TÜRKİYE’DE ENGELLİLER VE ENGELLİ HAKLARI Doç. Dr. Mustafa ÇEKER Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Ticaret Hukuku Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Tel: 0533 482 53 67 E-posta: mceker@cu.edu.tr 12.04.2007

TÜRKİYEDE ENGELLİLER Türkiye genelindeki engelli sayısı nüfusun %12’sini oluşturmaktadır (yaklaşık 8,5 milyon). Toplam engelli nüfus Erkek Kadın Toplam 11,10% 13,45% 12,29%

ENGELLİLER Ortopedik, görme ,işitme, dil ve konuşma ve zihinsel Engelli Nüfus Erkek Kadın Ortalama % 3,05 % 2,12 % 2,58 Süreğen Hastalığa Sahip Engelli Nüfus Erkek Kadın Ortalama % 8,50 % 11,33 % 9,70

ENGELLİLER Ortopedik Engelli Görme engelli İşitme engelli Dil ve konuşma engelli Türkiye 1.25 0.60 0.37 0.38 0.48 0-9 yaş grubu 0.64 0.33 0.20 0.46 0.42 10-19 0.77 0.36 0.29 0.43 0.58 20-29 1.21 0.45 0.32 0.65 30-39 1.26 0.35 0.31 0.54 40-49 1.39 0.62 0.26 0.39 50-59 1.79 0.91 0.41 0.30 60-69 2.80 1.56 0.27 70 + 3.94 2.98 1.70

ENGELLİLERLE İLGİLİ KURUMLAR Türkiye’de engellilik alanındaki politikaları belirlemek üzere 1997 yılında Özürlüler Yüksek Kurulu kurulmuştur. Bu kurulda, sağlık, eğitim, çalışma ve sosyal güvenlik, sosyal hizmetlerden sorumlu bakanlıkların ve kurumların temsilcileri ile Sakatlar Konfederasyonu Başkanı ve üniversitelerden temsilciler yer almaktadır.

Özürlüler Yüksek Kurulu’nun sekretaryasını yürütmek üzere bir Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı da kurulmuştur. Özürlüler İdaresi Başkanlığı’nın görevleri: kamu, özel, sivil toplum kuruluşları arasında koordinasyonu sağlamak; engellilik alanında hizmet sağlayan projeleri desteklemek; araştırma raporlarını ve kitapları yayınlamak; engelli bireylere engelli kimlik kartı vermektir.

SİVİL TOPLUM KURULUŞLARI Engellilerle ilgili sivil toplum örgütleri, 2908 sayılı kanuna göre dernekler, federasyonlar ve konfederasyon şeklinde örgütlenmiştir. Türkiye genelinde 356 dernek, 43 vakıf, 8 federasyon faaliyette bulunmaktadır. Türkiye’de 46 (bedensel engelliler), 87 (işitme engelliler), 36 (görme engelliler) toplam 165 spor klübü mevcuttur. Engellilerin profesyonel olarak spor yapmaları için devlet bakanlığına bağlı engelliler spor federasyonları vardır.

MEVZUAT Engellilere ilişkin olarak Anayasa’dan başlamak üzere çeşitli kanunlarda özel düzenlemeler yer almaktadır. Engellilere yönelik olarak temel düzenleme, 5378 sayılı Özürlüler Kanunu olup, bu kanun 7.7.2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir.. Bunun dışında, başta İş Kanunu olmak üzere muhtelif kanunlarda engellilere ilişkin hükümler bulunmaktadır.

ANAYASA Madde 50 – Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Madde 61 – Devlet harp ve vazife şehitlerinin dul ve yetimleriyle, malul ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yaraşır bir hayat seviyesi sağlar. Devlet, sakatların korunmalarını ve toplum hayatına intibaklarını sağlayıcı tedbirleri alır.

