TÜRKİYE DEKİ TOPLAMA AYIRMA SİSTEMİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ 04.Mart.2010 Anemon Otel Eskişehir Ömer Benli TÜDAM Yönetim Kurulu Başkan Yrd.

TÜDAM TÜRKİYE DÖNÜŞEBİLEN AMBALAJ MALZEMELERİ TOPLAYICI ve AYIRICILAR DERNEĞİ TÜDAM, Lisanslı Toplama-Ayırma Tesisleri ve Geri Dönüşüm Tesislerinin bir araya gelmesiyle, sektöre kurumsal bir kimlik kazandırmak, ülke genelinde oluşan evsel ve endüstriyel nitelikteki ambalaj atıklarının sağlıklı ve sürdürülebilir bir sistemde kontrol altına almak, ülkemizin çevre ve ekonomisine katkı sağlamak amacıyla,2007 yılında İstanbul’da kurulmuştur. Her geçen gün bünyesine katılan yeni üyeleri ile birlikte, sektörde karşılaşılan sorunlar için çözüm yollarının araştırıldığı ortak bir platform ve üye firmaların buluşma noktasıdır.

TÜDAM TÜRKİYE DÖNÜŞEBİLEN AMBALAJ MALZEMELERİ TOPLAYICI ve AYIRICILAR DERNEĞİ TÜDAM’ın 2010 Şubat ayı itibariyle 37 Lisanslı , 4 sempati üyesi mevcuttur. Şu an itibariyle TÜDAM’ın üyesi olan 37 Lisanslı firmanın, 2008 yılı içerisinde evsel ve endüstriyel olmak üzere toplamış olduğu toplam ambalaj atığı miktarı 650.000 ton dur. 2008 yılında toplanmış olan malzeme miktarı göz önünde bulundurulduğunda, TÜDAM’ın sektörün doğal temsilcisi olduğu açıkça görülmektedir.

YÖNETMELİK ÖNCESİ AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ TÜDAM 2005 yılında yürürlüğe giren Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği öncesinde, ambalaj atıklarının toplama ve ayrıştırma işlemleri genel olarak üç şekilde gerçekleştiriliyordu: Sokak toplayıcıları vasıtasıyla, Depone sahalarında vahşi toplama, Ülke genelinde az sayıdaki yerel yönetimler öncülüğünde abone sistemleriyle.

YÖNETMELİK ÖNCESİ AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ TÜDAM Yönetmelik öncesinde; yerel yönetimler tarafından oluşturulan yada sosyo-ekonomik şartlar gereği kendiliğinden oluşan cılız ve sağlıksız ambalaj atığı toplama sistemleri neticesinde, son derece az miktarda ambalaj atığı geri kazanılabilmekte ve toplanmayan ambalaj atıkları vahşi depone sahalarına gömülmekteydi. Genel itibariyle 2005 yılı öncesinde, endüstriyel nitelikli ambalaj atıkları bir yana bırakıldığında, teknik olarak bir ambalaj atığı toplama-ayırma sisteminin varlığından söz etmek mümkün değildir.

YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ TÜDAM 2005 yılında Bakanlık tarafından yayımlanan Ambalaj ve Ambalaj Atıklarının Kontrolü Yönetmeliği ile; ambalajlı ürünün üretiminden, tüketim sonucu ambalaj atığı haline gelmesi ve bu atıkların toplanması süreçlerinde, ilgili tüm tarafları bağlayan, tarafların birbiriyle olan ilişkilerini tanımlayan bir standart ve düzen oluşturulmuştur. Yayımlanan Yönetmelikle birlikte ambalaj atıkları ile ilgili olarak bir sistem dizayn edilmiş ve bu sistemin amacı: “Kaynağına bakılmaksızın tüketim sonucu oluşan tüm ambalaj atıklarının ayrı toplanılması, düzenli depolama tesislerinden azami istifade edilmesi ve ekonomiye katkıda bulunulmasının sağlanması” şeklinde tanımlanmıştır.

YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ TÜDAM Oluşturulan sistem genel olarak; Ambalajların üretimi ve ambalajlı ürünlerin piyasaya arzı noktalarında ilgili taraflarca bildirimlerin yapılması ve bu ürünlerin tüketimi sonucu oluşan ambalaj atıklarının belirli oranlarla geri toplanması esaslarına dayanmaktadır. Bu Yönetmelikte Lisanslı Toplama-Ayırma Tesisleri (TAT’lar) ; ambalaj atıklarının oluştuğu kaynaklarda ayrı olarak düzenli ve sürekli bir şekilde toplanabilmesi adına tanımlanmıştır.

YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ TÜDAM TAT’lar; Yönetmelik tarafından kurgulanan ambalaj atıkları toplama ayırma sisteminin sahadaki uygulayıcıları konumundadırlar. Yani diğer bir deyişle TAT’lar; Yönetmeliğin sadece yazılı bir belge olmaktan çıkarılıp, fiiliyata geçirilmesini sağlayacak temel unsurlardır. Yönetmeliğin 2005 yılında yayınlanmasından bu güne dek; Bakanlık tarafından 36 ilde, toplam 178 adet firmaya Toplama-Ayırma Tesisi Lisansı verilmiştir.

TÜDAM YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ Yönetmeliğin yayımlanmasıyla birlikte 4 yıllık süreçte toplama ve ayırma sistemlerinde ciddi gelişmeler kaydedilmiştir: Öncelikle iştigal konusu yalnızca ambalaj atıkları olan Toplama-Ayırma Tesisleri oluşturularak, sürdürülebilir ve denetlenebilir bir sistemin ilk adımı atılmıştır.

TÜDAM YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ Ambalaj atıklarının kaynağında çöpten ayrı bir şekilde toplanabilmesi için yerleşim birimlerinde geri kazanım sistemleri oluşturulmuştur.

TÜDAM YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ “Ambalaj Atığı Toplama Araçları” oluşturularak yerleşim birimlerinde oluşan ambalaj atıklarının düzenli bir şekilde toplanmasına başlanılmıştır.

TÜDAM YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ Yerleşim birimlerinden ayrı olarak toplanan karışık ambalaj atıklarının ayrıştırılabilmesi için ayırma sistemleri oluşturulmuş ve böylelikle ayrıştırmanın sağlıklı koşullarda yapılması sağlanmıştır.

