NÜKLEER TEKNOLOJİ TRANSFERİNDE TAEK NASIL ROL OYNAR? TASAM Uluslararası Nükleer Enerji Kongresi Galatasaray Üniversitesi, Istanbul 11 Nisan 2007 Dr. Necmi DAYDAY

GİRİŞ Nükleer teknoloji transferini, ‘’ nükleer güç programını destekleyecek, planlama, araştırma-geliştirme, kalite temini, lisans verme, yakıt maddesi ve yakıt üretimi, atık yönetimi gibi hizmetlerin yürütülmesi için gerekli yapılanmaları ve insan gücünün eğitilmesini içerir’’ şeklinde özetleyebiliriz. 

Nükleer teknolojinin transferi ve özümsenmesi uzun vadeli ve zahmetli bir iştir.Bu yüzden, başlangıçta açık ve seçik bir biçimde tanımlanmış olan bir nükleer enerji programının ve uygun stratejinin ısrarla sürdürülmesi ve uygulanması ile elde edilir. Bunun mümkün olabilmesi için nükleer programın bir Devlet Politikası olarak benimsenmesi ve yürütülmesi şarttır.  

TEKNOLOJİ TRANSFERİNDE EVRELER Teknoloji transferi evreleri temel olarak: - Tasarım satınalma, - Mühendislik firmaları kurma, - İmalâta katılma, - Ortak firmalar kurma   gibi süreçleri içerir. Yerli firmaların, bu süreçlerin herbirinde yer alması teknolojiyi sağlıklı bir biçimde özümsemek için gereklidir

TEKNOLOJİ TRANSFERİ ANLAŞMASI   Nükleer teknoloji transferi için, nükleer santral yapımcısı firma ile bir anlaşma yapılması şarttır. Ancak daha önceden, firmanın bağlı olduğu ülke ile nükleer konularda işbirliği anlaşmalarının yapılmış olması gerekmektedir.

TABLO. I ENERJİ ALANINDA BİLİMSEL VE TEKNİK İŞBİRLİĞİ SÖZLEŞMELERİ EVRE KAPSAM İLGİLİ MAKAM / KURUM / KURULUŞ 1 BİLİMSEL ARAŞTIRMA VE TEKNOLOJİ GELİŞTİRME ANLAŞMASI HÜKÜMET 2 ENERJİ ALANINDA BİLİMSEL VE TEKNİK İŞBİRLİĞİ SÖZLEŞMELERİ - ARAŞTIRMA MERKEZLERİ -ÜNİVERSİTELER - SANAYİ KURULUŞLARI - İŞLETME VE GÜVENLİKTE YETKİLİ KURULUŞLAR - KALİTE DENETİMİ KURULUŞLARI 3 NÜKLEER SANTRAL YAPIMI, BİLEŞEN İMALATI VE SANTRAL İŞLETMESİ - MÜHENDİSLİK ŞİRKETLERİ - İMALATÇILAR - ELEKTRİK ÜRETİM ŞİRKETLERİ  

NÜKLEER GÜÇ PROGRAMININ TEKNOLOJİ TRANSFERİ KAPSAMI   Bir nükleer güç programının uygulanmasında gereken teknoloji transferinin, program kapsamındaki faaliyetlere göre genel planlanması şöyle özetlenebilir. TABLO:II SAĞLAYICILAR KONULAR YÖNTEM ALICILAR ARGE MERKEZLERİ ENSTİTÜLER SANAYİ KURULUŞLARI ÖN PLANLAMA ALTYAPI ARGE GÜÇ SANTRALI KALİTE TEMİNİ LİSANS VERME YAKIT HAMMADDESİ ÜRETİMİ YAKIT ELEMANI ÜRETİMİ ATIK YÖNETİMİ HER KONUDA PROGRAM HAZIRLANMASI BAKANLIKLAR ENDÜSTRİ KURUMLAR  

  NÜKLEER SANTRAL YAPIMINDA TEKNOLOJİ TRANSFERİ KAPSAMI   Genelde bu kapsam aşağıdaki gibi özetlenir. ‘’Sağlayıcılar’’ ile ‘’ Alıcılar’’ uygulamalar sırasında belirlenir.

