İş Kazaları ve İş Güvenliğinde Yeni Modeller Dr. Engin TUTKUN, M.D., Ph.D. S.B. Ankara Meslek Hastalıkları Hastanesi

Uluslararası Çalışma Örgütü(ILO) ya Göre İş Kazası: Belli bir zarar ve yaralanmaya yol açan, önceden planlanmamış; beklenmedik bir olaydır 270 milyon kişi iş kazalarına, 160 milyon kişi meslek hastalıklarına maruz kalmaktadır. 2.2. milyon kişi kazalar ve meslek hastalıkları nedeniyle hayatını kaybetmektedir.

ILO Tahminleri İşle ilgili ölümler 2.2 milyon İş kazaları 270 milyon Dünyadaki işgücü 2.8 Milyar İşle ilgili ölümler 2.2 milyon İş kazaları 270 milyon Meslek hastalıkları 160 milyon Dünya GSMH 30 trilyon $ İSG kaynaklı kayıp % 4 (Takala, 2005)

ILO Verilerine Göre Ölümlü İş Kazası Oranları / 100.000 (2003-2007)

Türkiye’de İş Kazası Sayıları 2006 SSK İstatistik Yıllığı ÇSGB (2006) İş Kazası Oranı: Binde 8 TUİK (2006) İş Kazası Oranı: Binde 28

TÜRKİYE - SGK İSTATİSTİKLERİ (2009) İşyeri sayısı – 1.216.308 İşyerlerinin %99.7’si KOBİ (1-250 işçi)’dir. İşçilerin %83.8’i KOBİ (1-250 işçi)’lerde çalışmaktadır. İş kazalarının % 83’ü KOBİ’lerde olmaktadır. İş kazası sayısı – 64.316 Ölümlü iş kazası ve MH sayısı – 1171

İş Sağlığı ve Güvenliği Kavramının Kapsam ve Amacı ILO 155: İş Sağlığı ve Güvenliği Çalışma Ortamına İlişkin Sözleşme Kamu hizmetleri dahil olmak üzere, işçi çalıştırılan bütün iş kollarını kapsar. Her üye iş sağlığı ve çalışma ortamına yönelik tutarlı bir politika geliştirmek zorundadır. Bu politikanın geliştirilmesinde dikkat edilecek unsurlar: İşin maddi unsurlarının (işyerleri, çalışma ortamı, araçlar, makine ve teçhizat, kimyasal, fiziksel ve biyolojik maddeler ve etkenler, çalışma yöntemlerinin) tasarımı, test edilmesi, seçimi, ikamesi, montajı düzenlenmesi, kullanımı ve bakımı İşin maddi unsurları ile işi yapan ya da nezaret eden kişiler arasındaki ilişkilerin ve makine teçhizat, çalışma süresi, işin düzenlenmesi ve iş usüllerinin işçilerin fiziksel ve zihinsel kapasitelerine uyarlanması Yeterli sağlık ve güvenlik düzeyine ulaşılması amacıyla bütün çalışanların ileri düzeyde eğitiminin sağlanması Çalışma grubu, işletme düzeyi ve ulusal düzeyi de kapsayan uygun diğer bütün düzeylerde haberleşme ve işbirliği

Yetkili makam ya da makamlar; Tehlikelerin niteliği ve derecesinin gerektirdiği durumlarda işyerlerinin tasarımı, inşası ve düzenlenmesi ve bunların faaliyete başlamasından, Maruz kalınması yetkili makam ya da makamların kontrolü ya da iznine bağlanacak ya da yasaklanacak, sınırlandırılacak maddelerin, etkenlerin ve çalışma usüllerinin belirlenmesinden, Birden fazla madde ya da etkene aynı anda maruz kalınmasından ortaya çıkan sağlık tehlikelerinin göz önünde bulundurulmasından İş kazaları ve meslek hastalıkları ve diğer sağlığa aykırı durumların iş sırasında ya da işle ilgili olarak ortaya çıktığı ve ciddiyet arz ettiği hallerde soruşturma yapılmasından SORUMLUDURLAR. * Sağlığı ve hayatı için ciddi ve yakında gerçekleşmesinden korktuğu tehlike nedeniyle, haklı bir gerekçeyle, işinden uzaklaşan işçi, işinden uzaklaşması nedeniyle olabilecek uygunsuz sonuçlara karşı ulusal koşullar ve uygulamaya uygun bir şekilde KORUNACAKTIR.

