HES PROJELERİ SORUNLARI ve ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Ekim, 2010

MI? HES PROJELERİNE İHTİYACIMIZ VAR Günümüzde fosil kaynaklı birincil enerji kaynaklarının tükenir olması ve çevreye yapmış oldukları olumsuz etkileri nedeniyle, yenilenebilir ve çevre kirliliği yaratmayan su kaynaklarımızdaki hidroelektrik potansiyelden yararlanmak kaçınılmaz hale gelmiştir. Ülkemizin iklim ve bitki örtüsü özelliklerinin sonuçları olan kuraklık ve taşkınlarla ilgili olarak su yapılarının planlanması, projelendirilmesi ve işletilmesine yönelik temel bilgileri oluşturabilmek için yapılan hidrolojik çalışmaların büyük önemi vardır. Ülkemizin büyümesi ve gelişmesine bağlı olarak artan enerji ihtiyacının bir kısmını karşılayabilmek için akarsularımızın hidroelektrik potansiyelinin tamamının değerlendirilmesi kaçınılmaz bir durum haline gelmiştir. Sulama, enerji ve diğer kullanım amaçları için sürekli talebi artan suyun kıymeti gün geçtikçe artmaktadır. Dünyanın sürekli artan nüfusu, suya olan ihtiyacın gittikçe artıyor olması, ve iklim değişikliği gibi nedenler ile dünya üzerindeki su dağılımının değişmesi ülkeleri su kaynaklarını çok iyi planlamaya mecbur kılmaktadır

MI? HES PROJELERİNE İHTİYACIMIZ VAR Elektrik üretiminde çokça kullanılan konvansiyonel kaynakların çevrede, atmosferde ve dünyada sebep olduğu etkileri azaltabilmek ve yaşam dengesini koruyabilmek için, Ülkemizdeki hidroelektrik potansiyeli kullanmak ve yerli kaynakları geliştirmek için, Dışa bağımlılığı azaltıp, kaynak çeşitlendirmesine giderek arz güvenliğini arttırmak için, Uluslar arası anlaşmalar ve protokollere uyum sağlamak için (Kyoto Protokolü) Üretim tesislerin kurulum ve işletmesine bağlı olarak doğrudan ve dolaylı olarak istihdamı arttırmak, diğer sektörlerin uygulanamadığı coğrafi bölgelerde bu potansiyeli kullanarak sosyo ekonomik uyumu sağlamak, yeni iş alanları yaratmak için Ulaşım imkanları zor bölgelerin ve kırsal alanların elektrifikasyonunu sağlamak, iletim ve dağıtım şebeke yatırımlarına ve hat genişlemelerine olan ihtiyacı azaltarak sermaye tasarrufu yapmak için …

Hidrolik, ülkemizin coğrafi yapısı ve su potansiyeli ile önemli bir kaynaktır. Ancak bu yöndeki projelerin titizlikle planlanıp, doğa dostu bir yaklaşımla hayata geçirilmesi de vazgeçilmeyecek bir ilkedir olmalıdır. Hidroelektrik santrallerinin yenilenebilir enerji kaynaklarından olduğu unutulmamalıdır. Arz sıkıntısı yaşanabilecek ülkemizde toplam faydayı hedefleyerek mevcut potansiyelimizi de en iyi şekilde kullanmak da bir zorunluluktur.

TÜRKİYENİN TOPLAM KURULU GÜCÜ:46.661,9 MW TOPLAM K. GÜCE KATKISI(%) KAYNAK TÜRÜ KURULU GÜÇ(MW) TOPLAM K. GÜCE KATKISI(%) TERMİK 31.099,10 65,2 JEOTERMAL 94,2 0,2 HİDROLİK 15.266,10 32 RÜZGAR 1.202,60 2,5 EKİM, 2010 Verileri esas alınmıştır

HES KURULU GÜCÜ Kuruluşlar Birim:MW EÜAŞ 11.677,9 Serbest Üretim Şirketleri 2.041,5 (2010 yılı sonu 2012 yılları arasında yaklaşık 3000 MW HES ‘in işletmeye girmesi öngörülmektedir.) İşletme Hakkı Devri 30,1 Otoprodüktörler 544,2 Yap İşlet Devret 972,4 Toplam 15.266,1

