ÇEVRESEL POLİTİKALAR/TÜRKİYE Prof. Dr. Nesrin ALGAN Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü Kent, Çevre ve Yerel Yönetim Politikaları Anabilim Dalı

Türkiye’de Çevre Politikaları Politika Araçları: Kalkınma Planı, Hükümet Programı, Siyasi Parti Programı, Ulusal Strateji gibi belgeler, Hukuki Araçlar, Kurumsal Araçlar, Mali Ekonomik Araçlar Katılım Araçları

POLİTİKA BELGELERİ KALKINMA PLANLARI, YILLIK PROGRAMLAR, HÜKÜMET PROGRAMLARI, UÇEP, UG 21, UÇES gibi strateji belgeleri…..

Ulusal Çevre Politikalarının Temel İlkeleri Sürdürülebilir kalkınma Kirleten öder Kullanan öder Bütünleştirme Gelecek kuşakların hakları Ortak fakat farklılaştırılmış sorumluluk Holistik (tümelci) yaklaşım Ekosistem yaklaşımı Risk değerlendirmesi ÇED Stratejik ÇED Sürdürülebilirlik etki değerlendirmesi

Temel İlkeler Kusursuz sorumluluk İhtiyatlılık ilkesi Emret-Kontrol Et, Teşvik Et-Özendir (düzenleyici araçlar ve ekonomik araçların uygun bileşimi) Beşikten-mezara kontrol Bilgiye erişim Katılım Şeffaflık Hesap sorabilirlik Üretim kalıpları Tüketim kalıpları

PLANLI DÖNEM 20. Yüzyıl (1963 - ...) Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (hava kirliliği) İkinci Beş Yıllık kalkınma Planı (özel bir bölüm yok) Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (özel bir çevre bölümü var. 1973 başlangıç) Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (“önleyici politikalar” başlıyor) Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (“önleyici politikalar” ve uluslararası taahhütlere yoğun olarak girildiği dönem) Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (çevre ilk kez bütün sektörel yaklaşım ve stratejilerde yer alıyor – SK) Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (çevre “yönetim” meselesidir - doğal kaynak yönetiminin sürdürülebilir kalkınma anlayışıyla ele alındığı ilk plan ve UÇEP ve OECD Raporu) AB - Aralık 1999 - Türkiye adaylık statüsü kazandı.

PLANLI DÖNEM 21. YÜZYIL Uzun Vadeli Strateji (2001 -2023) 8.Plan (2001 – 2005) (kurumsallaşma politikaları, UÇEP in yenilenmesi ve AB uyumu) 9. 7. Yıllık Kalkınma Planı (2007 – 2013): Sürdürülebilir Büyüme, gelişme eksenleri AB – Ekim 2005 - Türkiye müzakerelere resmen başlaması (Aralık 2004 Kararı ile) ve Aralık 2009’da Çevre Faslı müzakereye açıldı 10. Plan: İstikrarlı Sürdürülebilir Büyüme, Refahın Yaygınlaştırılması

DOKUZUNCU KALKINMA PLANI 2007-2013 Temel Amaçlar: Gelişme Eksenleri Çevrenin Korunması ve Kentsel Altyapının Geliştirilmesi Temel İlkeler Doğal ve kültürel varlıklar ile çevrenin gelecek nesilleri de dikkate alan bir anlayış içinde korunması esastır.