İş Güvenliği ve Sağlığı Tavsiye Kararı No: 164 SÖZ KONUSU KARAR AŞAĞIDAKİ ALANLARDA ÖNLEMLER ALINMASINI ZORUNLU HALE GETİRMİŞTİR: İşyerlerinin tasarımı, konumu, yapısal özellikleri, kuruluşu, bakımı, onarımı ve değiştirilmesi; bu işyerlerine giriş ve çıkış araçları ve yolları İşyerlerinin aydınlatılması, havalandırılması, düzenlenmesi ve temizliği İşyerlerinde sıcaklık, hava ve nem dolaşımı Tehlike oluşturabilecek makineler ve donanımın tasarımı, montajı, kullanımı, bakımı, test edilmesi ve denetlenmesi; gerektiğinde bunların onaylanması ve nakli İş koşullarından kaynaklanan zararlı fiziksel ve zihinsel stresin önlenmesi Yük ve materyallerin elle ya da mekanik olarak taşınması, yığılması ve depolanması Elektrik kullanımı Tehlikeli maddelerin ve ajanların imalatı, ambalajlanması, etiketlenmesi, nakledilmesi, depolanması ve kullanılması; bunların atık ve kalıntılarını tasfiyesi ve gerektiğinde bunların tehlikeli olmayan ya da daha az tehlikeli maddeler ve ajanlarla değiştirilmesi

Radyasyondan korunma Gürültü ve titreşimden kaynaklanan tehlikelerin önlenmesi ve kontrolü, bunlara karşı korunma İşyerlerinde havanın ve havada bulunan diğer etmenlerin kontrolü Yüksek ve alçak hava basıncından kaynaklanan tehlikelerin önlenmesi ve kontrolü Yangın ve patlamaların önlenmesi, yangın ve patlama durumlarınd alınacak önlemler Kişisel koruyucu donanımla koruyucu giysilerin tasarımı, üretimi, temini, kullanımı, bakımı ve test edilmesi Sanitasyon tesisleri, yıkama yerleri, elbise değiştirme ve tutma yerleri, içme suyu temini İlk yardım Acil durum planlarının hazırlanması İşçilerin sağlık durumlarının kontrolü

İş Kazasını Önleme Kavramında Rol Oynayan Paydaşlar Yönetimsel Birimler: Hükümet kurumları, Enstitüler vs Profesyonel Birlikler: ISSA (International Social Security Association) ICOH (International Comission on Occupational Safety and Health) Ticaret Birlikleri International Federation of Free Trade Unions) İşverenler ILO (International Labor Organization) Kamu Baskısı SİVİL TOPLUM… « Örgütlü sosyal yaşamın gönüllü, kendi kendini üreten, kendi kendini destekleyen, devletten özerk olup bir yasal düzen ya da ortak kurallara bağlı olan alanıdır. Sivil toplum; özel alan ve devlet arasında duran aracı bir varlıktır.» SENDİKA… İşçilerin ve işverenlerin, çalışma ilişkilerinde, ortak ekonomik ve sosyal hak ve menfaatleri korumak ve geliştirmek için oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kuruluş

İş Kazasını Nedenlerini İnceleyen Modeller 1931 yılında Heinrich’in «Endüstriyel Kazaların Önlenmesi» kitabı, İş Güvenliği kavramını ilk kez sistematik bir biçimde ele alan metindir. İş Kazasını Nedenlerini İnceleyen Modeller - Çoklu Etkenler Modeli (Gordon) Enerji Değişimi Modeli (Haddon) Nedensellik Modeli (Wiggelsworth) Hümanistik Yaklaşım (Petersen) 1978’de Petersen’in «Humanistik Yaklaşım Felsefesini» tanımlaması iş güvenliği kavramında bir dönüm noktası olmuştur. Zira daha önceki modellerde insanı geri planda bırakan ve kazaları daha çok insan dışı etkenlerle ilişkilendiren bir yaklaşım söz konusu.