DÜNYA HİDROELEKTRİK POTANSİYELİ TANIMLAMA TEORİK POTANSİYEL (GWh) TEKNİK EKONOMİK AFRİKA 4.000.000 1.665.000 1.000.000 ASYA 19.000.000 6.800.000 3.600.000 AVUSTRALYA/OKYANUSYA 600.000 270.000 105.000 AVRUPA 3.150.000 1.225.000 800.000 KUZEY VE ORTA AMERİKA 6.000.000 1.500.000 1.100.000 GÜNEY AMERİKA 7.400.000 2.600.000 2.300.000 DÜNYA TOPLAMI 40.150.000 14.060.000 8.905.000 TÜRKİYE 433.000 216.000 130.000

Türkiye’nin Hidrolik Potansiyeli Türkiye’de ortalama yıllık yağış :643 mm Yağıştan elde edilen su miktarı :501 milyar m3 Yüzeysel akışa geçen miktar :158 milyar m3 Ekonomik olarak kullanılabilir miktar:100 milyar m3 Elektrik Üretimi Açısından Türkiye’nin Brüt Hidroelektrik Enerji potansiyeli: 433 milyar kWh/yıl Teknik Olarak Değerlendirilebilir Miktar : 216 milyar kWh/yıl Ekonomik Olarak Değerlendirilebilir Miktar :126 milyar kWh/yıl Şu An Üretilen Hidrolik Enerji Miktarı : 46 milyar kWh/yıl ***Şu an için ekonomik olarak değerlendirilebilecek hidrolelektrik enerji miktarının sadece %36,5 inden enerji üretebiliyoruz.

Lisans Başvuruları ADET KURULU GÜÇ (MW) Başvurular (HES) 1218 27.395,82 Lisans Verilenler 596 16.268,16 Uygun Bulma Kararı Alınanlar 168 1.958,74 İnceleme Değerlendirmeye Alınanlar 243 3.677,01 Başvuru Aşamasında Olanlar 96 1.589,24 DSİ yazısı gelmiş olup henüz başvurmayanlar 30 113,5 Dosyası İade Edilenler 28 2.944,54 Başvurusu Reddedilenler 45 746,88 Lisansı İptal Edilenler 5 41,3 Lisansı Sona Erdirilenler 7 56,891

HES’LERDE YAŞANAN BAŞLICA SORUNLARA İLİŞKİN ANALİZ Havza planlaması yapılmamasından kaynaklanan sorunlar Hidrolojik ve çevresel nedenlerle yaşanan sorunlar Hukuki sorunlar Kurumumuza bildirilen diğer sorunlar

HAVZA ÇALIŞMALARININ GEREKLİLİĞİ Üretim tesislerinin bağlantısı aşamasında Fizibilite ve SKHA aşamasında ÇED Kararları aşamasında

Bağlantı aşamasında yaşanan sorunlar 1/2 * TEİAŞ Genel Müdürlüğü; Projelerin işletmeye geçiş tarihlerinde değişiklik olması, öngörülen tarihte işletmeye geçilememesi gibi sorunlar nedeniyle yatırım planlamalarında sorunlar yaşanmaktadır. Bu durum sistem bağlantı anlaşmalarının imzalanması sürecinin de uzamasına neden olabilmektedir. * 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanununun Geçici 14 üncü maddesi çerçevesinde; her bir üretim tesisinin sisteme bağlantısı için ayrı bir hat tesis edilmesi öngörülmekte, dolayısıyla bir havzada yer alan üretim tesislerinin tek bir hat üzerinden en optimum şekilde bağlantısı yerine örümcek ağına benzeyen bir bağlantı resmi ortaya çıkabilmektedir. HAVZA ÇALIŞMALARININ GEREKLİLİĞİ

