SU ÜRÜNLERİ EKONOMİSİ

TÜRKİYE’DE VE DÜNYADA SU ÜRÜNLERİNİN ÖNEMİ VE DENİZ BALIKLARI İLE KABUKLULARIN EKONOMİK ÖNEMİ

Grup Başkanı: Sevim Seyla BAKIRDÖVEN Grup Üyeleri: Aydın MIZRAK Abdurrahman EKİNCİ Hülya FİDANCI Y.Kenan KÜPELİ Coşkun TAŞTAN Semih Sabutay GÜVEN Metin AKGÜL Hüseyin BİLMEZ Yasin TURGUT Ali Eren ÇİÇEK

EKONOMİNİN TANIMI Ekonomi kökeni Yunanca’daki “oikia” (ev) ve “nomos” (kural) kelimelerine dayanır, “ev yönetimi” demektir.Ekonomi yerine Türkçe’de Arapça’dan geçme İktisat kelimesi de kullanılmaktadır.Ekonominin tanımı konusunda görüş birliği yoktur.Bu nedenle de birçok tanım yapılmaktadır. Bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz:

1) Ekonomi parayla ilgili olsun yada olmasın kişiler arasındaki değişim işlemlerinin incelenmesidir. 2) Ekonomi servetin incelenmesidir. 3) Ekonomi halkın günlük faaliyetlerini, gelir kazanmasını ve yaşamını sürdürmesini inceleyen bir bilimdir. 4) Ekonomi toplumların nasıl geliştiğini ve medeniyetin nasıl oluştuğunu inceleyen bir bilimdir.

Ekonomi biliminin çeşitli bölümleri bulunmaktadır Ekonomi biliminin çeşitli bölümleri bulunmaktadır. Bunlar Mikro Ekonomi, Makro Ekonomi, Uluslararası Ekonomi, Ekonomik Büyüme, Para ve Banka şeklinde sıralayabiliriz.

EKONOMİNİN SINIFLANDIRILMASI Ekonomiyi iki temel başlık altında sınıflandırabiliriz. Kayıt dışı ekonomi ve Kayıt içi ekonomi KAYIT DIŞI EKONOMİ Ekonomik faaliyetlerin fiilen gerçekleşmiş olmasına rağmen bu faaliyetlerle ilgili kayıtların tutulmaması olarak nitelendirilen kayıt dışı ekonomi, kamu idarelerinin denetimi dışında kalan her türlü ekonomik işlem ve faaliyetlerdir.

KAYIT İÇİ EKONOMİ Kayıt içi ekonomi resmi kayıtlara giren, kanuni belgelerle belgelendirilen yetkili kamu organlarınca normal kurallar çerçevesinde kontrol edilen milli gelir hesaplamalarından dikkate alınan ekonomik işlem ve faaliyetlerin tamamıdır.

Dünya su ürünleri yetiştiriciliğinde ilk on sırayı alan türlerin üretim miktarları ve değerleri (Davenport et al. 2003) Tür Üretim miktarı(milyon ton) Pasifik istridyesi (Crassostrea gigas) 2,92 Gümüş sazanı (Hypophthalmichthys molitrix) 2,88 Ot sazanı (Ctenopharyngodon idella) 2,44 Sazan (Cyprinus carpio) 1,99 Büyükbaş sazan (Aristichthys nobilis) 1,41 Tarak (Pecten yessoensis) 1,27 Japon midyesi (Ruditapes phillipinarum) 1,12

Tür Ticari değeri (milyon dolar) Pasifik istridyesi (Crassostrea gigas) 3,23 Gümüş sazanı (Hypophthalmichthys molitrix) 2,79 Ot sazanı (Ctenopharyngodon idella) 2,23 Sazan (Cyprinus carpio) 2,42 Büyükbaş sazan (Aristichthys nobilis) 1,31 Tarak (Pecten yessoensis) 1,62 Japon midyesi (Ruditapes phillipinarum) 1,52

SU ÜRÜNLERİ YETİŞTİRİCİLİĞİNİN ÖNEMİ VE STRATEJİLERİ SU ÜRÜNLERİNİN ÖNEMİ Su Ürünleri yetiştiriciliği, insanların sağlıklı beslenmesi sanayi sektörüne hammadde temini istihdam oluşturması, kırsal kalkınmaya katkı sağlaması yüksek ihracat imkanı ve doğal kaynakların daha etkin yönetimi ile biyolojik çeşitliliği muhafazası konularında önemli fırsatlar yaratmaktadır.