Talimat ve El Kitaplarının Hazırlanması TABLO. III SAĞLAYICI ALICI   Proje Yönetimi ve Kalite Temini Proje Hazırlama TASARIM (Santral) Mühendislik Şirketi TASARIM (Bileşenler) Bileşen Üreticileri İzharat ve İkmal Fabrikada İMALAT İnşaat Şirketi Santral Alanında İNŞAAT MONTAJ Montaj Şirketi Talimat ve El Kitaplarının Hazırlanması TESTLER (Kabul) İŞLETME İşletmeci Kuruluş  

BİR NÜKLEER SANTRALIN KURULMASINDA SÜREÇLER   Nükleer teknoloji transferinde, dünyadaki örneklerine baktığımızda, alıcı ülkelerin çoğunun ön planlama safhasında nükleer sahada gelişmiş bir ülke ile geniş kapsamlı bir işbirliği anlaşması yaparak yola çıktığını görüyoruz. Nükleer enerji programının türü ve boyutları ile ilgili kararlar alındığı anda, maliyetlerin yaklaşık %70´inin kesinleştiği olgusu gözönüne alınırsa, henüz ön planlama safhasındayken tecrübeli bir " ortak ülke " ile yola çıkmanın önemi ve gereği daha da iyi anlaşılır.

Ön planlama sürecinde, nükleer teknolojinin milli sanayi tarafından zamanında ve etkin bir şekilde kazanılabilmesi için gerekli altyapıyı varlığını tespit etmek büyük önem taşır. Ülkenin mevcut teknolojik imkanlarının , nükleer enerji programının gelişme süresi boyunca adım adım arttırılması için gerekli plan ve programların hazırlanarak uygulanması, nükleer elektrik üretiminde kendi kendine yeterli hale gelme hedefine ulaşmak için şarttır..

İlk reaktör projesinin gerçekleştirilmesinde, yabancı yapımcıya devredilemez olan görev ve sorumlulukları yerine getirecek kamu ve özel sektör kuruluşlarının tespiti, mevcut olanların güçlendirilmiş bir yapıya kavuşturulması, mevcut olmayanların da bir an önce kurulması gerekir.   Bu tip görev ve sorumlulukların başlıcaları şöyle sıralanabilir: - Projenin yürütülmesi ve denetlenmesi, - Santralların lisanslanması, - Santralların güvenli ve ekonomik bir şekilde işletilmesi, - Radyasyon güvenliğinin sağlanması ve yönetimi, - Olağanüstü tehlike hâli planlaması ve yönetimi, - Radyoaktif atıkların muhafazası ve yönetimi, - Çok sayıda ve değişik uzmanlık alanında bilim adamı, mühendis ve teknisyenin eğitimi

Bir nükleer güç programının ilk tesisi olacak bir nükleer santralin inşaatından 8 yıl önce oldukça ayrıntılı bir planlamanın yapılması gereklidir. Böyle bir tesisin inşaatı yaklaşık 5 yıl, inşaatın tamamlanmasından 1 yıl önce başlayan ‘’kabul etme denemeleri ‘’de 2 yıl sürmektedir. Bir nükleer santral ihalesini kazanan yüklenici firma, bileşenlerin imâlatına hemen, inşaatına da en geç 1 yıl içinde başlamaktadır.   Öte yandan , santral sahibinin, teklifin şartnamelere uygunluğunu değerlendirecek, sözleşmesini müzakere edecek,imalatın ve inşaatın projelere ve kalite temini şartlarına uygunluğunu kontrol edecek, işletme denemelerini izleyip kabul edecek ve santralı etkin ve verimli bir şekilde işletecek kalitede uzmana ve bu görevleri yerine getirmeye uygun bir yapılanmaya ihtiyacı vardır. Niyet mektubunun verilmesi aşamasında yaklaşık 100 kişi olması gereken bu kadronun işletme aşamasında 300 kişiye ulaşması gereklidir.

Bu çalışmalara koşut olarak, nükleer santralın güvenliğini değerlendirmek ve uygun bulduğu zaman, kurulmasına aşama aşama izin ve lisans vermeye yetkili kuruluş da ( TAEK ) tasarım, sistem ve bileşenler, kalite kontrolu, kumanda ve kontrol cihazları nükleer yakıt, güvenlik sistemleri, tehlike analizi, olağanüstü tehlike hâli planlaması ve yönetimi gibi konularda yetişmiş ve uzmanlaşmış, yaklaşık 100 kişilik bir kadroya ile uygun bir yapılanmaya ihtiyac vardır.  