Rassmussen’in SRK Modeli… Skill-Based Behaviour (Beceriye Dayalı Davranış): Sadece belli düzeyde akıl becerisi gerektiren davranış. Ör; Deneyimli bir sürücünün alışık olduğu bir güzergahda araç kullanması Rule-Based Behaviour (Kurala Dayalı Davranış): Sıklıkla karar verme zorunluluğu içeren davranışlar Ör: Deneyimli bir sürücünün alışık olduğu bir güzergahda araç kullanırken trafik kurallarına uyma zorunluluğu Knowledge- Based Behaviour (Bilgiye Dayalı Davranış): Deneyimli bir sürücünün alışık olduğu bir güzergahda araç kullanırken trafik lambalarının bozulduğu bir kavşakta geçiş üstünlüğü ve kontrolsüz risk kavramlarını göz önünde bulundurarak güvenli sürüş sağlama zorunluluğu Daha birçok model ve yaklaşım söz konusu, ancak sistemlerin kendi modellerini seçmeleri en doğru yöntem…

İşyeri Düzeyinde Güvenlik Kültürü İşin Kapsamını Tanımlama Geri Bildirimleri alma ve Sürekli İyileştirme Tanımlanmış Görev ve Sorumluklar İşlevsel Yetkilendirme GüvenlikiçinYönetimin Sorumluluğu Sorumlulukların Yeteneklerle Uyumu Tehlike Kontrolleri Dengelenmiş Öncelikler Tehlikeleri Analiz Etme Kontroller Dahilinde İşi Gerçekleştirme Güvenlik Standartları ve Gerekliliklerinin Tanımlanması Çalışanın Katılımı Tehlike Kontrolleri Geliştirme&Uygulama

ÇALIŞANIN SAĞLIĞINI ETKİLEYEN ÇEVRE FAKTÖRLERİ ÇALIŞANIN SAĞLIĞINI ETKİLEYEN ÇEVRE FAKTÖRLERİ * Çalışan, prosedür, çevre, teçhizat, çalışılan malzemeler bu sürecin belirleyicileridirler.

Bileşkeler Arası İlişkiler MAKİNA-ÇEVRE: Makinanın bulunduğu ortam kullanımına engel midir? Örnek: Zemin makinayı taşımak için çok mu yumuşak ya da makinanın vibrasyonunu ememeyecek kadar sert mi? MAKİNA-İNSAN: Makinayı kullanacak olanlar eğitimli ve deneyimli mi? İNSAN-ÇEVRE: Çevre koşulları uygun mu? Örnek: Aşırı sıcak, aşırı soğuk, rüzgarlı, nemli vs. PROSEDÜRLER-ÇEVRE Çevre koşulları prosedür sırasındaki güvenliği sağlamaya elverişli mi? Örnek: Komşu makina işçinin rahat ve güneli çalışmasına engel olacak kadar yakın mı? MALZEME-TEÇHİZAT: Alev alabilecek solventleri karıştıran makine kıvılcım korumalı mı? İNSAN-MALZEME: Çalışanla patlayıcı malzeme arasında yeterli mesafe ve koruma var mı?

Güvenli Çalışma Standartları Üzerine Etkili Çevresel Faktörler: Anormal ısı koşulları (aşırı sıcak, aşırı soğuk) Yeterli ve uygun aydınlatmanın olmaması Özel kıyafetler ve ekipmanlar nedeniyle hareketlerin kısıtlanması Uygun işyeri dizaynının sağlanamaması Aşırı gürültü ve vibrasyon Stres: Uzun süre molasız çalışma, izolasyon Duygudurumu Etkileyen Stresler: Korku, anksiyete

RİSK YÖNETİMİNDE KULLANILAN TEKNİKLER ADIM: Odaklanılacak Parametreler… Riskler: Yeterli bakım-onarım yapılmayan ekipmanlar Etkisiz güvenlik prosedürleri Teçhizatsız çalışma sırasında karşılaşılan riskler Eğitimsiz çalışanlar Yeterli donanıma Yetkin ve yeterli bilgisel donanıma sahip olmayan kontrol personeli İNSAN KAYNAKLARI Çalışan EKİPMAN Kullanılan teçhizat, üretimhane ÇEVRESEL KOŞULLAR Aydınlatma, ısınma vs PROSEDÜRLER İşin yürütümü sırasında kullanılan yöntemler SÜPERVİZYON Kontrol ve yönetim

2. ADIM… Organizasyonel şemanın çıkarılması (işletme içerisindeki bölümlerin belirlenmesi – büro, üretim, satış vs) 3. ADIM… Risk haritasının çıkarılması Güvenlik teftişlerinin gerçekleştirilmesi Kaza istatistiklerinin tutulması, kazanın nedenlerine yönelik analizlerin gerçekleştirilmesi Raporlama