Su Ürünleri yetiştiriciliği açısından zengin su kaynaklarına sahip olan ülkemizin bu potansiyelinin, yeni teknolojiler kullanılarak verimli bir şekilde değerlendirilmesi, ekonomik ve sosyal açıdan önem arz etmektedir.

AB ÜLKLERİNE İHRAÇ EDİLEBİLEN YEGANE ÜRÜN : BALIK KAYDEDİLEN GELİŞMELER Bakanlığımız, mevcut potansiyelin harekete geçirilerek ülke ekonomisine katkısının artırılması amacıyla, yetiştiricilik sektörünün sürdürülebilir gelişimini desteklemektedir. Bu kapsamda, gerçekleştirilen çalışmalarla su ürünleri yetiştiriciliği ülkemizde de dünyadaki trende benzer bir şekilde hızla büyümektedir. Son 10 yılda üretim miktarı yaklaşık % 250 artarak 118.277 tona toplam su ürünleri üretimindeki payı da % 22 ‘ye yükselmiştir. Deniz balıkları yetiştiriciliği yapan işletmelerin yavru balık ihtiyacı 2000 yılına kadar doğadan yakalanarak karşılanırken alınan tedbirler sayesinde AB ülkelerine yavru balık ihraç edilir seviyeye ulaşılmıştır. Su ürünleri yetiştiriciliği sektöründe yaşanan bu gelişmeler, ülkemizi Akdeniz havzası ve AB ülkeleri arasında önemli bir konuma getirmiştir. AB ÜLKLERİNE İHRAÇ EDİLEBİLEN YEGANE ÜRÜN : BALIK

SU ÜRÜNLERİ HEDEF VE STRATEJİLERİ Su ürünleri yetiştiriciliği veya akuakültür, su canlılarının en azından hayatlarının belirli bir safhasında stoklama, besleme, büyütme, ıslah ve muhafaza amacıyla kontrollü şartlar altında yetiştirilmesi olarak tanımlanmaktadır. Yetiştiriciliği avcılık veya balıkçılıktan en önemli özelliklerinden birisi yetiştiricilikte özel veya kooperatif mülkiyetinin söz konusu olmasıdır.

Su ürünleri yetiştiriciliği, geleneksel tarım ve hayvan yetiştiriciliği ile karşılaştırıldığında zootekni ve sağlık yönetimi açısından önemli farklılıklar arz etmektedir. Bunun başlıca nedenleri arasında sucul olmaları, farklı taksonomik gruplara dahil çok sayıda tür, içermeleri, bu grup ve türlerin farklı gereksinimlere sahip olmaları ile buna göre yetiştiricilik sistemlerinin veya tekniklerinin farklılık göstermesi sayılabilir. Su ürünleri yetiştiriciliği 1970 yıllardan itibaren tüm dünyada hızlı bir gelişim göstermiştir.

Zengin su ürünleri potansiyelimiz ve değişik türlerin üretilmesine imkan veren ekolojik avantajlarımızın daha verimli kullanılması ve sektörün ekonomik sosyal ve çevresel sürdürülebilirliğin sağlanması amacıyla ‘Ülkesel Su Ürünleri Strateji Planı’ hedefler ve öncelikleri belirlenmiştir. 2030 yılına kadar, dünyada yetiştiricilikten elde edilen miktarın iki kat daha artarak 80 milyon tonu aşacağı tahmin edilmektedir.