Bağlantı aşamasında yaşanan sorunlar 2/2 * Havza TM’lerin ve iletim nakil hatlarının TEİAŞ’ın yatırım programında yer almaması durumunda havza TM’lerin yapımının şirketler tarafından finanse edilmesi gündeme gelmektedir. Kanun ve yönetmeliklerde, Havza TM’lerin ve enerji nakil hatlarının inşaatına şirketlerin katılımını sağlayacak mekanizma mevcut olmasına rağmen pratikte işlerlik kazanamamıştır. Havza TM’lerin ve hatlarının yapımının yüksek miktarda maliyeti içeren bir kalem olması, şirketleri havza TM’leri yapma konusunda zorlamakta ve isteksizliğe sürüklemektedir TEİAŞ Genel Müdürlüğü’nün havzadaki projelere göre havza TM’leri ve enerji nakil hatlarını planlaması ve yatırımları gerçekleştirmesinin ardından şirketlerin projeleri gerçekleştirmemesi ya da projelerden vazgeçmesi durumunda TEİAŞ Genel Müdürlüğü, atıl yatırım nedeniyle denetime konu olabileceği korkusu yaşamaktadır. Şirketlerin projelerden vazgeçmeleri durumunda, havza TM’lerin ve enerji nakil hatlarının inşaatı ile ilgili tüm riskin TEİAŞ Genel Müdürlüğü’nün üzerine yüklenmesine neden olmaktadır. HAVZA ÇALIŞMALARININ GEREKLİLİĞİ

Fizibilite ve SKHA aşamasında sorunlar 1/2 * Piyasanın hızlı bir serbestleşme sürecine girmesi için, projeler ilana açıldıktan kısa bir süre içinde özel sektör başvuruları kabul edilmiştir. Bu süreç içerisinde, havza değerlendirmesi yapılmadığı, mevzuatın öngördüğü süre kısıtları dolayısıyla da yeterli bir teknik inceleme ve değerlendirme yapılamadığı yönünde eleştiriler bulunmaktadır. Fizibilitelerin genellikle su ölçümlerinden yola çıkılarak hazırlanması nedeniyle gerçekten verimli projeler olup olmadıkları lisans alındıktan sonra yapılan revize çalışmalar sonucunda ortaya çıkmaktadır.Fizibilitede lisans alındıktan sonra yapılan değişiklikler tesislerin yapımını geciktirmektedir. * Başvuruların havza özellikleri ve ihtiyaçları,tesisin yapılacağı yerin hukuki durumu netleşmeden alınması, havzalara ait başvuru değerlendirilmeleri 2-3 yıl gibi bir sürece yayılması Projelerin bütüncül havza bazında değil de tekil bazda değerlendirilmesi, sonradan hukuki problemler yaşanmasına neden olmuştur. HAVZA ÇALIŞMALARININ GEREKLİLİĞİ

Fizibilite ve SKHA aşamasında sorunlar 2/2 * Şirketler tarafından geliştirilen projelerin bir çoğu da güncel veriler yerine, bölge ile ilgili geçmişte yapılmış ölçümler temel alınarak geliştirilmiştir. Şirketler, lisans aldıktan sonra projelerin birçoğu için revize fizibilite raporları hazırlanmakta, bu durum tesislerin yapımının gecikmesine, lisansların tadiline ve bağlantı görüşlerinin tekrar değerlendirilmesine/değişmesine neden olmaktadır. * Hazırlanan fizibilitelerin hızlı bir süreçte hazırlanması ve onaylanmasının ardından kot çakışmalarının olduğu görülmüştür. Kot çakışmalarından dolayı santrallerin batık çalışması problemi ile karşı karşıya kalınması muhtemeldir. * Suyun ve dolayısıyla hidrolik kaynakların kesintisiz bir kaynak olarak görülmesi nedeniyle; memba ve mansapta yer alan projeler dikkate alınmadan hazırlanan fizibilitelerin birbirlerine olan etkileri (örneğin; tesisten bırakılan su miktarının az ya da çok olmasının alt kotta yer alan tesisi nasıl etkileyeceği) yeterince dikkate alınmamaktadır. Bunun sonucu olarak, işletme aşamasında tesislerin verimliliği ve üretilecek enerji miktarı üzerinde etkili olacağı değerlendirilmektedir. HAVZA ÇALIŞMALARININ GEREKLİLİĞİ