YÖNETMELİK SONRASI AMBALAJ ATIKLARI TOPLAMA VE AYIRMA SİSTEMLERİ TÜDAM Oluşturulan toplama-ayırma sistemleriyle ülke için yeni istihdam sahaları açılmıştır. Geri kazanılan ambalaj atıkları kayıtlarının düzenli bir şekilde tutulabileceği veri tabanlarıyla birlikte, kayıt altına alınmış ve denetlenebilir bir sistem kurulması sağlanmıştır. Hazırlanan Ambalaj Atıkları Yönetim Planlarıyla, ayrı toplama yapılan bölgeler hakkında detaylı envanterlerin oluşturulması sağlanmıştır.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Yönetmeliğin yayımlanmasıyla birlikte 4 yıllık süreçte ambalaj atığı toplama-ayırma sistemleri aşamalı ve ivmeli bir şekilde gelişme kaydetmesine karşın; halen sistemin geleceğini ve sürdürülebilirliğini riske eden sorunlar ve sıkıntılar mevcuttur. Türkiye’de, gerek evsel gerek endüstriyel kaynaklı ambalaj atıklarının, sağlıklı bir şekilde toplanabilmesi ve bu toplama sisteminin sürdürülebilir olabilmesi için aşağıda belirlenen 3 sorunun üzerine önemle gidilmesi gerekmektedir. Denetim Eksikliğinden Kaynaklanan Sorunlar, Maliyetlerin İlgili Taraflarca Karşılanmamasından Kaynaklanan Sorunlar, Yerel Siyasi Otoritelerden Kaynaklanan Sorunlar.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Denetim Eksikliğinden Kaynaklanan Sorunlar: Yönetmelikte Yükümlülükleri Tanımlanan: İL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜKLERİ, BÜYÜKÜKŞEHİR – İL, İLÇE BELEDİYELERİ, AMBALAJ ÜRETİCİLERİ, PİYASAYA SÜRENLER, YETKİLENDİRİLMİŞ KURULUŞLAR, TAT ve GDT’ler, AMBALAJ ATIĞI ÜRETİCİLERİNİN, Denetimleri ile ilgili mekanizmaların işletilmesi gerekmektedir. Sistemin sağlıklı bir şekilde yürüyebilmesi için ilgili tüm tarafların Yönetmelikte tanımlanan sorumluluklarını yerine getirmeleri gerekmekte olup; yine tüm tarafların denetim altında tutulması yaşanacak sıkıntıların minimuma indirilmesini sağlayacaktır.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Denetim Eksikliğinden Kaynaklanan Sorunlar: Piyasaya Sürenlerin denetlenemeyerek kayıt altına alınamamaları, belgelendirmeye olan talebi düşürmektedir. Piyasada ihtiyaçtan daha fazla belge olması ‘ilgili harcamaların’ karşılanmasını önlemektedir. T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Çevre Yönetimi Müdürlüğü’nün web sitesinde yayınlanan Atık Yönetimi Eylem Planı (Mayıs 2008) içeriğinde’de belirttiği gibi 2007 yılı ile ilgili olarak verileri incelediğimizde bu çarpıklık net olarak kendisini göstermektedir. Bakanlığımıza bildirilen” Piyasaya sürülen toplam ambalaj miktarı 1.712.585 ton “” iken, gene Bakanlığımızın TAT Lisanslı firmalardan sağladığı verilere göre “” geri kazanılan ambalaj atık miktarı 2.472.325 ton”” dur. Piyasaya sürülen miktara göre, sürülenden çok daha fazla geri kazanılmış ambalaj mevcuttur. Aynı dönem ile ilgili yönetmelik gereği belgelendirme hedefi ise 532.776 ton gözükmektedir.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Maliyetlerin İlgili Taraflarca Karşılanmamasından Kaynaklanan Sorunlar : Tüm AB ülkeleri ile beraber ülkemizde de kabul gören “KİRLETEN ÖDER” prensibi gereğince; atıkların oluşumuna sebebiyet verenler, bu atıkların toplanmasına ilişkin harcamaları karşılamalıdırlar. (2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu 97.Madde Kirleten Öder) Bu bağlamda, Türkiye’deki ambalaj atığı toplama-ayırma sistemlerinin maliyetleri de ilgili taraflarca karşılanması gerekmektedir. Çevre Kanunu ve Yönetmelikte; maliyetlerin kimler tarafından ve ne şekilde karşılanacağı açık bir şekilde belirtilmesine rağmen; oluşan maliyetlerin ancak çok küçük bir kısmı ilgili taraflarca karşılanmaktadır. (AAKY Madde 5. f, Madde 10.f-g, 11.ç, Çevre Kanunu Madde 11-3) TÜDAM olarak Görüşümüz: Kanun ve Yönetmelikte yazaıldığı gibi ”GEREKLİ HARCAMALARIN KARŞILANMASI” yönündedir.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Maliyetlerin İlgili Taraflarca Karşılanmamasından Kaynaklanan Sorunlar : Avrupa Birliği Ülkeleri ve Türkiye’de piyasaya sürenlerden alınan ortalama Yeşil Nokta Ücretlerini karşılaştıracak olursak; Ülkemizde toplama ve ayırma maliyetlerinin Avrupa Birliği Ülkelerinden daha yüksek olduğunu da göz önüne aldığımızda, sistemin mali açıdan ne kadar sıkıntılı olduğu açıkça görülebilmektedir. Ambalaj atığı toplama-ayırma sistemlerinin gerçek maliyetlerinin karşılanamaması, doğal olarak bu sistemlerin sanayinin olmadığı bölgelerde uygulanmasının önüne geçmektedir. KAĞIT, KARTON PLASTİK CAM ALÜMİNYUM ÇELİK KOMPOZİT AB ÜLKELERİ (€/TON) 101 315 69 190 335 TÜRKİYE (€/TON) 10 29 9 14 58