Su ürünleri yetiştiriciliği dünyada en hızlı büyüyen gıda üretim sektörüdür. Su ürünleri insan beslenmesinden,hayvan beslenmesine, ilaç sanayisinden, kozmetik sanayisine kadar kullanım alanına sahip olma özeliğinde dolayı tarım sektörü en önemli yerlerden birine sahip bir alt sektördür ve bu nedenlerden dolayı il ve ülke ekonomisi açısından değerlendirilmesi ve korunması gerekmektedir. Halen çeşitli baraj göllerimizde doğal popilasyon içinde pullu sazan, bıyıklı balık ve alabalık doğal ortamda bulunmaktadır.

DÜNYADA ve TÜRKİYEDE SU ÜRÜNLERİNİN DURUMU Dünyada Su Ürünlerinin Durumu 1997 yılı verilerine göre dünyada üretilen tüm balık miktarı 95 milyon ton dolayıdır. Bunun 68 milyon tonu denizden 13 milyon tonu iç sulardan ve 11 milyon tonu da kültür yoluyla üretilmektedir. 2001 yılı üretimi 142 milyon ton civarındadır.

Bu üretimin %66sı avcılık %34ü ise kültür balıkçılığı ile sağlanmıştır Bu üretimin %66sı avcılık %34ü ise kültür balıkçılığı ile sağlanmıştır. En önemli üretici, toplam üretimin %36sını ve kültür balıkçılığı üretiminin ise %71ini tek başına sağlayan Çin’dir. Dünya deniz ürünleri üretiminin %61’i Pasifik’ten %28,3’ü Atlantik’ten %6’sı Hint Okyanusu’ndan ve %2,5’i de Akdeniz ve Karadeniz’den elde edilir.

Güney Amerika ve Kuzey Amerika takip etmektedir Güney Amerika ve Kuzey Amerika takip etmektedir. 2000 yılında ise Rusya Federasyonu 365.300 ton, Türkiye 86.000 ton Almanya 58.500 ton Fransa 56.200 ton İtalya 53.300 ton Polonya 52.000 ton kültür balıkçılığı üretimi yapmışlardır. İspanya 42.000 ton Finlandiya 30.000 ton üretim yapmıştır.

Su Ürünlerinin Türkiye’deki Durumu Türkiye 8.333 km deniz kıyısı ve su ürünleri üretim alanı olarak kullanılabilecek 178.000 km uzunluğunda akarsu yüzey alanları 200 bin hektarın üzerinde olan yaklaşık 200 adet doğal göl ve 3.442 km2 genişliğinde baraj gölüne sahiptir. Toplam üretimin yaklaşık %74’ü Karadeniz’den sağlanmaktadır.

Üretim bakımından yıllara göre 25-30 sıralarda bulunan ülkemizin ilk 20 ülke içersinde yer almasını sağlayacak potansiyeli bulunmaktadır. Fakat çeşitli nedenlerden dolayı bu yeterince değerlendirilmemektedir. Denizlerimizin ve iç sularımızın soğuk ve sıcak su balığı çeşitlerinin avlanması bakımından zengin kaynaklardır.

Yaklaşık olarak Karadeniz de 240, Marmara Denizi’nde 200 Ege denizinde 300 ve Akdeniz de 500 balık türü bulunmaktadır. Ancak ekonomik değeri bulunan deniz ürünü türü sayısı 100 civarındadır. Türk balıkçı filosu 1970 yılında 6.376 adet olan balıkçı teknesi sayısı geçen 30 yılda artarak 1999 yılında 13.797 ye çıkmıştır.

Avlanma filomuzun aşırı büyümesi sonucu filo eski avlanma rejimindeki birim tekne başına düşen av miktarına ulaşabilmek için aşırı avcılığa yönelmiştir. Bu nedenle avcılık filonun büyümesiyle aynı oranda artmamış hatta düşüş göstermiştir. Denizlerimizde elde edilen su ürünleri en yüksek seviyeye 850.700 ton’la 1985 te ulaşmıştır.

Deniz üretiminin yaklaşık %65-70’ni hamsi oluşturmaktadır Deniz üretiminin yaklaşık %65-70’ni hamsi oluşturmaktadır. Kontrolsüz ve bilinçsiz avcılık sonucu Karadeniz hamsi stokunda ciddi şekilde azalma görülmüştür. 1986 yılından itibaren toplam deniz ürünleri üretimi azalmaya başlamış, 1991 yılında 364.661 ton ile en alt seviyeye düşmüştür.