ÇED aşamasında yaşanan sorunlar 1/1 Gelinen aşama itibariyle havza planlamasında bağlantı, fizibilite ve ÇED aşamalarının her birinin tek başına bütüncül bir değerlendirmesi yapılmadığı gibi tek seferde bütün sorunları dikkate alan bir değerlendirme de şu an itibariyle yapılamamaktadır. Cansuyu miktarının etkin bir yöntemle hesaplanması; ÇED kapsamında yükümlülük haline getirilmesi SKHA kapsamında yükümlülük haline getirilmesi Karadeniz bölgesinde yapılan bilirkişi çalışmalarında, genellikle Tennant yöntemi kullanılmış ve oran % 10 olarak alınmıştır. HAVZA ÇALIŞMALARININ GEREKLİLİĞİ

Hukuki sorunlar 1/5 ÇED kapsamında yaşanan hukuki sorunlar Koruma alanları kapsamında yaşanan hukuki sorunlar sit kararları milli parklar yaban hayatı korunması sit ve milli park alanlarının çakışması Kazanılmış haklar HUKUKİ SORUNLAR

Hukuki sorunlar 4/5 ÇED kararlarının iptali ve/veya yürütmelerinin durdurulmasına ilişkin ortak gerekçeler - Her Havza İçin Ayrı Havza Planı Yapılmaması (Her havza için mutlaka bir Havza Planlamasının yapılması gerektiği, HES projelerinin çevresel etki değerlendirmelerinin bütüncül havza bazında değerlendirilmediği, bu kapsamda, örneğin, bir proje bazında kesilecek ağaç miktarı havza genelinde önemsiz sayılabilecek olsa da, havzada yer alan diğer projeler kapsamında kesilecek olan toplam ağaç miktarının göz önünde bulundurularak çevresel etki değerlendirilmesinin yapılması, havza bazında bütüncül yönetimin sağlanabilmesi için gerekli çalışmaların yapılması ile ilgili görevin 4856 sayılı Kanunun 9/k maddesi ile Çevre ve Orman Bakanlığına verildiği.) - ENH’nın da Santrala İlişkin ÇED Kapsamında Değerlendirilmemesi (Santralların enerji nakil hatları (ENH) ile entegre oldukları kabul edilerek oluşacak toplam etkilere ENH’nın etkisinin de dahil edilmesi gerektiği ve ÇED kapsamında değerlendirmenin ENH’da göz önünde bulundurularak yapılması.) - ÇED Sürecinin Sadece Dosya Üzerinden Yürütülmesi (ÇED sürecinin dosya üzerinden yapılan incelemeyle sonuçlandırılan bir süreç haline dönüştürülmemesi gerektiği, ÇED kararı veren idare tarafından yerinde ve konunun uzmanları tarafından değerlendirmelerin yapılması gerektiği.) Can Suyu Miktarının Her Proje İçin Ayrı Ayrı Hesaplanmaması (Can suyu miktarı hesaplanırken, bırakılması taahhüt edilen su miktarının dere yatağındaki sucul yaşamın idamesini sağlayacak miktarda olmadığı, can suyu miktarının hesaplanmasında, o yörede yaşayan ve özellik arzeden canlı ve bitki türlerinin göz önünde bulundurulmadığı) HUKUKİ SORUNLAR