REKABET GÜCÜNÜN ARTIRILMASI DOKUZUNCU KALKINMA PLANI STRATEJİSİ (2007- 2013) GELİŞME EKSENLERİ REKABET GÜCÜNÜN ARTIRILMASI İSTİHDAMIN ARTIRILMASI BEŞERİ GELİŞME VE SOSYAL DAYANIŞMANIN GÜÇLENDİRİLMESİ BÖLGESEL GELİŞMENİN SAĞLANMASI KAMU HİZMETLERİNDE KALİTE VE ETKİNLİĞİN ARTIRILMASI İŞ ORTAMININ İYİLEŞTİRİLMESİ EKONOMİDE KAYITDIŞILIĞIN AZALTILMASI FİNANSAL SİSTEMİN GELİŞTİRİLMESİ ENERJİ VE ULAŞTIRMA ALTYAPISININ GELİŞTİRİLMESİ ÇEVRENİN KORUNMASI VE KENTSEL ALTYAPININ GELİŞTİRİLMESİ AR-GE VE YENİLİKÇİLİĞİN GELİŞTİRİLMESİ BİLGİ VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN YAYGINLAŞTIRILMASI TARIMSAL YAPININ ETKİNLEŞTİRİLMESİ SANAYİ VE HİZMETLERDE YÜKSEK KATMA DEĞERLİ ÜRETİMYAPISINA GEÇİŞİN SAĞLANMASI İŞGÜCÜ PİYASASININ GELİŞTİRİLMESİ EĞİTİMİN İŞGÜCÜ TALEBİNE DUYARLILIĞININ ARTIRILMASI AKTİF İŞGÜCÜ POLİTİKALARININ GELİŞTİRİLMESİ EĞİTİM SİSTEMİNİN GELİŞTİRİLMESİ SAĞLIK SİSTEMİNİN ETKİNLEŞTİRİLMESİ GELİR DAĞILIMININ İYİLEŞTİRİLMESİ, SOSYAL İÇERME VE YOKSULLUKLA MÜCADELE SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNİN ETKİNLİĞİNİN ARTIRILMASI KÜLTÜRÜN KORUNMASI, GELİŞTİRİLMESİ VE TOPLUMSAL DİYALOĞUN GÜÇLENDİRİLMESİ SOSYAL HARCAMALARDA ETKİNLİK VE KALİTENİN ARTIRILMASI BÖLGESEL GELİŞME POLİTİKASININ MERKEZİ DÜZEYDE ETKİNLEŞTİRİLMESİ YEREL DİNAMİKLERE VE İÇSEL POTANSİYELLERE DAYALIGELİŞMENİN SAĞLANMASI YEREL DÜZEYDE KURUMSAL KAPASİTENİN ARTIRILMASI KIRSAL KESİMDE KALKINMANIN SAĞLANMASI KURUMLAR ARASI YETKİ VE SORUMLULUKLARIN RASYONELLEŞTİRİLMESİ POLİTİKA OLUŞTURMA VE UYGULAMA KAPASİTESİNİN ARTIRILMASI KAMU KESİMİNDE İNSAN KAYNAKLARININ GELİŞTİRİLMESİ e-DEVLET UYGULAMALARININ YAYGINLAŞTIRILMASI VE ETKİNLEŞTİRİLMESİ ADALET SİSTEMİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ GÜVENLİK HİZMETLERİNİN ETKİNLEŞTİRİLMESİ DOĞAL AFETLER [1] Gelişme eksenleri 2007 Yılı Programı ile birlikte değerlendirilmiştir.

II. Dokuzuncu Kalkınma Planının Vizyonu IV. 1 II. Dokuzuncu Kalkınma Planının Vizyonu IV.1. Rekabet Gücünün Artırılması Makroekonomik İstikrarın Kalıcı Hale Getirilmesi Çevrenin Korunması ve Kentsel Altyapının Geliştirilmesi Çevrenin korunması kısa vadede maliyet unsuru olarak görülmekle birlikte uzun vadede rekabet gücünü artırmakta ve sürdürülebilir kılmaktadır. Bu kapsamda başta AB olmak üzere uluslararası standartlara uyum sürecinin bir gereği olarak çevre altyapısının iyi planlanmış bir sürede ve maliyet etkin bir şekilde tamamlanması sağlanacaktır.