Bir nükleer güç programında öngörülen nükleer tesisler için gerekli destek hizmetlerini sağlayacak kurumlar ile minimum uzman sayıları   KONULAR KURUM UZMAN SAYISI ARGE KALİTE TEMİNİ LİSANS VERME YAKIT MADDESİ ÜRETİMİ YAKIT ELEMANI ÜRETİMİ ATIK YÖNETİMİ PROJE YÖNETİMİ-İŞLETME TAEK TAEK&TEAŞ TEAŞ 70 30 ( 10+20 ) 20 30 200 Kaynak: ÇNAEM TR 338   TAEK VE TEAŞ bu konularda yalnızca bir çekirdek yapıya sahiptir.

TÜRKİYE’DE TEKNOLOJİ TRANSFERİ PROGRAMLARI   Ne 1972’de ne 1983 yılında TAEK tarafından hazırlanmış olan nükleer güç programları, ne de Eylül 1998 tarihli ÇNAEM TR – 338 numaralı raporda ortaya konan ‘’ Nükleer güç alanında izlenecek ulusal politika ve program önerisi’’ bir Hükümet Programı olarak benimsenmiştir. Halbuki böyle bir programın ‘’ Milli Politika’’ olarak benimsenmesi gerekir. Sarsılmaz bir siyâsî kararlılık ile güçlendirilmiş böyle bir millî irâdenin neler gerçekleştirebileceğine en iyi iki örnek Güney Kore ile Hindistan’dır.

NÜKLEER TEKNOLOJİ TRANSFERİ İÇİN GEREKLİ HAZIRLIKLAR   Nükleer güç üretim programı başlatacak ve uygulayacak bir ülkede, genellikle aşağıdaki hususların yerine getirilmesi gereklidir:

A ) Güç programının başlatılmasından önce ulusal düzeyde yapılması gerekenler: 1.      Nükleer güce olan ve uzun dönemde de geçerli olan ihtiyaç gerekçelerinin saptanması, 2.      Nükleer güç programının uygulanması yönünde kamuoyunca ve Devlet düzeyinde karar verilmesi, 3.      Nükleer güvenlik ile radyasyon güvenliğinin kurallarını ortaya koymak ve uygullayıcı örgütü kurarak, bu kuralların uygulanmasını sağlamak ve nükleer sorumluluğu tanımlamak üzere bir yasa hazırlanması, 4.      Ülkenin interkonnekte şebeke sisteminin, şebekedeki en büyük santral ünitesi gücünde ve yük faktörü ile işletilebilecek bir dizi nükleer santral ünitesini kabul edebilecek kapasitede ve yapıda olması, 5.      Nükleer güç seçeneğinin, nükleer güç programını hazırlayanlar, karar vericiler ve kamuoyu açısından kabul edilebilir olması,

Programın başarı ile uygulanması için gerekenler:   1.      Proje için alınacak karara temel teşkil edecek, teknik ve ekonomik kabulu içeren bnir yapılabilirlik raporunun hazırlanması, 2.      Tüm faaliyetler ( planlama, proje yönetimi, işletme ve mevzuat uygulama) için gereken uzman kadroların oluşturulması, 3.      Bilimsel ve teknik sorunların tanımlanmasında ve çözümünde destek olacaklarda da dahil olmak üzere, bir nükleer santralın işletme ve bakımını etkin şekilde yapabilecek bir bilimsel ve teknik düzeyin oluşturulması, 4.      projenin uygulanması, tesislerin işletilmesi ve bakımında gereken düzeyde katılmayı ve belirlenen düzeyde kalite güvencesi için yeterli bir endüstri desteği yapısının oluşturulması, 5.      Santralın planlama, proje uygulama, işletme ve mevzuat uygulama sorumluluklarının açık ve seçik tanımlandığı, personel kadrolarınıda belirten bir yapılanmanın oluşturulması, 6.      Mevzuata uygun güvenlik gereklerini öngören, projenin doğru ve verimli bir şekilde gerçekleşmesinde bir yönetim aracı olarak yararlanılacak ve çeşitli uygulama düzeyleri olan Ulusal Kalite Güvencesi/ Kontrolü oluşturmak,

D) Programın sürekliliği için gerekenler: ) Projenin başarılı bir şekilde başlatılması ve yürütülmesi için gerekli Uluslararası girişimler:   1.      teknoloji transferinin ve tamamlanmasının esaslarını sağlayacak bir Uluslararası / devletlerarası anlaşma yapılması 2.      Teçhizat, yakıt, hizmet yedekleri ve teknolojinin sürekli bir şekilde temini için uygun bir sözleşmenin düzenlenmesi, 3.      Projenin, zayıflık ve eksiklik görülen her noktası için en etkin teknik yardım ve teknoloji transferi yöntemlerinin belirlenmesi, D) Programın sürekliliği için gerekenler: 1.      Yakıt techizat ve teknoloji ikmalini teminat altına alan uzun vadeli bir program, 2.      Atık yönetimi ve son gömülme için uzun vadeli bir politikanın belirlenmesi,