Hukuki sorunlar 5/5 ÇED kararlarının iptali ve/veya yürütmelerinin durdurulmasına ilişkin ortak gerekçeler - Proje Tanıtım Dosyasında Regülatörlerden Balık Geçişlerine, Hafriyat Depolama Alanına, Jeolojik Etüdlere Kadar Her Hususa Yer Verilmemesi ve Yer Verilen Hususların Yatırımcının Tek Taraflı İradesine Terk Edilmeyerek İdare Tarafından Belirlenip Planlanmaması, Yönetilmemesi ve Verilen Taahhütlerin Yeterliliğinin İdare Tarafından Denetlenmemesi. (Projelerdeki teknik eksiklik ve yetersizliklerin ÇED raporunu hazırlayanlarca bilinmesinin mümkün olduğu, ancak bu gibi konuların bir takım varsayımlar ve vaatler veya belgeye dayandırılmamış taahhütler ile maskelendiği, örneğin proje tanıtım dosyasında katı atıkların bertarafının yöresel belediye tarafından gerçekleştirileceğinin taahhüt edildiği, ancak taahhüt ekinde belediyenin bu yönde bir beyanı olmamakla birlikte, belediyenin bu işlemi gerçekleştirecek tesisinin de bulunmadığının anlaşıldığı, dolayısıyla Proje Tanıtım Dosyasında yer verilmesi gereken deponlama alanı, yollar, kesilecek ağaç sayıları, atıkların kontrolü ve yönetimine ilişkin protokoller, heyelan, hafriyat yönetim ve denetimi, çevre halkının geçim kaynağı olan bitkiye etki v.b. hususların yatırımcının tek taraflı iradesine terk edilmeyerek idare tarafından belirlenip planlanması, yönetilmesi ve verilen taahhütlerin yeterliliğinin idare tarafından denetlenmesi gerektiği) - Heyelan Hususunda Araştırma Ve İncelemelerin Yapılmaması (Doğu Karadeniz Bölgesi’nin çok miktarda yağış alan bir bölge olması sebebiyle, proje bazında kesilecek ağaç miktarının yörede heyelan oluşumuna yol açıp açmayacağının değerlendirilmediği) HUKUKİ SORUNLAR

Diğer sorunlar 1/3 Şirketler Tarafından Bildirilen Sorunlar: Enerji yatırımlarına çevresel gerekçelerle gösterilen hukuki ve fiziki tepkiler Diğer mevzuattan kaynaklanan izin ve onayların alınmasında yaşanan sorunlar Bağlantı sorunları Yenilenebilir enerjiye yönelik teşviklerin şu an için yetersizliği Projelerin onay ve kabulü işlemlerinin çok uzun sürmesi Ekonomik kriz nedeni ile finansman temininde yaşanan sıkıntılar

Diğer sorunlar 2/3 Bölge Halkı ve Sivil Toplum Örgütlerinin Sorunları Yapılan projelerde çevresel boyutun yeterince dikkate alınmaması Öngörülenden fazla ağaç kesilmesi, orman ve mera alanlarının dikkate alınmaması Cansuyuna gereken önemin verilmemesi (miktar, denetim, havza özellikler vb.) Havzalar arası suyun aktarımı İnşaat atıklarının yarattığı sorunlar Su kirliliği (sıcaklık, sertlik, oksijen miktarı vb. biyolojik, fiziksel, kimyasal etki) İklimsel ve ekolojik dengenin bozulması (orman yangınları, sıcaklık değişikliği vb) Tarım arazilerinin yerleşime açılması Proje tipinin seçiminde havza özelliklerinin dikkate alınmaması nehir-kanal tipi, tünelli projeler vb.

Diğer sorunlar 3/3 Havza potansiyeli dikkate alınmadan projelere izin verilmesi fizibilite planlamalarının yapılmaması düşük kapasiteli çok sayıda ardışık projeye izin verilmesi, başvuru aşamasında ayrıntılı incelenmemesi Proje Tanıtım Dosyası, kapsamlaştırma çalışması ve ÇED Raporlarının her bölge için aynı formatta hazırlanması, havza özelliklerinin dikkate alınmaması ve yeterince ayrıntılı incelenmemesi Kurumlar arası koordinasyon eksikliği Lisanslama işlerinde yerel kurum ve kuruluşların, yöre halkının görüşlerinin alınmaması Sıcak su kaynakları ve ekolojik turizmin korunmasına yönelik proje planlaması yapılmaması Gece çalışan iş makinaları, dinamit kullanılması ve çevreye verilecek zarara ilişkin endişeler (heyelan, tarihi alanların tahrip edilmesi, toz emisyon kirliliği vb.) Projelerin hayata geçmesinin kültürel ve sosyal etkileri hakkında endişeler Denetimde yaşanan belirsizlikler