AVRUPA SOSYAL ŞARTI (RG.09.04.2007) Madde 15 Özürlülerin toplumsal yaşamda bağımsız olma, sosyal bütünleşme ve katılma hakkı Akit Taraflar, yaşları ve özürlerinin nedenleri ve niteliği ne olursa olsun, özürlülerin toplumsal yaşamda bağımsız olma, sosyal bütünleşme ve katılma hakkını etkili bir biçimde kullanabilmelerini sağlamak amacıyla: 1- Mümkün olduğunda genel plan çerçevesinde, ya da bu mümkün değilse, kamusal ya da özel uzmanlaşmış organlar aracılığıyla özürlülerin yönlendirilmesini, öğrenimini ve mesleki eğitimini sağlamak için gerekli önlemleri almayı; 2- Normal çalışma ortamında özürlüleri istihdam etmek ve onların istihdamını sürdürmek ve çalışma koşullarını özürlülerin gereksinimlerine uyarlamak, ya da özürlülük nedeniyle bunun mümkün olmadığı durumlarda çalışmayı buna göre düzenlemek ya da özrün düzeyine göre güvenli bir istihdam türü yaratmak için, işverenleri özendirmeye yönelik bütün önlemlerle onların istihdam edilmelerini teşvik etmeyi; Bazı durumlarda bu önlemler uzmanlaşmış yerleştirme ve destekleme hizmetlerine başvurmayı gerekli kılabilir. 3- Özellikle, teknik yardımları da içermek üzere, iletişim ve hareket engellerinin üstesinden gelmeyi ve ulaşım, barınma, kültürel etkinlikler ve boş zaman kullanımını sağlamayı hedefleyen önlemler yoluyla özürlülerin toplumla tam olarak bütünleşmelerini ve toplum yaşamına katılmalarını teşvik etmeyi; taahhüt ederler.

ÖZÜRLÜLER KANUNU Bu Kanunun amacı; özürlülüğün önlenmesi, özürlülerin sağlık, eğitim, rehabilitasyon, istihdam, bakım ve sosyal güvenliğine ilişkin sorunlarının çözümü ile her bakımdan gelişmelerini ve önlerindeki engelleri kaldırmayı sağlayacak tedbirleri alarak topluma katılımlarını sağlamak ve bu hizmetlerin koordinasyonu için gerekli düzenlemeleri yapmaktır.

EĞİTİM

EĞİTİM Milli Eğitim Bakanlığı 1951 yılından bu yana özel eğitim programlarını müfredatına almıştır. Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde engellilere eğitim veren 428 okul mevcuttur. Bu okullardan 348’i ilköğretim, 80’i ortaöğretim düzeyinde eğitim vermektedir. Engelli sayısının 8,5 milyon olduğu dikkate alındığında, her 20 bin engelliye sadece 1 okul düşmektedir. Genel nüfusta okuma yazma bilmeyenlerin oranı yaklaşık %13’ iken, bu oran engellilerde yaklaşık %26’dır.

EĞİTİM KURUMLARI Eğitim Konusu Okul Sayısı Öğretilebilir Zihinsel Engelliler 115 Eğitilebilir Zihinsel Engelliler 112 Özel Eğitim Görmesi Gereken Engelliler 96 İşitme Engelliler 49 Otistik Engelliler 18 Görme Engelliler 16 Ortopedik Engelliler 7 Diğer 15 Toplam 428

EĞİTİM DURUMLARI Okuma-yazma bilmeyen (%) İlkokul Ortaokul Lise Yüksek öğretim Erkek 10.16 54.41 9.50 11.43 7.07 Kadın 37.33 42.35 4.25 5.14 2.39 Türkiye 26.64 47.10 6.31 7.61 4.23

MESLEKİ EĞİTİM Ülkemizde engelli vatandaşlarımız için Türkiye iş Kurumu, Halk Eğitim Merkezleri, Mesleki Eğitim Merkezleri, Özel Dershaneler, Belediyeler ve engellilerle ilgili dernek ve vakıflar tarafından meslek edindirme kursları açılmaktadır. Çıraklık ve Yaygın Eğitim Genel Müdürlüğünce (2005) engelliler için açılan kurslara katılan engelli erkek sayısı 607 iken engelli kadın sayısı 446’dır.

SOSYAL HİZMETLER Engellilere yönelik sosyal hizmetler, ülke genelinde örgütlenmiş olan Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Kuruma fiziksel ve zihinsel engeli olan bireylere hizmet veren 18 bakım ve rehabilitasyon merkezi bulunmaktadır. Ayrıca, sosyal güvenlik kurumları özel sektör ve sivil toplum kuruluşları tarafından işletilen gündüzlü rehabilitasyon merkezlerinin hizmetleri için 1997 yılından beri ödeme (öğrenci başına 400 YTL) yapmaktadır. Bu nedenle özel rehabilitasyon merkezlerinin sayısı hızla artmaktadır. Bu merkezlerin çoğunluğu zihinsel engelli bireylere hizmet sunmaktadır. Özellikle zihinsel engelli yetişkin bireylerin uzun ve kısa dönemli yatılı bakımına yönelik ihtiyaç vardır. Ancak, bu konuda yapılan bir ödeme bulunmadığından yalnızca bir kaç özel rehabilitasyon merkezi yatılı bakım hizmeti sunmaktadır.