1. Her proje için yeterli ve desteklenebilir bir finansman sağlanması E) Programın finansmanı için gerekenler:   1.      Her proje için yeterli ve desteklenebilir bir finansman sağlanması 2.      Finansmanın faiz oranı, vadesi ve geri ödeme şartları bakımından, kalkınmakta olan ülkemizin ihtiyaçlarına cevap veren bir model olması. BBu hususlardan A.3 maddesi 2690 sayılı TAEK yasası ile yerine getirlmiş, B.1, B.2, B.5 ile C.1, C.2 maddeleri, 1983 yılında ki nükleer santral alma girişimi safhasında, kısmen sağlanmış ise de, bu potansiyel günümüzde çok azalmış durumdadır.

KURUMSAL HAZIRLIKLAR Nükleer güç programının ilgili kurumları: Başbakanlık - DPT - HDTM Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı - TEAŞ - MTA Dışişleri Bakanlığı Çevre Bakanlığı Üniversiteler Ülke Sanayi Kuruluşları TAEK  

TAEK’in görevleri ve yetkileri 13 temmuz 1982 tarihli 2690 numaralı TAEK ( Türkiye Atom Enerjisi Kurumu ) Kanunu ile belirlenmiştir. Bölüm II , Madde 4 Görev, Yetki ve sorumlulukları sıralamaktadır. Buna göre TAEK; .

Radyasyon Güvenliğini Sağlamak, Nükleer Politikanın Esaslarını Belirlemek ve Başbakanın Onayına Sunmak, Halkın, Radyasyonla Çalışanların ve Çevrenin Radyasyondan Korunmasını Sağlamak, Radyasyon Güvenliğini Sağlamak, Nükleer Güvenliğin Sağlandığını Garanti Altına Almak, Ülkenin Nükleer Tehlikelere Karşı Korunma Stratejisini Belirlemek Nükleer Bilimler ve Teknoloji Alanlarında Araştırma Yapmak ve Araştırmayı Teşvik Etmek, Nükleer Alanda Görev Yapacak Personel Yetiştirmek, Uluslararası Kuruluşlarla Nükleer Alanda İşbirliği yapmak Nükleer Alanda Ulusal ve Uluslararası Hukuk ile ilgili Çalışmalar Yapmak, Nükleer Konularda Halkı Bilgilendirmekle görevlendirilmektedir.  

Ancak, 4 üncü maddenin C) bendi şöyledir; c) Ülkenin gerek görülen yerlerinde araştırma ve eğitim merkezleri, birimler, laboratuvarlar, deneme merkezleri ve güç üretimine dönük olmayan pilot tesisler kurmak, kurdurmak, işletmek veya işlettirmek; ülke sanayiinin nükleer teknolojiye girebilmesi amacına yönelik çalışmalar yapmak; yakıt çevirimine yönelik işletme, arıtma ve gerekli görülen diğer tesislerin kurulması için önerilerde bulunmak.

NÜKLER GÜVENLİK DAİRESİ ( NGD ) Nükleer güç konusu ilgili Daire ve Şubeler de aşağıdaki gibi düzenlenmiştir:   NÜKLER GÜVENLİK DAİRESİ ( NGD ) Nükleer Madde Güvenliği Şubesi Lisanslama Şubesi Güvenlik Analizleri Şubesi   TEKNOLOJİ DAİRESİ ( TKND ) Nükleer Reaktör Teknoloji Şubesi Kalite Temin ve Denetim Şubesi Nükleer Yakıt teknoloji Şubesi

3. Güç üretimine dönük olmayan reaktör araştırma, 4. Kalite kontrol, Bu yapılanma çerçevesinde TKND, Kanun’un 4 üncü maddesinde belirtilen görevlerden, 1.      Nükleer yakıt çevrimi, 2.      Nükleer hammaddeler, 3.      Güç üretimine dönük olmayan reaktör araştırma, 4.      Kalite kontrol, 5.      Ekonomik analiz, 6.      Endüstriyel ilişkilere dair hizmetler, ve 7.      Diğer ilgili görevleri yapmakla yükümlüdür.