İş Kazalarını Önlemede Temel Yaklaşım Tehlikelerin Uzaklaştırılması (Daha güvenli bir iş akış şeması planlanması) Enerjilerin Düşürülmesi (özellikle patlama enerjisinin kontrol altına alınması) Fiziksel Bariyerlerin ve Güvenlik Araçlarının Kullanılması (kilitler, basınç azaltma valfleri gibi) İnsani Hata Potansiyelinin En Aza İndirgenmesi (insani faktörlerin gözden geçirilmesi ve azaltılması) Koruyucu Prosedürlerin Görsel Olarak Sergilenmesi (uyarı levhaları, kullanım prosedürleri, iş akış şemaları gibi) Personelin Seçimi, Eğitimi, Motivasyonu ve Kontrolü

İŞ KAZALARININ YILLARA GÖRE DAĞILIMI (2008) TEDAŞ

İŞ KAZALARININ İŞİN NİTELİĞİNE GÖRE DAĞILIMI (2008) TEDAŞ

İŞ KAZALARININ SERVİSLERE GÖRE DAĞILIMI (2008)

GEMİ GERİ DÖNÜŞÜM İŞKOLUNDA İŞVERENİN İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ SORUMLULUKLARI

Kaçınılamayan nedenler %1.1 Önlenebilir nedenler %98.9 - Dikkatsizlik, ÖRNEK: *Atatürk Barajı ve Hidroelektrik Santrali yapımında meydana gelen kazaların nedenleri analiz edildiğinde….. Kaçınılamayan nedenler %1.1 Önlenebilir nedenler %98.9 - Dikkatsizlik, - İşin hatalı yapılması, - Tehlikeli davranış, - Psiko-motor uyumsuzluk - Kişinin fiziksel yapısının işe uygunsuzluğu olarak tanımlanmaktadır. *Yüksel, İ.,Kurt,M.,Dizdar, E. ,Atatürk barajı ve hidroelektrik santrali yapımında meydana gelen iş kazalarının analizi, Teknoloji ,Yıl 5 (2002), sayı3-4, 105-111

İŞ KAZALARI NEDENLERİ Çevresel Faktörler Kişisel Faktörler Teçhizatın bakımsızlığı Kişisel koruyucu donanımların kullanılmaması Fiziki faktörler Kimyasal faktörler Vardiya sistemleri Çalışma saatleri vb. Kişisel Faktörler Mesleksel Olmayan Risk Faktörleri Bilişsel Potansiyeller *** Haksöz’ün (1985) MKE’de yaptığı çalışmalara göre %95 i, *** Kepir’in (1981) çalışmalarına göre %88’i, *** Schineder ve Tucker’ın(OSHA,1989) çalışmalarına göre %98’i kişisel faktörlerden kaynaklanır.

MESLEKSEL OLMAYAN RİSK FAKTÖRLERİ Kas-İskelet Uyumu ve Fonksiyonel Bütünlüğü (güç, dayanıklılık, esneklik gibi) Vücut yağ ve vücut kitle indeksi (BFI ve BMI) Yaş Cinsiyet Sigara içimi Vücut ekzersiz kapasitesi (kondüsyon) Yaşam tarzı, alışkanlıklar, davranışlar ( alkol, uyuşturucu vb kötü alışkanlıklar, araba kullanma alışkanlıkları, emniyet kemeri bağlama, kullanım sırasında kızgınlık, taşkınlık sergileme gibi) Eğitim Mesleksel olmayan aktiviteler (hobiler, spor alışkanlıkları gibi) Eşlik eden hastalıklar * Personal and Nonoccupational Risk Factors and Occupational Injury/Ilness (Brian N.Craig, American Journal of Industrial Medicine, 49: 249-260, 2006)

BİLİŞSEL POTANSİYELLER Yetenek (Kişinin belli işleri gerçekleştirmekte gösterdiği kapasite) Yatkınlık (Bir işi öğrenme ve geliştirme kapasitesi) Beceriklilik (Teorikte öğrenilen işin uygulamaya geçirilme kapasitesi/Bilgi- İşlem Hızı) Yetkinlik (Belli bir iş koluna özel olarak sergilenen özellikler ve yeteneklerin bütünü)

