Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Bursa TÜRKİYE KIRMIZI ET ÜRETİMİNDE MEVCUT DURUM VE GELECEĞE YÖNELİK ÖNERİLER Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Bursa

Neden kırmızı et ? Kırmız et önemli bir hayvansal protein kaynağı olup, insan vücudunda kullanılma oranı çok yüksektir. Kırmızı etin; demir, B12, çinko ve diğer vitamin, mineral ve antioksidan maddeler içermesi önemini daha da artırır. Sağlıklı bir insanın haftada 3-4 kez kırmızı et tüketmesi gerekir. Türkiye’de hayvansal kaynaklı besin maddesi özellikle de «kırmızı et» tüketimi oldukça düşük seviyededir.

Hayvansal ve bitkisel kökenli protein tüketimi (g/kişi/gün) (FAO,2015) Toplam Kırmızı Et Pay (%) Türkiye 12.6 34.8 33.2 70.0 66.8 104.8 ABD 39.0 70.7 64.7 38.5 35.3 109.2 AB 28.0 60.9 58.4 43.4 41.6 104.3 Dünya 14.2 31.7 39.5 48.6 60.5 80.3

Kişi başına et tüketimi (kg) (OECD, 2017) Ülkeler Sığır Domuz Koyun-Keçi Kanatlı Toplam Türkiye 8.3 - 4.1 17.8 30.2 ABD 25.9 22.8 0.4 48.3 97.4 Rusya 9.8 20.0 1.2 28.5 59.5 AB (28) 11.1 32.3 1.9 23.9 69.2 OECD 14.5 23.3 1.4 29.9 69.1 Dünya 6.5 12.3 0.1 13.8 32.7

Türkiye hayvan varlığı (1000 baş) Yıllar Sığır Manda Koyun Keçi 1928 6.934 795 13.632 12.106 1940 9.759 947 26.272 16.896 1950 10.123 948 23.082 18.464 1960 12.435 1.140 34.463 24.633 1970 12.756 1.117 36.471 19.483 1980 15.894 1.031 48.630 19.043 1990 11.377 371 40.553 10.977 2000 10.765 146 28.492 7.201 2010 11.370 85 23.090 6.293 2016 14.080 142 30.984 10.345

1980 yılında toplam küçükbaş ve büyükbaş hayvan sayısı yaklaşık 85 milyon, nüfus 44 milyon 2016 yılına gelindiğinde toplam küçükbaş ve büyükbaş hayvan sayısı yaklaşık 55 milyon, nüfus ise 80 milyon Türkiye bir yol ayrımındaydı ya sanayi ya da tarım ülkesi olacaktı. Sanayi ülkesi olmayı seçti. Aslında her ikisi de dengeli bir şekilde yürütülebilirdi

Türkiye nüfus gelişimi (milyon) Türkiye’nin artan nüfusu ve büyümeye devam eden ekonomisinin etkisiyle talebin üretimden hızlı artacağı öngörülüyor. 80 72 63 53 1990 2000 2010 2017

1980 – 2016 arasında ……. Dünya + %64.3 Türkiye - %95.4 Dünya + %107.2 Manda Dünya + %64.3 Türkiye - %95.4 Keçi Dünya + %107.2 Türkiye - %45.7 Deve Dünya + %183.7 Türkiye - %94.7

Dünyada kişi başına düşen et üretimi (kg/yıl)

Türkiye kırmızı ve beyaz et üretimi (1000 ton) ve ortalama karkas ağırlığı (kg) Yıllar Koyun Keçi Sığır Manda Toplam Kanatlı Genel Toplam 1990 128.6 (16.2) 19.6 (16.3) 309.6 (143.1) 8.8 (146.9) 466.7 217.3 683.9 2000 111.1 (18.2) 21.4 (18.3) 354.6 (168.7) 4.1 (172.1) 491.2 742.4 1.233.6 2010 135.7 (19.7) 23.1 (18.9) 618.6 (237.7) 3.4 (215.5) 780.7 1.514.0 2.294.7 2016 82.5 (20.2) 31.0 (17.7) 1.059.2 (271.6) 0.4 (234.2) 1.173.0 2.102.0 3.275.0