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Yerel Siyasi Otoritelerden Kaynaklanan Sorunlar: Bilindiği üzere; Geçici Çalışma İzni alan bir Toplama-Ayırma Tesisinin lisans alabilmesi için, belediyelerle sözleşme yapması ve o belediye sınırları içerisinde kaynakta ayırı toplama çalışması gerçekleştirmesi gerekmektedir. Bir il içerisinde Geçici Çalışma İzni almayı sınırlandıran veya kotalandıran herhangi bir yasal düzenleme mevcut olmadığı için, tesis şartlarının yerine getirilmesiyle aynı ilde yüzlerce firma Geçici Çalışma İzni alabilmektedir.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Yerel Siyasi Otoritelerden Kaynaklanan Sorunlar: Geçici Çalışma İzni alan tesislerin lisans alabilmek için haklı olarak belediyelere başvuruda bulunmalarıyla kaotik bir durum meydana gelmektedir. Bu koşullar altında Geçici Çalışma İzinli firmaların lisans alabilmeleri uğruna, belediyelere illegal tekliflerde bulunmaları ve/veya siyasi erk vasıtasıyla yine belediyelere baskıda bulunmaları kaçınılmaz bir gerçek halini almaktadır. Böyle büyük bir riskin varlığı, sistemin sürdürülebiliriğini ciddi manada tehdit etmektedir.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Yerel Siyasi Otoritelerden Kaynaklanan Sorunlar: Karşılaşılan bu sorunların bertarafına ilişkin TÜDAM’ın önerileri: Belediyeler ve TAT’lar arasında yapılacak sözleşmeler için; Ambalaj Komisyonu tarafından belirlenecek tek tip sözleşme formatı geliştirilebilir. Yapılan sözleşmelerin ve Bakanlık tarafından tasdik edilen yönetim planlarının, Belediyeler tarafından tek taraflı olarak feshedilmelerinin önüne geçebilecek bir sistem oluşturulabilir.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Yerel Siyasi Otoritelerden Kaynaklanan Sorunlar: Belediyelerle yapılacak sözleşmelerde; tesis-belediye arası mesafe ve kapasite kriterleri getirilmeli. Belediyelerin sözleşme yapmadan önce; kendi sınırları içinde faaliyet gösteren lisanslı firmaları hazırlayacakları Yönetim Planı içersine dahil etmeleri sağlanmalı. Bölgede çalışacak firma sayısının tespitinde kriter; Bölgenin atık envanteri olmalıdır. Bu tespit ile ilgili olarak; firma kapasitelerinin tespiti yanında; konut, nüfus ve sanayi sayısı göz önüne alınmalı. Tesislerin yatırım maliyetleri ve bu maliyetlerin amortisman süreleri göz önünde bulundurularak, Belediyelerle yapılacak sözleşme sürelerinin en az 5 yıl olması sağlanmalı.

4 YILLIK SÜREÇTE YAŞANILAN SORUNLAR TÜDAM Yerel Siyasi Otoritelerden Kaynaklanan Sorunlar: Belediye ile anlaşma yapmak isteyen bir kuruluşun yapması gereken yatırımlarını mevcut V.U.K. gereğince; Arsa ve Binalar için 25 yıl’a, Makineler için (ekonomik ömrüne göre ) 5 / 10 yıl’a, Nakil Vasıtaları için 5 yıl’a yayması gerekmektedir. Bu nedenle TAT Lisanslı firmaların Belediyeler ile ilgili yapacakları sözleşmelerini yukarıda belirtildiği gibi asgari 5 yıl’dan başlayacak şekilde olması gerekmektedir. Belediyelerin 5 yıl’dan daha kısa süreli anlaşmalar yapmak istemeleri sebebi ile firmalar bu konu ile ilgili yapılacak yatırım konusunda çekimser davranmakta ve sistemin yurt geneline yayılması gecikmektedir.