İSTİHDAM

İSTİHDAM Aşağıdaki kurumlar % 4 oranında engelli çalıştırmak zorundadır: - Genel ve katma bütçeli daireler - İl özel idareleri ve belediyeler - Kefalet sandıkları, döner sermayeli kuruluşlar - Sermayesinin yarısından fazlası devlete ait olan bankalar - Hususi kanunlarla kurulmuş banka ve teşekküller Engelli açık kontenjanının doldurulmaması halinde engelli istihdam etmeyen kamu kurum ve kuruluşları için yükümlülüğün dolduğu tarihten yükümlülüklerini yerine getirecekleri tarihe kadar her engelli açık kontenjanı için para cezası uygulanır. Ceza paraları engelli vatandaşlarımızın istihdamı, mesleki eğitim ve mesleki rehabilitasyonu için kullanılmaktadır.

ENGELLİ ÇALIŞTIRMA ZORUNLULUĞU 4857 sayılı İş Kanununun 30. maddesi hükmüyle işyerlerinde belirli bir oranda engelli çalıştırma zorunluluğu getirilmiştir. Buna göre, “İşverenler elli veya daha fazla işçi çalıştırdıkları işyerlerinde her yılın Ocak ayı başından itibaren yürürlüğe girecek şekilde Bakanlar Kurulunca belirlenecek oranlarda özürlü ve eski hükümlü ile 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun ek 1 inci maddesinin (B) fıkrası uyarınca istihdamı zorunlu olan terör mağduru işçiyi meslek, beden ve ruhi durumlarına uygun işlerde çalıştırmakla yükümlüdürler. Bu kapsamda çalıştırılacak işçilerin toplam oranı yüzde altıdır. Ancak özürlüler için belirlenecek oran, toplam oranın yarısından az olamaz. ” Bu yükümlülüğün ihlali halinde, “özürlü çalıştırmayan işveren veya işveren vekiline çalıştırmadığı her özürlü ve çalıştırmadığı her ay için 1.170 YTL para cezası verilir. Kamu kuruluşları da bu para cezasından hiçbir şekilde muaf tutulamaz. ” (m.101)

ÇALIŞMA ESASLARI İşyerinin işçisi iken sakatlananlara öncelik tanınır (İşKan.m.30/III). İşverenler çalıştırmakla yükümlü oldukları işçileri Türkiye İş Kurumu aracılığı ile sağlarlar. İŞKUR’dan alınan 2005 yılı verilerine göre 2004 yılı için işe yerleştirilmek üzere sıra bekleyen 71.703 engelli bulunmaktadır. Yer altı ve su altı işlerinde engelli işçi çalıştırılamaz ve yukarıdaki hükümler uyarınca işyerlerindeki işçi sayısının tespitinde yer altı ve su altı işlerinde çalışanlar hesaba katılmaz. Bir işyerinden malulen ayrılmak zorunda kalıp da sonradan maluliyeti ortadan kalkan işçiler eski işyerlerinde tekrar işe alınmalarını istedikleri takdirde, işveren bunları eski işleri veya benzeri işlerde boş yer varsa derhal, yoksa boşalacak ilk işe başka isteklilere tercih ederek, o andaki şartlarla işe almak zorundadır.

ENGELLİ ÇALIŞTIRMAYI TEŞVİK EDEN DÜZENLEMELER Bakanlar Kurulunca belirlenecek oranların üstünde engelli çalıştıran işverenlerin kontenjan fazlası işçiler için, Engelli ve eski hükümlü çalıştırmakla yükümlü olmadıkları halde engelli çalıştıran Çalışma gücünü yüzde seksenden fazla kaybetmiş engelliyi çalıştıran İşverenlerin bu şekilde çalıştırdıkları her bir engelli için 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununa göre ödemeleri gereken işveren sigorta prim hisselerinin yüzde ellisini kendisi, yüzde ellisini Hazine öder.

İşgücüne katılma oranı İşgücüne dahil olmayan engelli nüfus oranı İSTİHDAM İşgücüne katılma oranı (%) İşsizlik oranı İşgücüne dahil olmayan engelli nüfus oranı Erkek 32.22 14.57 67.78 Kadın 6.71 21.54 93.29 Türkiye 21.71 15.46 78.29

Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi TEŞEKKÜRLER Doç. Dr. Mustafa ÇEKER Çukurova Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi mceker@cu.edu.tr