YEREL YÖNETİMLERDE SOSYAL BÜTÇELEME Doç. Dr. Metin Meriç Gazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Maliye Bölümü

Sosyal Bütçeleme Mali yönetimlerin aldıkları stratejik kararların halkın temel kamusal ihtiyaçlarını karşılamadığına yönelik eleştirilerin artması sonucunda, bu eleştirilere cevap devletlerden çok, yerel yönetimler, vatandaşlar ve sivil toplum kuruluşlarınca organize edilen sosyal bütçe düzenlemeleriyle gelmiştir.

Sosyal Bütçeleme Sosyal bütçeler olarak ifade edebileceğimiz bu yeni dönem bütçe sistemlerinde, toplumun belirli kesimlerine hangi hizmetlerin sağladığının ön plana çıktığı görülmektedir. Günümüzde toplumda; kadınlara, insan haklarına, vatandaşlara yönelik temel kamusal hizmetleri sorgulayıcı ve açıklayıcı bütçe sistemleri yer almaya başlamıştır.

Bu bütçe sistemleri; Cinsiyete Duyarlı Bütçe Sistemi İnsan Odaklı Bütçe Sistemi Katılımcı Bütçe Sistemi Vatandaş Odaklı Bütçe Sistemi

CİNSİYETE DAYALI BÜTÇE SİSTEMİ planlama ve bütçeleme faaliyetlerinin, kadınların durumunun iyileştirilmesi ve toplumsal cinsiyet eşitliğinin teşvik edilmesi amacıyla kullanılmasını hedeflemektedir.

CİNSİYETE DAYALI BÜTÇE SİSTEMİ Bu bütçenin meydana getirilmesindeki amacın, kamu gelir ve harcama analizlerinin cinsiyet perspektifinde ele alınmasını sağlayarak, erkek, kadın ve çocukların üzerindeki etkilerini ve sonuçlarını belirlemek olduğu ifade edilmektedir.

CİNSİYETE DAYALI BÜTÇE SİSTEMİ Kadınlar ve erkekler farklı ihtiyaçlara sahip olabilirler; Mesela; sağlık programlarında anne sağlığı ile ilgili harcamalar kadınlara yöneliktir, erkekler bu hizmetlerden yararlanamazlar. Prostat hastalığı için yapılan sağlık harcamaları erkekleri ilgilendirirken, kadınların bu harcamalardan yararlanması söz konusu değildir.

CİNSİYETE DAYALI BÜTÇE SİSTEMİ Her ne kadar merkezi federal devletlerde süreç başlamış olsa da, Yerel yönetimlerde CDB konuları daha açık olarak belirlenebilirken, merkezi devlette belirleyebilmek daha zordur.

Yerel Yönetimler ve Cinsiyet Bütçesi Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasında yerel yönetimler merkezi yönetime göre daha etkin konumdadır. Çünkü bir çok hizmet yerel düzeyde verilmekte Bu nedenle kadınların seslerinin duyulmasını amaçlayan planlama ve bütçeleme yaklaşımları, yerel düzeyde özellikle sonuç verici ve etkili olmaktadır

Yerel Yönetimler ve Cinsiyet Bütçesi Belediyelerin bu süreçte politik planlamadan çok, bütçeleme üzerinde durmaları gerekmektedir. Böylece bütçeleme sürecinin her aşamasında cinsiyete duyarlı hizmetlerin yer alması sağlanabilir.

Yerel Yönetimlerde Cinsiyete Duyarlı Bütçe Uygulama Örnekleri Cinsiyete duyarlı bütçe uygulamaları konusunda yerel yönetimlerde ülkemiz için yeni, dünya genelinde özellikle de Avrupa Birliği’nde ise uygulana gelen bir kavramdır. TCDB anlayışıyla ilgili olarak, Almanya’nın Berlin ve Münster Belediyeleri, Arnavutluk’un Elbasan Belediyesi, Sırbistan’ın Voyvoda Belediyesi ile Türkiye’nin Bursa Büyükşehir Belediyesi ve Nilüfer Belediyesi uygulamaları önemli uygulamalardır.

İNSAN ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Vatandaşların insan hakları çerçevesinde belirlenmiş, kamusal hizmetlerden faydalanmasını öngören bir bütçe sistemidir. İnsan odaklı bütçe sisteminde insan hakları çerçevesinde ele alınan yoksulluk, eğitim ve sağlık alandaki hizmetlerden vatandaşların hangi ölçülerde faydalanabildiği açıklanmaya çalışılmaktadır.

İNSAN ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Kamu hizmetlerinden oldukça az ölçüde yararlanan yoksul kesimlere yönelik olarak gerçekleştirilen insan odaklı bütçeleme sistemiyle bu kesimlere yönelik kamu kaynaklarının artırılması hedeflenmektedir. Bütçe sistemi, kamu kurumlarının bu kesimlere yönelik olarak gerçekleştireceği kaynak tahsislerinin görülebilir olmasını öngörmektedir.

İNSAN ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Vatandaşların ekonomik ve sosyal ihtiyaçlarını karşılamak üzere oluşturulan insan odaklı bütçeleme uygulaması, sonuç odaklı olarak ölçülebilir ihtiyaçlar üzerinde uygulanabilir. Mesela; sağlık idaresinin yerel bir bulaşıcı hastalıkla ilgili verileri toplaması, toplu konut idaresinin çok ihtiyaçlı olanları ev sahibi yapması, eğitim idaresi de en çok talep edilen eğitim hizmetlerini yerine getirmesi gibi. Bu ihtiyaçların önceliğiyle ilgili ihtiyaç analizleri yapılarak, harcama öncesinde yerel ihtiyaçların en etkin olanı tercih edilmelidir.