YÖNETİM/EYLEM PLANLARI STRATEJİLER PROGRAMLAR YÖNETİM/EYLEM PLANLARI Uzun Vadeli Strateji Dokuzuncu Kalkınma Planı Stratejisi Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu & Özelleştirme Stratejisi Tarım Stratejisi Kırsal Kalkınma Stratejisi Mekansal Strateji Planı KENTGES – Kentsel Gelişme Stratejisi ve Eylem Planı Rekabet Stratejisi Verimlilik Stratejisi KOBİ Stratejisi ve Eylem Planı İhracat Stratejisi Ulusal Bölgesel Gelişme Stratejisi (hazırlık aşamasında) İnsan Kaynakları Gelişimi Stratejisi İl Gelişme Stratejisi Kalkınma ajansları “bölgesel gelişme stratejileri” AB Ulusal Program Entegre Strateji Belgesi Bilim ve Teknoloji Üretimi Strateji Belgesi Ulusal Yenilik Strateji ve Eylem Planı (hazırlık aşaması – 2007-2009) Tarımsal Ürünlerde İhracat Destekleme Politikaları Strateji Belgesi Ulusal Çevre Entegre Stratejisi UÇES Enerji Verimliliği Stratejisi (hazırlanıyor) Türkiye Turizm Stratejisi (2023) ve Eylem Planı (2007-2013) Ulusal Çölleşmeyle Mücadele Eylem Planı Kalkınma Planı Yıllık Programları Orta Vadeli Program AB Ulusal Programı AB Katılım Öncesi Ekonomik Program Türkiye - Bin Yıl Kalkınma Hedefleri Yatırım Ortamı Geliştirme Programı Yatırım Ortamını İyileştirme Reform Programı Demir Çelik Sektörü Yeniden Yapılandırma Programı ve Planı Sosyal İçerme Belgesi (hazırlanıyor) Yerel Yönetim Reformu Programı Türkiye Ulusal Ormancılık Programı (2002 – 2023) Ulusal Çevre & Ormancılık Kamu Araştırma Programı (TÜBİTAK 2023) Ulusal Gündem 21 Nüfus ve Kalkınma Stratejileri Alt Programı (UNFPA) Şuralar Kurumların Stratejik Planları (süreç devam ediyor) HABİTAT II Ulusal Rapor ve Eylem Planı, Ulusal Çevre Stratejisi ve Eylem Planı (UÇEP) UG21 Biyolojik Çeşitlilik Stratejisi ve Eylem Planı İklim Değişikliği Stratejisi ve Eylem Planı (hazırlık aşamasında) Sulak Alan Yönetim Planı Koruma Alanı Yönetim Planı (Biyolojik Çeşitlilik ve Doğal Kaynak Yönetimi Projesi tarafından uygulanıyor) Çölleşme ile Mücadele Ulusal Eylem Planı İl Çevre Düzeni Planı İl Gelişme Planı Yaban Hayatı Yönetim ve Gelişme Planı Tehlikeli Atık Yönetim Planı (kısa ve uzun vadeli politika ve program –eylem içeriyor) Ambalaj Atıkları Yönetim Planı (kısa ve uzun vadeli politika ve program –eylem içeriyor) Stratejik Gürültü Haritası ve Eylem Planı Çevre ve Orman Bakanlığı Katı Atık Ana Planı Kırsal Kalkınma Planı (Kanunla geliyor) Yerel Çevre Yönetim ve Eylem Planları Nehir havzası Yönetim Planları Özel Çevre Koruma Bölgeleri Ekolojik Yönetim Planı Ağaçlandırma ve Erozyon Kontrolü Seferberliği Eylem Planı (2008-2012)

ULUSAL ÇEVRE STRATEJİSİ ve EYLEM PLANI (UÇEP 1998) 20 yıllık bir dönem için uygulanmak üzere planlanan UÇEP’in, hazırlık sürecinde belirlenmiş olan hedefleri: yaşam kalitesinin iyileştirilmesi; çevre bilinç ve duyarlılığının geliştirilmesi, çevre yönetiminin iyileştirilmesi, sürdürülebilir nitelikte bir ekonomik, toplumsal ve kültürel gelişme sağlanması.

ULUSAL GÜNDEM 21 ( UG 21)/2000 Küresel nitelikli sürdürülebilir gelişme politikalarının ulusal uygulamalara yansıtılmasıyla ilgili bir diğer çalışma olan Ulusal Gündem 21 konusunda da benzer yorumlar yapılabilir. Niteliksel olarak, sürdürülebilir gelişme konusunda genel bir toplumsal uzlaşma belgesi olması gereken Ulusal Gündem 21’in, UÇEP’ten önce hazırlanmış olması daha uygun bir süreç olarak değerlendirilebilir. Bu şekilde, üzerinde ulusal düzeyde toplumun tüm ilgili kesimlerinin genel bir anlayış birliğine varacağı ve politik taahhütleri belirleyen bir uzlaşma belgesi kabul edildikten sonra, bu belgenin işaret ettiği öncelikli alanlarda hükümetlerin, özel sektörün ve diğer tüm aktörlerin gerçekleştirecekleri somut bir eylem stratejisi hazırlanması sağlanmış olacaktı. Ancak Türkiye’de bu sürecin tersine işlediği görülmektedir. 1996 yılında Ulusal Gündem 21 projesi başlatılmış, ancak bu tamamlanmadan önce 1998’de UÇEP hazırlanmıştır. UÇEP’ten iki yıl sonra da Ulusal Gündem 21 projesi tamamlanmıştır. Çevre Bakanlığı’nın eşgüdümünde, Birleşmiş Milletler Gelişme Programı’ndan sağlanan akçal destekle yürütülen bu proje uyarınca hazırlanan belge, Türkiye’nin sekiz değişik bölgesinde düzenlenen geniş katılımlı toplantılarda tartışılarak nihai hale getirilmiştir.