SİSTEME İLİŞKİN GENEL ÖNERİLER TÜDAM Ülkemiz kaynaklarının daha verimli kullanılabilmesi açısından önemli bir çevre önceliği olan kaynakta ayrı toplama faaliyetlerinin, çeşitli teşvik mekanizmalarıyla desteklenmesi gerekmektedir. (Mazot teşviki, SSK pirim indirimi teşviki, enerji teşviki vb.) (Çevre Kanunu Madde 29) 3065 SAYILI Katma Değer Vergisi Kanunu ile KDV muafiyeti tanınan sektörün, gerek Belgeleme, gerekse KDV uygulaması ile ilgili olarak sorunları mevcuttur. Bu konu ile ilgili bir çalışma grubunun oluşturulmasının faydalı olacağı kanısındayız. Geri kazanım bilincinin halkımıza aşılanabilmesi için ulusal basında tanıtıcı reklam ve belgesel faaliyetleri düzenlenmelidir. (Çevre Kanunu Madde 9-ı ) Genç nesillerin çevre ve geri kazanım olgusunu küçük yaşta edinmelerinin sağlanması için Milli Eğitim Bakanlığı’nın okul öncesi eğitimden başlayarak Milli Eğitim Müfredatı içerisine konu ile alakalı eğitici ve öğretici konulara yer vermesi gerekmektedir. (Çevre Kanunu Madde 9-ı )

SİSTEME İLİŞKİN GENEL ÖNERİLER TÜDAM Kaynak israfı yaratan poşetle toplama sistemi yerine, oluşturulacak desteklerle konteynırla toplama sistemine geçilmesi sağlanabilir. Kaynakta ayrı toplama çalışmalarının gerçekleştirildiği illerde; periyodik olarak İl veya Büyükşehir Belediye Başkanlıkları yada İl Çevre Orman Müdürlükleri koordinasyonunda durum değerlendirme toplantıları gerçekleştirilebilir. Bu toplantılarda alınan kararların Ambalaj Komisyonuna gönderilmesi sağlanarak, daha kontrol edilebilir bir sistem oluşturulabilir. Toplama-Ayırma Tesislerinde ayırma işlemi sonrasında oluşan evsel atıkların, depone sahalarına bedelsiz bir şekilde dökülmesini sağlayacak bir genelge yayınlanabilir. TAT Lisanslı firmaların kaynakta toplamada kullandığı araçlara da aynen bugün Belediyelerin çöplerini toplayan firmaların kamyonlarına tanındığı gibi saat kısıtlaması getirilmeksizin çalışabilme izni verilmelidir.

EVSEL KAYNAKLI AMBALAJ ATIKLARININ DURUMU TÜDAM Türkiye Nüfusu(TUIK 2009) 72.561.000 Kişi Yıllık çöp miktarı (TUIK 2006) 25.279.971 Ton/Yıl Kişi başına düşen çöp miktarı(TUIK 2006) 1,21 Kg/Gün Yıllık çıkan EVSEL kaynaklı Ambalaj Atığı miktarı 3.791.995 Ton/Yıl (Çöpün içindeki ambalaj atığı miktarı %15 olarak hesap edilmiştir.) %70 Toplama hedefi ile Türkiye de yıllık toplanması gereken EVSEL kaynaklı ambalaj atığı miktarı 2.654.396 Ton/Yıl