PROJELER HAYATA GEÇEMİYOR SONUÇ Şirketler: -Projelerde ilerleme sağlanamıyor İdare: -Yeterli koordinasyon sağlayamıyor Bölge halkı: Projelerin sağlayacağı faydaya inanmıyor Çevrenin olumsuz etkilenmeyeceğine güvenmiyor Projelere direnç gösteriyor Yargı kararları: - ÇED ile ilgili iptal ve YD kararları Sürdürülebilir kalkınmanın sürdürülebilir çevre ile uyumu sağlanamıyor PROJELER HAYATA GEÇEMİYOR Doğal kaynaklar boşa akıyor

HAREKET NOKTASI Mevcut sorunların, bir takım yapılanma eksikliklerinden kaynaklandığı; uygulanabilir ve etkin bir yol haritası oluşturulup piyasanın özel sektör yatırımlarına açılması, Kurumlararası etkin koordinasyonun sağlanması, Bütüncül havza çalışmaları yapılarak projelerin değerlendirilmesi, Benzer sorun ve şikayetlerin Türkiye geneline yayıldığının gözlenmesi; Mersin bölgesi Erzurum bölgesi (Tortum, Aksu) Muğla bölgesi (Köyceğiz) Antalya bölgesi (Manavgat, Alakır) Malatya bölgesi Doğu KaradenizBölgesi

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 1/7 1- Fizibilite raporlarının kapsamı ve detayları DSİ Genel Müdürlüğü tarafından ilan edilmekte ancak koşullar nedeniyle bu kapsamda yerindelik incelemesi yapılamadığı ifade edilmektedir. İnceleme için öngörülen sürenin yeterli olmadığı yönünde görüşlerin değerlendirilmesi, gerekli görülmesi durumunda inceleme süresinin uzatılması ve inceleme kriterlerinin ve çerçevesinin daha net tespitine yönelik düzenleme yapılmasının yerinde olacağı düşünülmektedir. 2- DSİ Genel Müdürlüğü’nde fizibilitelerin incelenmesi aşamasında bütüncül havza planlamasından hareketle proje bazında değil havza bazında karar alınması sağlanmalıdır. Havzalarda mevcut durum göz önüne alınarak, bundan sonra yapılabilecek iyileştirmelerin neler olabileceğinin tespiti ile hayata geçirilmesi yerinde olacaktır, 3- su ile ilgili yapılacak bütün planlamaların, mevcut su potansiyelinin belirlenebilmesi ve geleceğe dönük hesaplamaların doğru olarak yapılabilmesi için, uygun metotlarla toplanmış ve kullanıcının hizmetine sunulmuş veri tabanın önemi bir kez daha anlaşılmış olacaktır. 4- Mikro HES’lerin günümüz itibarıyla gerek çevresel gerekse diğer konular itibarı ile diğer HES projelerine etkisi değerlendirilmeli ve Tablo-3 Projeleri ile mikro hes’ler açısından bir bakış açısı tespit edilmeli, ilana çıkmış projelerde dahil bundan sonraki başvurular bu çerçevede yeniden gözden geçirilmelidir.

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 2/7 5- Bütüncül havza planlaması yapılabilmesi için DSİ, EİEİ, TEİAŞ ve Dağıtım Şirketleri, ÇED Genel Müdürlüğü arasında koordinasyon ve görev bölümü bir an önce sağlanmalıdır, 6-Bu tesislerle ilgili ruhsat ve izinlerinin alınması, projelerin incelenmesi, kabulü, izlenmesi ve değerlendirilmesine ilişkin usul ve esasların bir bütün olarak düzenlenmesi gerekmektedir, Proje onay ve kabullerin daha hızlı yapılabilmesi için DSİ ve EİGM ‘de uzman daireler güçlendirilmelidir, 7- İlgili İdareler, görev alanları ile ilgili denetim ve yaptırım uygulama hususuna hassasiyet göstermelidir, Şirketler tarafından inşaat ve işletme aşamalarında uyulması gereken kurallar ve ilgili denetim mekanizmaları tam ve doğru olarak işletilmelidir, 8- Aynı havzada birbiri ardına birçok küçük projenin mi yoksa projelerin birleştirilmesi kapsamında yeni bir yapılanmanın mı daha sağlıklı olacağı yönünde EİE ve DSİ tarafından çalışmalar yapılıp, ikinci seçeneğin kabulü durumu halinde bu yönünde özendirici, teşvik edici düzenlemeler getirilmelidir,

