İş K. 1475 İş K. 4857 M.81 İşyeri hekimi Yok (UHK) 50+ işçi; ortak sağlık birimi “zorunlu” değil M. 82. İş Güv. Mühendisi Yok 50+ işçi --- “mühendis veya teknik eleman” Cezalar M.98 Çok düşük Arttı, 50 m. – 5 milyar TL. M. 78. Tüzük ve Yönetmelikler ÇSGB+SB birlikte SB, TTB, TMMOB görüşü (olumlu görüş – engel ?) M. 91 Denetim Yeter sayıda müfettiş Yeter sayıda müfettiş !! AB Dir. çevirisi yaptılar !

Risk analizi ve risk dereceleri En az riskli 1, en çok riskli 5 Komisyon – her yıl Şubat ayında toplanır ÇSGB, SB. San. B., SSK, TMMOB, TTB, İş Teftiş, işçi ve işveren sendikaları temsilcileri İşyeri hekimi bulunma süresi Risk 1. – ayda 1 gün, Risk 5.- ayda 5 gün Koruyucu hizmetler için YILDA 30 dak./işçi (200 işçi – 100 saat /yıl – haftada 2 saat – ayda 1 gün) Ayrıca risk derecesine göre ayda 1-5 gün bulunacak Mühendis ve hemşire için de benzer süreler

Doktor, hemşire, mühendis eğitimi 1475 – hemşire-mühendis yok, hekim eğitimi “yetkili makam sertifikası” – TTB 4857 – hekim eğt. Yönetmelik (SB, TTB görüşü) mühendis eğt. Yönetmelik (TMMOB görüşü) Yönetmelik “komisyon” tarif ediyor İşyeri hekimi eğitim komisyonu (ÇSGB, SSK, SB, İSGÜM, TTB, YÖK, ÇASGEM) – 180 saat İşyeri hemşiresi eğitim komisyonu (.... T. Hemş. Der.) İş güv. mühendisi eğitim komisyonu (..., TMMOB)

Cezalar (İdari para cezası --- yargılama yok !!) İşyerini bildirmeme – işçi başına 50 m. TL. Usulsüz toplu çıkarma – işçi başına 200 m. TL Özürlü çalıştırmama – her eksik için 750 m / ay Zamanında ücret ödememe – 100 m / işçi / ay İSAGÜ hükümlerine aykırı durum – 50 m / ay (Her önlem için) Doktor, mühendis çalıştırmama - 500 m. TL. Ağır ve teh. işlerde çocuk çalıştırma – 500 m. TL Müfettişe engel olma – 5 milyar TL.

G E L E C E K * Olası gelişmeler * Beklentiler

Mesleki Sağlık ve Güvenlik Yasası (İngiltere, ABD’de 1970’lerde) Olası gelişmeler Mesleki Sağlık ve Güvenlik Yasası (İngiltere, ABD’de 1970’lerde) Teknik desteğin artması (İSGÜM Lab.) Genç kadro yetişiyor Meslek hastalığı tanısı için yetkilendirme Bölgesel hastaneler

“50 işçi” sayısının kaldırılması İSG uygulamalarının artması Beklentiler “50 işçi” sayısının kaldırılması İSG uygulamalarının artması Mevzuatın daha iyi uygulanması İş Teftiş Örgütü’nün desteklenmesi İSG Kurullarının “daha iyi çalıştırılması” İşyeri hemşireliğinin geliştirilmesi Sağlık Bakanlığı’nın ilgisinin artması