İNSAN ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Uluslararası bütçe kuruluşlarının özellikle bin yıl hedefleri çerçevesinde; Afrika ülkelerinde; sağlık ve konut, Hindistan; Kadın Eğitimi, Meksika; sağlık, eğitim, konut ve altyapı hizmetleri. Bu ülkelerin dışında da, Bangladeş, Pakistan, Vietnam gibi Asya ülkeleri ile Latin Amerika ülkelerinde insan odaklı bütçeleme uygulamaları çeşitli alanlarda görülmektedir.

İNSAN ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Bütçenin konularına bakıldığında merkezi yönetimden çok yerel yönetimlerin sunduğu hizmetlere yönelik olduğu görülmektedir. Bu nedenle yerel yönetimlerin söz konusu hizmetleri hem belirlemeleri hem de sunmaları açısından kaynakların daha etkin kullanabilme imkanına sahip oldukları kabul edilmektedir.

KATILIMCI BÜTÇE SİSTEMİ Demokratik bir sürecin içinde yer alan toplum üyelerinin doğrudan bütçe karar sürecinde yer almalarına imkan sağlayan bir kamu bütçeleme modelidir. Kamu bütçelerinden belirlenmiş bir kaynak miktarı “genelde toplam kaynakların %20’si “ belirlenmiş vatandaş gruplarının hizmetlerinin karşılanmasında kullanılmaktadır.

KATILIMCI BÜTÇE SİSTEMİ katılımcı bütçe uygulaması ile halkın seçtiği meclisler eliyle değil de, direkt olarak halkın kendisinin bütçe hakkına sahip çıkması sağlanmaktadır. Halkın kendi hizmetleri için kendi bütçesini oluşturma imkanı vermektedir.

KATILIMCI BÜTÇE SİSTEMİ Bütçe yaparken aşağıdaki gibi pek çok kararın verilmesi gerekmektedir; Nereye harcanacağı (Personel, demirbaş, yatırım) Hangi hizmetlere harcanacağı Hangi hizmet projelerinin nasıl seçileceği Bu projelerin denetiminin nasıl yapılacağı Katılımcı Bütçe ile, bu kararların alınmasında vatandaşın söz sahibi olması sağlanmaktadır.

KATILIMCI BÜTÇE SİSTEMİ Katılımcı bütçeleme; katılımı, hesap verebilirliği, yerelleştirilmiş yönetişimi idarede mali saydamlığı sağlamak için uygulamaya konulmuştur. Bu anlayış, toplumların bütçelerin hazırlanmasına doğrudan katılmalarını ve kamu harcamalarını izlemelerini sağlayan bir bütçe süreci olarak ifade edilmektedir.

KATILIMCI BÜTÇE SİSTEMİ Katılımcı bütçelemeye yönelik çeşitli ülkelerde farklı uygulamalara rastlanmaktadır. Ancak genel olarak Belediyelerin bütçelerinin belirli bir oranını, bir yatırım bütçesi olarak ayırarak önceden belirlenmiş gruplara (mahalle, kesim,vb.) sunarak, hangi hizmetlerin öncelikli olarak yapılması (kentsel altyapı, yeşil alanlar, toplu taşıma, sosyal hizmetler, sosyal yardımlar, çevre sağlığı, yol-kaldırım-trafik vs) kararının bu gruplarca oylanarak belirlenmesi şeklinde uygulandığı görülmektedir.

KATILIMCI BÜTÇE SİSTEMİ 1990 yılında Brezilya’da başlayan süreçten günümüze doğru gelindiğinde, Güney Amerika ülkeleri başta olmak üzere, Kuzey Amerika, Avrupa, Asya ve Afrika da bulunan 1200 den fazla kent de katılımcı bütçe anlayışının uygulandığı görülmektedir .

VATANDAŞ ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Vatandaş odaklı bütçeleme, bütçelerin toplumun ihtiyaçlarını düzgün bir şekilde yansıtması amaçlanmaktadır. Bu amaçla teknoloji efektif bir şekilde kullanılarak vatandaşların ihtiyaçlarının birebir vatandaşlardan gelecek bilgiler doğrultusunda belirlenmesini sağlayan bir bütçe sistemidir.

VATANDAŞ ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Vatandaşlarla, yerel idarecilerin İletişimlerini artırmada başarılı olmak ve daha uzlaşmacı bir bütçe süreci ve yönetim anlayışını sağlayabilmek için, vatandaşların görüşlerini bir araya getirmek amacıyla teknoloji kullanımını gerektiren bir sistemdir.

VATANDAŞ ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Teknolojiyi kullanmak, vatandaşların isim vermeden idareyle ve doğru bir şekilde en radikal düşüncelerini bile paylaşma imkanı verir. Internet, kablosuz ağ ve hızla büyüyen iletişim çağında, yerel yönetimler bu fırsatı değerlendirip, kamu yararına kullanabilirler. Günümüzde vatandaşın düşüncelerini öğrenebilecekleri imkanlar, eskiye göre daha fazladır.

VATANDAŞ ODAKLI BÜTÇELEME SİSTEMİ Belediyeler sunacakları hizmetlerin yeterliliğini, kalitesini ve yeni hizmet ihtiyaçlarını elektronik ortamda gündeme getirerek, Halkın isteklerini doğrudan bütçeye yansıtmasıyla gerçekleşir.

Sonuç olarak; Belediye yönetimlerinin bütçelerini oluştururken, son dönemde ortaya çıkan hizmet sunumunda halkın katılımını öngören bütçe sistemlerini uygulamaları sonucunda, uluslararası alanda kabul gören kamusal hizmetlerin daha etkin, kaliteli ve şeffaf olarak sunulması sağlanabilir.