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 3/7 9-HES projelerin hazırlanması sırasında; yörede yaşayan halkın ve flora ve faunanın suya ihtiyacı, ekolojik sistemlerin devamlılığı, orman, mera ve arazilerde oluşacak tahribat durumu, bölgeye özgü tesis tipi seçimi, tesis alanlarının jeolojik, topoğrafik, iklimsel koşulları, projelerin toplumsal ve kültürel etkileri yeterince değerlendirilmelidir. 10- ÇED mevzuatı ve SKHA hükümlerine getirilen çevresel akış (cansuyu) ve diğer çevresel yükümlülüklerin yerinde denetimi yapılmalıdır. 11- Belirli havzaların koruma alanı ilan edilmesine ilişkin prosedür, ilgili idareler ve bakanlıklar nezdinde tekrar gözden geçirilmelidir. Karar verici mekanizmanın değerlendirme kriterleri, yetki sınırları tekrar gözden geçirilmelidir. 12- Kurumlar arası etkin koordinasyon ve görev dağılımının sağlanmamış olması nedeniyle, mevcut projeler açısından bir çok sorun yaşanmaktadır, İlgili İdareler arasında sürekli ve etkin bilgi akışının sağlanması için çalışmalar yapılmalıdır,

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 4/7 13- Doğu Karadeniz HES Projelerine yönelik tepkiler ve yargı kararları dikkate alınarak, ÇED sürecinin tekrar gözden geçirilmesinin yerinde olacağı, daha sağlıklı kararlar alınabilmesi için mevzuat ve alt yapı açısından ihtiyaçların karşılamalıdır. ÇED Genel Müdürlüğünün ÇED kararlarının alınmasında, farklı kurumların görüşlerinin derleyen bir makam olmasının yanında, bölge özelliklerine göre etkin karar ve yaptırımlara sahip olabilmesi sağlanmalıdır. 14- ÇED uygulamalarında, yargı kararlarında belirtilen eksikliklerin dikkate alınması ve giderilmesinin bu yönde tesis edilecek işlemlerin iptalini asgariye indireceği düşünülmektedir. Ayrıca bu uygulamalarla alakalı yöre halkının ve sivil toplum örgütlerinin belirttiği sorunlara hassasiyet gösterilmesi de çevresel tepkileri azaltacak diğer bir faktördür. 15-. Yenilenebilir enerji teknolojilerinin, çevresel etki konusunda avantajlarının daha iyi anlatılması için gerekli konferans, seminer ve panellerin düzenlenmesi, Şirketler tarafından olayın sosyal boyutunun göz ardı edilmemesi, iş imkanı sağlanmasında yöre halkına öncelik verilmesi, tesisin kurulacağı bölgenin iskanına yardımcı olunması, HES projeleri ile ilgili yöre halkının bilgilendirilmesi, Şirketler tarafından çevre mevzuatına uymada azami gayretin gösterilmesi yönünde çalışmalar yapılmalıdır.

