HAYVAN ÇALIŞMALARINDA ETİK VE SERTİFİKASYON Dr.Müjdat BALKAN

Kavramlar Etik: Nelerin iyi ya da kötü olduğunu belirlemeye çalışan, iyilere ulaşmak için ne yapılması gerektiğine ilişkin öneriler sunan felsefenin bir dalıdır. Biyoetik: Tüm canlılar ve çevre ile ilgili etik sorunları içeren. İnsanı diğer canlılardan ayıran özellik; aklı sayesinde doğanın kendisi için çizdiği yola bağımlı olmaması, dış dünyadaki koşulları değiştirebilmesi özgürlüğüdür. Ancak bu ayrıcalık insana özgürlüğü ile eşit derecede sorumluluk yüklemektedir.

Araştırmanın Bilimsel ve Etik Açıdan Haklı Çıkarılması Bilimin ilerlemesi hayvanlar üzerinde denemeleri kaçınılmaz hale getirmiştir. Hayvanlar üzerindeki araştırmalar kaçınılmaz olarak bir yaşama zarar verecektir. Ne kadar yarar için ne kadar zararın göze alınabileceği yani; iyiye ulaşmak için kötü sonuçların ortaya çıkmasına ne ölçüde izin verilebileceği biyoetik karar vermeyi gerektirir.

Hayvanlar Üzerinde Yapılan Bilimsel Çalışmalarda 3R Kuralı 1- Materyali Değiştirme (Replacement): Eğer mümkünse, hayvan yerine, aynı güvenirlikte sonuçlar verecek başka materyal yada modeller üzerinde çalışmak. 2- Sayıyı Azaltma (Reduction): İstatistik hesabı etkilemeyecek en az sayıda hayvan üzerinde çalışmak. 3- Uygun Koşulları Sağlama (Refinement): Deneylerde hayvanlarda en az rahatsızlığa yol açacak şekilde davranmak.

Yerine Geçirme Aynı amaca ulaşacaksa, filogenetik skalada daha yüksekte yer alan hayvan yerine daha aşağıda bulunan hayvanı kullanma, Omurgalı hayvanları öldürdükten sonra elde edilecek hücre, doku ve organlarla in vitro çalışma yerine geçebilecek alternatifleri (insandan çıkarılmış olan organ, doku çalışması, hücre ve doku kültürü, matematik yöntemler vb.) kullanma.

Bir araştırmada kullanılacak hayvan sayısını en aza indirme. Azaltma Bir araştırmada kullanılacak hayvan sayısını en aza indirme. Çok sayıda hayvan kullanmadan önce ortaya çıkabilecek sorunların bazılarını belirlemek için pilot çalışma uygulamak, İstatistik uzmanına anlamlılık için gerekli hayvan sayısı konusunda danışmak,

Uygun Koşulları Sağlama İnsanlık dışı girişimlerin sıklığını ve ağırlığını azaltmayı hedefleme Protokollerin ağrı ve stresin azaltılması yönünde değerlendirilmesi Uygun anestezi ve analjezi kullanılması Hayvanların daha iyi koşullarda yaşatılması Gereksiz yere öldürülmenin sağlanması

Deney Hayvanı Kullanımında Uyulması Beklenen Temel Etik İlkeler Araştırma planlanırken, araştırmacı öncelikle hayvan gerektirmeyen metotları (doku kültürü vs.)hayvan kullanımı yerine koymayı düşünmelidir. Hayvan kullanımı yerine uygun bir alternatif bulunamıyorsa, araştırmada deney hayvanı etik kurallar doğrultusunda kullanılmalıdır. Deney hayvanı olarak en az kompleks tür kullanılmaya çalışılmalıdır. Çalışma protokolü hayvan sayısını en aza indirecek şekilde olmalı ve kullanılacak olan dişi ve erkek sayısı mümkünse (çalışmanın gereği değilse)eşit olmalıdır.

Deney Hayvanı Kullanımında Uyulması Beklenen Temel Etik İlkeler Deney hayvanlarının araştırma sırasında maruz kalacağı ağrı ya da rahatsızlığın maksimum süresi ve sıklığı belirlenmeli ve bu kriterler tanımlanmalıdır. Hayvanlar gereksiz ağrı ve strese maruz bırakılmamalı, hayvanların güvenliği sağlanmalı, maliyet ve kolaylık hiçbir zaman hayvanın fiziksel ve zihinsel sağlığından önemli olmamalıdır.