Bu durum avcılıkta, hamsi avcılığında tedbir alınmasını zorunlu kılmıştır. Alınan tedbirler sonucu toplam üretimde bir artış olmuşsa da bu durumun devamlılığı sağlanamamıştır. Örneğin; 1994 yılında 601.104 ton üretim yapılmışken sonraki yıllarda tekrar düşüşe geçmiştir.

Türkiye’nin denizlerdeki üretimi dikkate alındığında avcılık yoluyla üretimin yaklaşık %74’ü Karadeniz’den sağlanmıştır. Bunu %15 ile Marmara izlemektedir. En az balık ise %3 ile Akdeniz’den avlanmaktadır.

Türkiye Akdeniz’den km alandan en az üretim yapan ülkelerdendir Türkiye Akdeniz’den km alandan en az üretim yapan ülkelerdendir. Toplam su ürünleri üretimimizin içersinde deniz ürünleri üretimi son 10 yılda azalmış, yetiştiriciliğin payında ise önemli bir artış olmuştur. Bugün yaklaşık olarak iç sulardan avlanan balık miktarı iki katına ulaşmıştır.

AVLANAN BAZI DENİZ BALIKLARI MİKTARI 2000-2006 (Ton) Balık Türü 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Barbunya 2450 2455 2395 1400 1848 2825 2617 Çipura 830 170 700 794 879 1215 867 Dil balığı 1000 1250 585 410 624 1190 937 Dülger 100 130 55 24 76 95 İskorpit 300 525 270 240 329 353 326 İstavrit 7200 10635 6982 11600 9337 13978 11800 Kalkan 2700 459 376 649 807 Kefal 27000 22000 12000 11000 12424 10560 8915 Levrek 1900 1200 713 628 581 490

Balık Türü 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Kupez 1500 1000 1126 1540 1463 3062 3601 Mırmır 200 340 300 290 239 233 283 Mezgit 18000 10000 8808 8000 8205 8309 9112 Orkinoz 1070 2100 2300 3300 1075 9090 806 Palamut 12000 13460 6286 6000 5701 70797 29690 Sardalya 16500 8684 12883 20656 15586 Sinagrit 100 60 79 90 106 136 242 Tekir 1570 1450 1050 961 1207 1256 Vatoz 1100 555 369 540 532 363 813

Avlanan bazı diğer deniz ürünleri(kabuklu,yumuşakçalar)miktarı 2000-2006 (Ton) Balık Türü 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Ahtapot 680 1400 1502 750 1185 876 1114 İstakoz 15 10 9 25 13 18 İstiridye 150 70 120 130 105 31 Midye 1200 1500 5000 8100 5734 12362 57578 Karides 3000 4000 6000 5279 6339 3856 Yengeç 175 230 198 160 145 106 59

Dünya Balık Üretimi ve Kişi Başına Düşen Balık Miktarı Yıllar Yakalanan Balık Miktarı (ton) Kişi Başına Düşen Balık Miktarı (kg) Kültür Balığı Miktarı (ton) Kişi Başına Düşen Kültür Balığı Miktarı (kg) Toplam Balık Üretim Miktarı (ton) Toplam Kişi Başına Düşen Balık Miktarı (kg) 1950 18.7 7.4 0.6 0.2 19.3 7.7 1960 33.8 11.2 1.7 0.5 35.5 11.7 1970 62.7 17.0 2.6 0.7 65.2 17.6 1980 67.2 15.1 4.7 1.1 71.9 16.2 1990 84.8 16.1 13.1 2.5 97.9 18.5 1995 92.4 24.4 4.3 116.8 20.5 2000 95.5 15.7 5.8 131.0 21.5 2001 92.8 37.8 6.1 130.6 21.2 2003 90.2 14.3 42.3 6.7 132.5 21.0