YEREL ÇEVRE EYLEM PLANLARI (YEÇEP) YEÇEP’ler yerel yönetimlerin çevresel sorumluluklarını yerine getirmelerini desteklemek amacıyla, 1993 yılından beri özellikle Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinde uygulanmaktadır. YEÇEP’ler, bu ülkelerde Avrupa Birliği uyum sürecinde de, çevre sektöründeki taleplerin karşılanmasında yerel yönetimler için önemli bir araç olarak kullanılmıştır. YEÇEP’ler, bir yörenin ya da kentin halkının da katılımı ile çevre sorunlarının tespiti, çözümlerde önceliklerin belirlenmesi, mali analizlerin yapılması ve yatırımların gerçekleştirilmesine kadar giden bir süreçtir. Bu süreç, çevresel öncelikleri hedef alan en uygun eylem planlarının geliştirilmesini içerir. Türkiye’de YEÇEP çalışmaları ilk kez REC Türkiye tarafından Nisan 2005’de başlatılmıştır. REC Türkiye’nin ülke çapında yürüteceği faaliyetlerden biri olan YEÇEP’in ilk aşamasında, başta yerel yönetimler olmak üzere, diğer yerel paydaşların YEÇEP metodolojisi hakkında eğitilmeleri hedeflenmiştir. Mardin, Trabzon ve Aksaray YEÇEP’leri 2011 itibariyle yapılmıştır.

Onuncu Kalkınma Planının Yapısı Yenilikçi Üretim, İstikrarlı Yüksek Büyüme Yaşanabilir Mekanlar, Sürdürülebilir Çevre Kalkınma İçin Uluslararası İşbirliği Nitelikli İnsan, Güçlü Toplum Öncelikli Dönüşüm Programları Uygulama, İzleme, Değerlendirme

10. Plan - Öncelikli Dönüşüm Programları Üretimde Verimliliğin Artırılması, Tarımda Su Kullanımının Etkinleştirilmesi, İthalat Olan Bağımlılığın Azaltılması, Yurtiçi Tasarrufların Artırılması ve İsrafın Önlenmesi, Sağlık Endüstrilerinde Yapısal Dönüşüm, İstanbul Uluslararası Finans Merkezi, Sağlık Turizminin Geliştirilmesi, Kamu Harcamalarının Rasyonelleştirilmesi, Taşımacılıktan Lojistiğe Dönüşüm, Temel ve Mesleki Becerileri Geliştirme, Kamu Gelirlerinin Kalitesinin Artırılması, Nitelikli İnsan Gücü İçin Çekim Merkezi, İş ve Yatırım Ortamının Geliştirilmesi, Sağlıklı Yaşam ve Hareketlilik, İşgücü Piyasasının Etkinleştirilmesi, Ailenin ve Dinamik Nüfus Yapısının Korunması, Kayıt Dışı Ekonominin Azaltılması, İstatistiki Bilgi Altyapısını Geliştirme, Yerelde Kurumsal Kapasitenin Güçlendirilmesi, Öncelikli Teknoloji Alanlarında Ticarileştirme, Rekabetçiliği ve Sosyal Uyumu Geliştiren Kentsel Dönüşüm, Kamu Alımları Yoluyla Teknoloji Geliştirme ve Yerli Üretim, Kalkınma İçin Uluslararası İşbirliği Altyapısının Geliştirilmesi, Yerli Kaynaklara Dayalı Enerji Üretimi, Enerji Verimliliğinin Geliştirilmesi,

10. Plan - Öncelikli Dönüşüm Programları 25 adet program Öncelikli alanlarda Temel yapısal sorunlara çözüm olabilecek Dönüşüm sürecine katkıda bulunabilecek Kurumlar arası koordinasyon ve sorumluluk gerektiren Sektörel ve sektörler arası bir yaklaşımla Birden çok alanı kesen Hedefleri belirgin Planın kabulünü müteakip, mali boyutu ve tedbirlerini içeren YPK Kararıyla uygulamaya geçirilecek.

10. Plan Tespit Türkiye karayolu taşımacılığı sektöründe filo büyüklüğü bakımından AB ve çevre ülkeleri arasında lider Çevre teknolojisi hızla gelişen alan. Şehirleşmeyi büyümenin odağına yerleştirmek (şehir ekonomileri ve yaşam tarzı) Türkiye’nin şehirleri daha rekabetçi, daha yaşanabilir ve daha sürdürülebilir olacak – o zaman kalkınma hedeflerine ulaşabilecek (30 büyükşehirle birlikte Türkiye yüzölçümünü % 51’i, nüfusun % 77’si büyükşehirlerde yaşayacağı beklenmektedir) “Yeşil büyüme” kavramının önemi (küresel değerler zinciri...) Çevresel maliyetlerin içselleştirilmesine yönelik politika tasarımları “Sağlıkta Dönüşüm Programı”nda iklim değişikliği yok Toplam belediye sayısı 1395 e düşüyor Plan döneminde kaynak ihtiyaçları artıracak. Afet yönetiminde iklim politikaları açısından tık yok Türkiye'nin yenilenebilir enerji kaynaklı elektrik üretiminin payının beş yılda yalnızca yüzde 2 artacağı öngörüsü var