Deney Hayvanı Kullanımında Uyulması Beklenen Temel Etik İlkeler Cerrahi yöntemlerin uygulanmasında ağrıyı önlemek için yeterli genel ya da bölgesel anestezi uygulanmalıdır. Mide içeriğinin aspirasyonunu önlemek üzere anestezi öncesi hayvanlar uygun şekilde aç bırakılmalıdır. Çalışmada deney hayvanlarının anesteziden uyanması bekleniyorsa, enfeksiyonu önleyecek aseptik koşullar sağlanmalıdır. Cerrahi sonrası analjezi ve yara iyileşmesinin uygun olmasını sağlayacak postoperatif bakım verilmelidir. Araştırmanın amacı, cerrahi bir yöntemin sonucu gelişen ağrıya da rahatsızlığı belirlemek ise, deneyin sonlanması gereken noktayı iyi belirlemelidir.

Deney Hayvanı Kullanımında Uyulması Beklenen Temel Etik İlkeler İlaçlara psikolojik ve fizyolojik bağımlılığı konu alan çalışmalarda yoksunluk sendromunu azaltmak ya da önlemek için önlem alınmalıdır. Travma içeren yöntemlerin anestezisiz uygulanması kabul edilmemelidir Nöromuskuler blokaj yapan ajanlar anestezik madde yerine kullanılmamalıdır. Motor paralizi anestezide deneyimli personel ve uygun teknik donanım deney boyunca fizyolojik bulguları değerlendirmek ve hayvanın anestezide kaldığından emin olmak için mevcut olmalıdır.

Deney Hayvanı Kullanımında Uyulması Beklenen Temel Etik İlkeler Uzun süreli fiziksel kısıtlama, ancak alternatif işlemler yetersiz olduğunda minimum derecede ve minimum sürede uygulanmalıdır. Hayvanların aç bırakılmalarının gerekli çalışmalarda vücut ağırlığındaki azalma, deney öncesi ağırlığının %20'sinden ya da uygun kontrol hayvanlarının ortalama ağırlığının % 20'sinden fazla olmamalıdır. Su kısıtlaması, çalışmanın amacı susuzluk mekanizmalarını araştırmak ise ya da anesteziden önce güvenlik amacıyla gerekli ise yapılabilir, bunun dışında su kısıtlaması yapılmamalıdır.

Deney Hayvanının Öldürülme Metodu Deney hayvanının öldürülmesi gerektiğinde, acı çekmeden öldürülme için kabul edilmiş kurallar uygulanmalıdır. Deney hayvanı herhangi bir nedenle, çalışmanın amacı dışında, önlenemeyen şiddetli, ani ya da devamlı ağrı çekerse, araştırmacı hemen ötenazi uygulamalıdır. Protokolünde hayvanın öldürülmesinin kaçınılmaz olduğu çalışmalarda gereksiz acı çekmeyi önlemek için "kabul edilebilir son nokta"belirlenmelidir. Ölüm kriterleri ispatlanmadan hayvan atılmamalıdır.

Uluslararası Mevzuat The Principles of Humane Experimental Technique 1959 Hayvan Hakları Evrensel Bildirgesi (1978) Helsinki Bildirgesi (1964 ve revizyonları en son 2004) Avrupa Birliği Kararları (Strasburg 1986) 86/609/EEC

Ulusal Mevzuat Hayvanları Koruma Kanunu 5199 Sayılı (01. 07.2004) Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul Ve Esaslarına Dair Yönetmelik (06.07.2006) Tarihli Resmi Gazete

Ulusal Mevzuat 5199 Sayılı Hayvanları Koruma Kanunu (01. 07.2004) Hayvan deneyleri Madde 9.- Hayvanlar, bilimsel olmayan teşhis, tedavi, deneylerde kullanılamazlar. Tıbbi ve bilimsel deneylerin uygulanması ve deneylerin hayvanları koruyacak şekilde yapılması ve deneylerde kullanılacak hayvanların uygun biçimde bakılması ve barındırılması esastır. Başkaca bir seçenek olmaması halinde, hayvanlar bilimsel çalışmalarda deney hayvanı olarak kullanılabilir.

5199 Hayvanları Koruma Kanunu Hayvan deneyi yapan kurum ve kuruluşlarda bu deneylerin yapılmasına kendi bünyelerinde kurulmuş ve kurulacak etik kurullar yoluyla izin verilir. Etik kurulların kuruluşu, çalışma usul ve esasları, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Sağlık Bakanlığının ve ilgili kuruluşların görüşleri alınarak Bakanlıkça çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.

Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik 06.07.2006 Tarihli ve 26620 sayılı Resmi Gazete Yönetmeliğin amacı, deney hayvanları ile yapılacak olan bilimsel araştırma, test, sağlık hizmetleri uygulamaları, eğitim-öğretim ve yayın gibi temel etkinliklerde kullanılan yöntem ve materyaller ile ilgili minimum etik standartları saptamak, etik ilkeler doğrultusunda görüş bildirmek ve araştırma önerilerini bu açıdan incelemek üzere oluşturulacak Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu ve Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullarının kuruluş ve çalışma esaslarına, yapılması planlanan işlemlerin sunulmasına, araştırma ve çalışma önerilerinin incelenmesine, izin verilmesine, uygulamalara, uygulamaların izlenmesine, deney hayvanları üzerinde yapılan bütün işlemlerin kayıt altına alınmalarına ve bu işlemlerin anında ya da geriye doğru izlenebilmelerine, ilgili bütün işlemlerin denetlenebilirliğinin sağlanmasına ve ilgili işlemlerin gerektiğinde sonlandırılmalarına ilişkin esasları belirlemektir.

Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulunun kuruluşu(HADMEK) a) Bakanlıktan; Genel Müdür, genel müdür yardımcısı, Daire Başkanı, Şube Müdürü ve bir hukuk müşaviri, b) Tarım ve Köy işleri Bakanlığından hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli iki personel, c) Sağlık Bakanlığından hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli üç personel, ç) Veteriner fakültelerinden hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli iki öğretim üyesi, d) Tıp fakültelerinden hayvan deneylerinde en az iki yıl deneyimli dört öğretim üyesi, e) Türk Tabipleri Birliği ve Türk Veteriner Hekimleri Birliğinden birer temsilci olmak üzere on sekiz üyeden oluşur.

HADMEK Görevleri Deney hayvanlarının kullanılmasına dair etik ilkeleri belirlemek, Yerel etik kurullarının yönetmelik hükümlerine uygun kurulup kurulmadığını denetlemek, Yerel etik kurullarının bu yönetmelik hükümlerine göre çalışıp çalışmadığını denetlemek raporlarını değerlendirmek, Yerel etik kurullarının verdiği kararlara yapılan itirazları değerlendirmek, Yerel etik kurullarının eğitim programlarının uygun olup olmadığını denetlemek. Sertifikaların denkliklerini değerlendirmek.

Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullarının Kuruluşu (HADYEK) Hayvan deneyleri yerel etik kurulları(HADYEK) bu Yönetmeliğin yayımı tarihinden itibaren bir yıl içinde aşağıdaki şekilde kurulur; a) 5199 sayılı Kanunun 9 uncu maddesi hükmü gereğince yerel etik kurullar, deney hayvanı kullanan Sağlık, Tarım ve Köy işleri, Çevre ve Orman ve Milli Eğitim Bakanlıklarına bağlı araştırma ve hizmet veren kurum ve kuruluşlar ile yüksek öğretim kurumlarında kurulur. Bunların dışında kalan ve bu Yönetmeliğin öngördüğü şekilde deney hayvanı kullanmak isteyen tüm resmi ve özel kurum ve kuruluşlar Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kuruluna başvurarak yerel etik kurul kurma izni talep eder. Hayvan deneyleri yerel etik kurulu bulunmayan kurum ve kuruluşlarda hayvan deneyleri yapılamaz. b) Yerel etik kurul kurulabilmesi için kurum bünyesinde asgari olarak, hayvanların tür özellikleri gözetilerek konforlarının sağlandığı, stressiz ve sakin bir yaşam sürdürebildikleri, veteriner hizmetlerinin verildiği bir hayvan üretim ve/veya barındırma ünitesi bulundurmak zorunludur.

HADYEK Hayvan deneyleri konusunda en az bir yıl deneyimli, kurum içinde deney hayvanı yetiştirilmesi, üretilmesi ve bakımından sorumlu bir veteriner hekimden, Kurum içinde deney hayvanları ile çalışma yapan birimlerden birer temsilciden, Deney hayvanları ile çalışmayan ve kurum ile çıkar ilişkisi olmayan T.C. Vatandaşı sivil bir üyeden, Kurum ile çıkar ilişkisi olmayan sivil toplum kuruluşuna kayıtlı T.C. Vatandaşı bir üyeden oluşur

HADYEK Yerel etik kurulu başkanı, başkan vekili ve üyeleri; üniversitelerde rektör, diğer kurum ve kuruluşlarda ise en üst düzey yönetici tarafından atanır veya onayı ile görevlendirilir. Atamalar veya onay ile görevlendirilmeler Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kuruluna bildirilir. Yerel etik kurulları üyelerinin görev süresi dört yıldır. Görev süresi biten üye yeniden atanabilir veya onay ile görevlendirilebilir. Bir takvim yılı içerisinde izinsiz ve mazeretsiz olarak üst üste üç toplantıya katılmayan üyenin üyeliği kendiliğinden düşer. Üyelik sıfatının ölüm, emeklilik, ayrılma gibi herhangi bir nedenle sona ermesi veya üyeliğin düşmesi halinde, yerine aynı usulle ve kalan süreyi tamamlamak üzere ayrılan üyenin niteliklerini taşıyan yeni bir üye seçilir.

Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurullarının Görevleri Deney hayvanları üzerinde yapılacak tüm işlemlerin etik yönden kabul edilebilir sınırlarını belirlemek Kurum içerisinde deney hayvanı kullanılması sürecinin etik kurallara uygun olarak yapılmasını sağlamak, gerektiğinde sonlanmasına karar vermek Protokole aykırı çalışma saptanırsa gerektiğinde sonlandırılmasına karar vermek Deney hayvanları ile çalışacak personelin gerekli eğitimi almasını sağlamak bu amaçla sertifika programları düzenlemek sertifikası olmayanların hayvan deneyi yapmasını engellemek Üretim ve uygulama bölümlerini denetlemek Yıllık çalışma raporlarını her yıl merkezi etik kurula sunmak Ölü hayvanlar ve tıbbi atıkların 2872 sayılı çevre kanuna göre bertarafını sağlamak

Deney Hayvanı ile Uğraşacak Personelin Eğitimi Madde 15 a) Deney hayvanı ile uğraşan ve/veya uğraşacak araştırıcıların eğitilmesi için eğitim programlarının düzenlenmesi, laboratuar hayvanları kullanım sertifika programlarının açılması, düzenlenmesi ve yürütülmesinden hayvan deneyleri yerel etik kurulları sorumludur. Bu programlarda başarılı olanlara ilgili yerel etik kurul tarafından deney hayvanı kullanım sertifikası verilir. b) Deney hayvanı kullanarak her türlü eğitim, araştırma, uygulama ve test yapmak isteyen veya bu programların yapılmasında deney hayvanlarına dokunarak ve gözlemleyerek katkıda bulunan öğrenciler, araştırmacılar, akademik, sağlık,teknik ve idari personel deney hayvanı kullanıcısı olarak kabul edilir.

Deney Hayvanı İle Uğraşacak Personelin Eğitimi Madde 15 c) Deney hayvanı kullanıcıları, sertifika almadan bu hayvanlar üzerinde deney, eğitim, test amacıyla işlem yapamaz ve çalışma mekânlarında bu hayvanları barındıramazlar. ç) Yerel etik kurullar; deney hayvanı üretilmesi ve yetiştirilmesi ile sorumlu personelin asgari olarak bilgilendirilmesi ve uyulması gereken usul ve esasları içeren bir meslek içi eğitim programı hazırlar ve periyodik olarak uygulanmasını denetler. Eğitim programları yetkili kişiler tarafından yürütülür. Kurum içinde yetkili kişilerin kimler olduğu yerel etik kurullarca belirlenir.

Deney Hayvanı İle Uğraşacak Personelin Eğitimi Madde 15 d) Hayvan deneyleri yerel etik kurullarının onayına sunulan çalışmalarda, deney hayvanı kullanan kişinin kullanım sertifikası olmaması halinde yerel etik kurullarınca çalışmalarına onay verilmez. e) Bir araştırıcı, kendi sertifikası olmaması halinde araştırma yürütücüsü olarak başka kişilerle ortak çalışma yapmak amacıyla hayvan deneyleri yerel etik kurullarına başvurabilir. Kendisinin katıldığı, ancak doğrudan deney hayvanlarıyla işlem yapmayan araştırmacılar, sertifikalı deney hayvanı kullanıcılarının yardımıyla deneylerini sürdürebilirler.

Deney Hayvanları Kullanım Sertifikası Programlarında Bulunması Zorunlu Konular 1) Deney hayvanları morfolojisi (anatomisi + histolojisi). 2) Deney hayvanları fizyolojisi. 3) Hayvan deneyleri etiği ve alternatif deney metotları. 4) Deney hayvanları kullanım teknikleri (teorik + pratik).Tutuş teknikleri.Enjeksiyon teknikleri.Kan alma teknikleri Anestezi – ötenazi teknikleri. 5) Hayvan deneyleri laboratuarları kuruluş ve işletmesi. 6) Temel laboratuar güvenliği. 7) Hayvan refahı ve davranış özellikleri. 8) Deney hayvanları üretimi. 9) Deney hayvanları biyokimyası.