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 5/7 16- Yatırımına başlanan projelerin onaylanan projeye uygunluğu kontrol edilmeli ve yatırım süresince denetlenmelidir. Akım debisi, mevsimsel su seviyesi değişiklikleri, kaskat projelerde memba-mansap ilişkilerinin düzenli kontrolü ve veri tabanı oluşturulması için gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Projelerde gerekli ölçüm aletlerinin bulundurulması, düzenli veri okumalarının yapılması ve ilgili idarelere veri akışının sağlanması, denetimi ve yaptırımı getirilmelidir, 17- Dağıtım hatları ile havza trafo merkezlerine bağlanacak santrallar için Dağıtım Şirketleri pek çok uygulamada her bir santrali münferit hatlarla havza TM’nin OG barasına irtibatlandırmaktadır. Zorunluluk olmadıkça bundan kaçınılmalıdır. 18- Bölgesel su ihtiyacının önceden tespit edilmesi, su kullanımını engelleyebilecek durumların düzenleme altına alınması, üst ve alt santrallerin aynı anda üretim yapmak istemedikleri gibi durumları düzenlemek, memba –mansap ilişkilerini ve su kontrolünü sağlamak için gerekli çalışma ve havza yönetim sisteminin planlanması gerekmektedir. Üretim faaliyetlerinin kamu eliyle yürütüldüğü süreçte DSİ- EÜAŞ arasındaki sisteme benzer bir yapılanmanın, özel sektör üretim şirketleri arasında da yapılması bir an önce sağlanmalıdır.

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 6/7 19- İthalat uygulamaları konusunda; gümrük işlemlerinde Türkiye genelinde yaşanan aksaklıklar, enerji yatırımlarına da yansımakta, prosedürlerin uzaması nedeniyle proje takvimi etkilenmektedir. Bu nedenle enerji ekipmanlarında uzman personel istihdam edilmeli veya bu konuya çözüm bulunmalıdır, 20- Yıllık gelirinin büyük bir kısmını sistem kullanım bedelleri, SKHA gereği verilen üretim katkı payı ve PMUM piyasasındaki dengesizlik ödemelerine veren bir yatırımın finanse edilmesi ve gerçekleşmesi çok zor olmaktadır, bunu önleyici mekanizmalar geliştirilmelidir, 21- HES’lerde çalışacak tecrübeli/yetkin personel bulunması oldukça zordur. Üniversiteler, meslek liseleri eğitim müfredatlarının bu sıkıntıyı göz önüne alarak düzenlemeli, kalifiye eleman ( özellikle teknisyen/tekniker) yetiştirilmeli, teknik branşlarda eğitim gören öğrenciler için, HES yatırımları ile ilgili mühendislik eğitimlerine daha çok ağırlık verilmelidir. Mezunlar enerji projelerinde çalışabilecek donanımda yetiştirilmeye özen gösterilmelidir. 22- Bağlantı anlaşmalarının imzalanması ve enerji nakil hatlarının kamulaştırılması, dolayısı ile de mahsuplaşma gecikmekte ,buda Şirketleri zora sokmaktadır. Bu nedenle her iki konuda da hızlı davranmaya özen gösterilmelidir.

ÇÖZÜM ÖNERİLERİ 7/7 23-İmar Kanununda ve inşaat ruhsatının alınmasında, özel sektör enerji şirketlerin yaptığı tesislerin durumunu netliğe kavuşturacak düzenlemeler ve uygulamalar bir an önce hayata geçirilmelidir. 24- Ülkemizde HES ekipmanları ile ilgili ekipman üretim yatırımcıları özendirilmeli ve iç piyasadan sistemlerin kolaylıkla sağlanabilmesi için planlamalar yapılmalıdır. 25- Özellikle Uzak Doğu’dan temin edilen elektro-mekanik imalat, mühendislik hizmetleri ve satış sonrası servislerinde risklier olmaktadır. Bu imalatçılar öncelikle proje, malzeme kalitesi, mühendislik ve tasarım projeleri bakımından belirli kriterleri sağlayan, ülkemizde sorunsuz olarak sistemleri teslim etmiş olmalarını sağlayacak önemleler alınmalı ve düzenlemeler yapılmalıdır. 26-DSİ ‘de fizibilitelerin incelenmesine ve SKHA ‘larının imzalanmasına, bağlantı görüşlerinin verilmesine ve bu anlaşmaların imzalanmasına, ÇED ve diğer izin ve onayların alınmasına, lisanslama ve lisans tadiline ilişkin sürecin hızlandıracak, bürokrasi ve kırtasiye işine asgariye indirecek mekanizmalar kurgulanmalaıdır.