TÜRKİYE DEKİ TAT’LARIN DURUMU TÜDAM Halihazırda 81 vilayetin 36’sında 178 adet TAT mevcuttur. Bu tesisler Türkiye nüfusunun %74’ü olan 53.922.000 kişiye hizmet vermektedirler. Hizmet bölgesinde 2.806.000 Ton/Yıl EVSEL kaynaklı ambalaj atığı çıkmaktadır. (Çöpün içindeki ambalaj atığı miktarı %15 olarak hesap edilmiştir.) %70 Toplama hedefi ile hizmet verilen bölgede yıllık toplanması gereken EVSEL kaynaklı ambalaj atığı miktarı 1.964.000 Ton/Yıl Kurulu tesis başına aylık 920 ton EVSEL kaynaklı ambalaj atığı düşmektedir.

TÜRKİYE DEKİ TAT’LARIN DURUMU TÜDAM

TÜRKİYE DEKİ TAT’LARIN DURUMU TÜDAM

TÜRKİYE DEKİ TAT’LARIN DURUMU TÜDAM

BİR “TAT” YATIRIMI NASIL OLMALI ? TÜDAM Verimli bir toplama-ayırma sistemi kurmak için, Dünya standartlarında, minimum kapasitesi 3-5 ton/saat olan bir tesis kurulmalıdır.

BİR “TAT” YATIRIMI NASIL OLMALI ? TÜDAM

BİR “TAT” YATIRIMI NASIL OLMALI ? TÜDAM *Min: 2.500.000 TL. yatırım. (Bina yatırımı hariç) *Saatte ortalama 4 ton ambalaj atığı işleme kapasitesi. *8 saat tek vardiya/gün 832 ton/ay kapasite. (tek vardiyada)

NEDEN EVSEL KAYNAKLI AMBALAJ ATIKLARI TOPLANMIYOR??? TÜDAM Halihazırda TAT lisanslı 178 tesisin tamamına yakını aslında ENDÜSTRİYEL kaynaklı ambalaj atıklarını toplayan tesisler iken yönetmelikle beraber EVSEL kaynaklı ambalaj atıklarına da toplamaya yönlendirildi. Şimdiye kadar ülkemizde toplanılan ambalaj atıklarının tamamına yakını ENDÜSTRİYEL kaynaklıdır. Tesislerin hemen hemen hepsinin coğrafi yerleşimi, Endüstriyel kaynaklı ambalaj atıklarının verimli toplanması için konumlanmıştır. Ülkemizde ENDÜSTRİYEL ambalaj atığı miktarı kadar da EVSEL ambalaj atığı mevcuttur. EVSEL ile ENDÜSTRİYEL ambalaj atıklarının ayrım teknolojisi de farklıdır. Dolayısıyla evlerden çıkan ambalaj atıklarının ciddi bir biçimde toplanıp ayrılması için tesis başına minimum bina yatırımı hariç 2.500.000TL tutarında “EK” bir araç ekipman yatırımı yapılmalıdır.

NEDEN EVSEL KAYNAKLI AMBALAJ ATIKLARI TOPLANMIYOR??? TÜDAM 400.000 nüfuslu bir yerleşim yerinin aylık çıkabilecek ambalaj atığı miktarı yaklaşık 2.160 ton olarak hesap edilmektedir.2.5 milyon yatırımla kurulabilecek modern tesis 3 vardiya çalışma esasına göre bu ambalaj atığını işleyebilir. Projenin bütün ülkeyi kapsaması için gerekli min. 180 tesis için yaklaşık 450.000.000 TL tutarında yatırım yapılması gerekmektedir. TAT’ların tamamı KOBİ’dir. Yatırım kabiliyetleri kısıtlıdır. Hem yatırım konusunda hemde yönetmelik kapsamında maliyetler konusunda ciddi bir biçimde desteklenmelidirler. EVSEL kaynaklı ambalaj atıklarının toplama-ayırma maliyeti Endüstriyel kaynaklı ambalaj atıklarına göre kat be kat fazla olmasına rağmen, belgelendirme ücretleri her ikisi içinde aynıdır.

TEŞEKKÜRLER.. www.tudam.org.tr