Dikkat (Yapılan işe konsantrasyon yeteneği) Zeka (Belli bir iş kolunda sergilenen faaliyetlerdeki özelliklerin toplam başarı göstergesi) Dikkat (Yapılan işe konsantrasyon yeteneği) Bellek (Kazanılan becerinin geliştirilmesinde rol oynar) Beceri (Teorik donanımın uygulamaya dökülebilme kapasitesi) Dayanıklılık-Mukavemet (İşin icrası sırasında teorik ve pratik yeteneklerin verim kaybı olmaksızın devam ettirilmesi kapasitesi) (Brilliant Selection Test Results-Susan Hodgson/Pearson Education Limited-2003)

İş Psikolojisinin bir dalı olan psikoteknik; psikoloji, mekanik, biyoloji ve tıp gibi bilim dallarının bazı bulgularına dayalı testler yardımıyla, kişinin öz olarak ya da gruba göre değerlendirilmesi yöntemidir. Sanayide kaza nedenlerinden kişisel faktörleri analiz ederek, bu faktörleri PSİKOTEKNİK uygulamasıyla değerlendirerek uygun işe uygun personeli yerleştirmek amaçlı kullanılabilir. *Elif İ. İş kazalarının minimize edilmesinde psikotekniğin rolü, 2. Trafik Güv. Sem., BURSA, 1990, s: 75 PSİKOTEKNİK NEDİR?

Kişilik belirlenmesi, duygudurum saptanması, ilgi düzeyi ve psikiyatrik hastalığın saptanması MUAYENE yoluyla gerçekleştirilir. Ancak bilişsel potansiyelleri değerlendirebilmek için testlerle ölçüm yapılmalıdır. Beyinde gerçekleşen ve gözle göremediğimiz süreçleri ifade eden bilişsel potansiyeller, ancak nöropsikolojik testlerle ölçülebilir.

TESTLERDE BULUNMASI GEREKEN ÖZELLİKLER Objektiflik Güvenilirlik Geçerlilik Sürdürülebilirlik

NÖROBİLİŞSEL GÖSTERGELER AÇISINDAN İŞ ANALİZİ ÖRNEĞİ Yüksek gerilim hatlarında çalışan bir elektrik teknisyeninin yaptığı işte kaza geçirmemesi için sahip olması gereken optimal yetenek ve kapasiteler. Uzun Süreli Dikkat Yeteneği Kısa Süreli Bellek Yeteneği Yeterli Reaksiyon Zamanı, Reaksiyon Kalitesi ve Kapasitesi Görsel Algı Yeteneği Akıl Yürütme Yeteneği Öğrenme Yeteneği şeklinde sınıflandırılabilir. Değerlendirilmesi gereken bu özellikler kazaya yatkınlıkla doğrudan ilişkilidir ve yapılması mutlak surette gerekli olan bir ön değerlendirme sisteminin ana unsurları olmalıdır. Hayırlı,A.Yılmaz,N.(2009).TEDAŞ elektrik teknisyenliği iş analizi

PSİKOTEKNİK DEĞERLENDİRME Ülkemizde sadece bazı alanlarda işe alımlarda ve terfi sistemlerinde bir değerlendirme ölçütü olarak olarak kullanılmaktan, ehliyetine el konulan sürücülerin, ehliyetlerini geri alabilmeleri için girmeleri gereken yasal bir sınavdan öteye geçememiştir. İş kazası oranın yüksek olduğu hiçbir ağır ve tehlikeli iş sektöründe kullanılmamıştır. Ülkemizde her 6 dakikada 1 iş kazası olmakta, her 5-6 saatte 1 işçimiz hayatını kaybetmektedir. Bu, sabah evlerinden çıkan ve geçimlerini sağlamak için çalışmaya giden 4-5 işçimizin akşamları evlerine dönememeleri anlamına gelmektedir.

SONUÇ ve ÖNERİLER İş kazalarına neden olan İNSAN FAKTÖRÜNÜ büyük ölçüde kontrol altına almak ve ölçeklendirmek için iş kazalarına yaklaşım çok boyutlu bir hale getirilmelidir . Ağır ve Tehlikeli İşler’de çalışanların o işe uygunluğunun tıbbi ve psikolojik yeterliliğini bilimsel yöntemlerle saptanmasını tüm ülkede yaygınlaştırılmalıdır. Bu çerçevede eleman seçme yönteminin standartlarının mevzuatlaştırılması gereklidir.

UNUTULMAMALIDIR Kİ! İş Kazalarının %50 kolaylıkla önlenebilir %48 sistemli bir çalışmayla önlenebilir %2 önlenemez.