Tıbbi Uygulamalar Şubesi Endüstriyel Uygulamalar Şubesi RADYASYON SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ DAİRESİ ( RSGD ) Tıbbi Uygulamalar Şubesi Endüstriyel Uygulamalar Şubesi Çevresel İşleme ve Değerlendirme Şubesi Dozimetri Şubesi   ARAŞTIRMA –GELİŞTİRME VE KOORDİNASYON DAİRESİ ( AGKD ) Proje Koordinasyon Şubesi Uluslararası İlişkiler Şubesi Eğitim, Yayın ve Dokümantasyon Şubesi

İzlenecek politika, ilke ve strateji olarak nükleer teknolojiyi ·        Transfer etmek, ·        Özümsemek, ·        Üretmek, ·        Geliştirmek esasına dayandığından, nükleer teknolojiye hakim olmak için, 2690 sayılı Kanun’ a uygun olan bu yapılandırma asla yeterli olamaz. Yeni bir yapılanmaya ihtiyaç vardır. Örneğin; TKND, ön görülen programın, anlaşmalar, sözleşmeler ( Tablo II ), her alt konudaki programın izlenmesi ( Tablo III ) çalışmalarını yürütecek ve bileşen imalat teknolojisinin, kalite temini ile birlikte endüstrimize kazandırılmasını destekleyecek şekilde yeniden örgütlenmesi gerekir.

Bilindiği üzere, Türkiye’de Kanun’a göre nükleer tesislere lisans vermekle yükümlü tek yetkili kurum TAEK’dir.  Lisans verme konusunda çok önemli olan bir husus, nükleer santrallerin kullanıcısı ile nükleer santrallere lisans verecek olan kurumun birbirinden tamamen bağımsız olması ilkesidir. Ancak, TAEK Kanunu’nun 3. maddesine göre Başbakan’a bağlı oması gereken bu Kurum, hâlihazırda Türkiye’de nükleer santral kurma izni olan yegane kuruluş olan TEAŞ gibi, Enerji ve Tabiî Kaynaklar Bakanlığı’na bağlanmıştır. 2690 sayılı kanuna aykırı olan bu durumun acilen düzeltierek bu hatâlı idâri karardan dönülmesi gerekir

Aksi takdirde, nükleer santralın kurulması aşamasında UAEA’ya (Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı ) karşı zor durumda kalınacağı gibi nükleer santral ihale sürecinin başlangıcından itibaren, sakınılması gereken şüphe ve ithâmlara yol açacaktır.  

‘’ Nükleer güç santrallarının kurulması ve işletilmesi ile enerji satışına ilişkin kanun tasarısı ‘’ ile Hükümet nükleer santrali özel şirket/şirketlerin kuracağını ve işleteceğini öngörmüş ise de Tasarı’nın 8. maddesine göre gerekli koordinasyonu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı sağlayacağından, 3. maddenin (2) numaralı paragrafına göre bu sürece yalnızca TAEK'in belirlediği teknolojik ölçütleri karşılayan şirketler katılabilecek olduğundan ve Geçici madde 1’de öngörülen ‘’düzenleyici kurum ‘’kurulana kadar düzenleme ve denetleme işlemlerini yerine getirmek için yine TAEK’in görevli olması,   bahsedilen sakıncaların tamamen ortadan kalktığı, hatta yeni bazı sakıncaların da ortaya çıkmayacağı iddia edilemez.

SONUÇ Gerçekci olarak bakıldığında, bugünkü haliyle TAEK’in, değil nükleer teknoloji transferi gibi geniş kapsamlı ve karmaşık bir süreci, bir nükleer santral tasarımını sıfırdan başlayıp, inceleyerek gerekli lisansları vermek hususunda bile, ·        Ne mükemmel bir örgütü, ·        Ne bu konuda yetişmiş yeterli sayıda elemanı, ·        Ne eksiksiz bir mevzuatı, ·        Ne yeterli donanımı, ve ·        Ne de yeterli deneyim ve bilgi düzeyi vardır.  Ancak, yeni bir örgtün kurulması ve istenen seviyeye gelmesi çok uzun zaman gerektireceğinden, TAEK’in halihazırdaki lisans verme görev ve yetkilerini deviralacak özerk bir kurumun kurulması ve TAEK’in,Türkiye’nin nükleer teknoloje girmesi için gerekli hertürlü çalışmayı yapmasına imkan veren bir kanun ile gerekli yetkilere kavuşturulması yerinde olacaktır.