2006 YILI SU ÜRÜNLERİ DEĞERLERİ Miktar(Ton) Fiyat(TL/kg) Değer Miktarı(TL) Deniz Balıkları 557.138 113.454 63.209.525 Diğer Deniz Ürünleri 79.021 175.233 4.463.525 İç Su Ürünleri 44.983 106.365 4.786.630 Kültür 21.607 273.044 5.899.660 İç Sular 13.113 177.090 2.322.180 Deniz 8.494 421.177 3.577.480 Genel Toplam 649.200 120.698 78.357.340

DÜNYADA AVLANAN ve ÜRETİLEN BALIK MİKTARLARI 1950-2003 Yıllar Yakalanan Balıklar Kültür Balığı Toplam 1950 18.7 0.6 19.3 1960 33.8 1.7 35.5 1970 62.7 2.6 65.2 1980 67.2 4.7 71.9 1990 84.8 13.1 97.9 1995 92.4 24.4 116.8 1996 93.8 26.6 120.4 2000 65.5 131.0 2001 92.8 37.8 130.6 2002 93.0 40.0 133.0 2003 90.2 42.3 132.5

Dünyadaki Toplam Balık Miktarı (1950-2003) Grafik 1:

Dünyada Avlanan ve Üretilen Balık Miktarı (1950-2003) Grafik 2:

Dünyada Kişi Başına Düşen Toplam Balık Miktarı (Avcılık ve Üretim/1950-2003) Grafik 3:

Dünyada Kişi Başına Düşen Balık Miktarı(Avcılık ve Üretim/1950-2003) Grafik 4:

Grafik5: Total world fish production from 1961 to 1997 divided between developed and developing countries (FAO, 2000).

Grafik 6: Total world fish catches and aquaculture production from 1960 to 1998 (FAO, 2000).

Grafik 7: Cultured and wild-captured shrimp production in Thailand (Dierberg and Kiattismkul, 1996; cf FAO/NACA, 1995).

Grafik 8: Use of world fish production for human consumption and other use (FAO, 2000).

Grafik 9: Utilization of fish for human consumption (FAO, 2000).

Dünyada Doğada Yakalanan Balık Miktarı (1950-2003) Grafik 10:

SONUÇ VE ÖNERİLER Su ürünleri sektörünün ekonomik değerlendirilmesi ülke ekonomisine katkıları toplanan bilgi ve verilerin sağlıklı olmasına bağlıdır. Sektörün ekonomik incelenmesinde ekonomik ve biyolojik etkenler beraberce dikkate alınmalıdır. Aksi halde büyük hatalar yapılabilir.

Balığa ek bir girdi ek bir gelir sağlamaz Balığa ek bir girdi ek bir gelir sağlamaz. Çünkü stokların biyolojik doğal üretimi sınırlıdır. Bu nedenle girdinin artması her ne kadar kısa dönemde gelir sağlarsa da uzun dönemde stoklarda azalma sağlayacağından geliri düşmeye neden olacaktır.

Su ürünleri, ekonomiye ve istihdama katkı sağlayacak bir sektördür Su ürünleri, ekonomiye ve istihdama katkı sağlayacak bir sektördür. Su ürünleri üretimiyle uğraşan nüfusun yaklaşık olarak %65 kadarı küçük aile işletmeleri konumundadır. Türkiye de kırsal nüfusun içerisinde su ürünleri üretimiyle uğraşan kesimin oranı %3 düzeyindedir.

Kültür balıkçılığı gelişmesi yanında bir takım sorunları da taşımaktadır. Bunların en önemlisi yem sorunudur. Bu nedenle kültür balıkçılığında ucuz ve kaliteli balık üretmenin yolu yemi en ekonomik şekilde kullanmaktır. Su ürünlerinin fiyatlandırılması ve pazarlanması konuları da çok önemlidir. Pazarlamanın ve fiyatlandırılmanın sağlıklı yapılabilmesi için satışların balık hallerinde iyi bir organizasyon içerisinde müzayede şeklinde yapılmalıdır.

KAYNAKLAR TÜRKİYE İSTATİSLİKLER KURUMU EARTH POLICY INSTITUTE (FAO) Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi Su Ürünleri Derneği Yayın Organı SÜMAE Yunus Araştırma Bülteni