Türkiye toplam et üretiminde türlerin payı (%) Yıllar Sığır Koyun+Keçi Tavuk 1990 45.3 21.7 31.8 2000 28.7 10.7 60.2 2010 27.0 6.9 66.0 2016 32.3 3.5 64.2 Değişim - 13.0 -18.2 +32.4

Türkiye’de toplam kırmızı et üretiminde sığır, koyun ve keçinin payı (%) 2016 1990 2000 2010 66 72 79 90 27 32 20 10

Kırmızı et arzında sorun yaşanmakta Yüksek besi maliyeti ve kur kaynaklı artan besleme maliyetleri nedeni ile özellikle küçük üreticiler hayvancılık faaliyetine devam etmekte zorlanmaktadır Arzın talebi karşılayamamasıyla birlikte fiyat istikrarsızlığı oluşmuştur Hayvancılığın ve kırmızı et üretiminin bu zayıf hali sektörü korunaksız hale getirerek, piyasaları olumsuz etkilemektedir

Türkiye'de 19 farklı alanda hayvancılık destekleri verilmektedir. Hayvancılık destekleri 2000 yılında toplam tarımsal destek içinde aldığı pay %0.5 iken, 2017yılında %29.5'a yükselmiştir. Türkiye'de 19 farklı alanda hayvancılık destekleri verilmektedir.

2010 yılından 2017 yılının ilk 6 aylık dönemine kadar ithalata 5 milyar dolar ödendi. Damızlık düve Besilik sığır Kasaplık dana Damızlık koyun (erkek-dişi) Damızlık keçi (erkek-dişi) Damızlık dışı koyun Kuzu (1 yaş altı damızlık olmayan) Sığır karkas 4.7 milyon baş 5 milyar dolar 218.802 ton Türkiye sığır ithalatında Avrupa’nın lideri, dünyanın ise ikinci ülkesi

Kırmızı et üretim girdileri Besi hayvanı (%50-60) Yem (% 25-40) Diğer (%5-15)

Besilik hayvan materyali Sütçü ırkların mutlak hakim olduğu görülmektedir. Sadece süt ırkı sığırların erkekleri ile besicilik randıman, verim, günlük ağırlık artışı ve kemik oranları dikkate alındığında ekonomik değildir. Kırmızı et üretiminin artışında, besi hayvanı materyali temini büyük önem taşımaktadır. Et ve besilik hayvan ithalatı, sorunu çözmekten uzaktır.

Yem Besicilik, genelde tahıl, küspe ve diğer yan ürünlerden oluşan karma yemler ile bir miktar kaba yeme dayalı bir besleme yapılmaktadır. Türkiye’de üretilen karma yemlerin %40-45’i ithal yem hammaddelerine bağlı olduğu için karma yem maliyetleri yükselmekte ve bu durum kırmızı et üretim maliyetini olumsuz etkilemektedir. Rasyonel bir besicilik ve daha ucuza et üretimi için besicilikte kullanılan kaba yem oranının mutlaka artırılması gerekmektedir.

Çayır-mera varlığı 1990 22 mha 2000 17 mha 2015 14 mha Dünyada 3,4 milyar hektar mera alanı tahmin ediliyor Çin (%12), Avustralya (%11), ABD (%7), Brezilya (%6) Türkiye, dünya mera alanı sıralamasında 46. sırada

Kaba yem 73.6 mt 58.6 mt 15 mt Karma yem 14.1 mt 9.1 mt 5 mt

Yem bitkileri tarımı Almanya (%36), Hollanda ve İtalya (%30) Fransa ve İngiltere (%25) Türkiye (%8.8)

Çayır-meranın önemi Kaba yemin %20 Toplam yemin %10 Çayır ve meraya çıkamayan büyükbaş hayvanlar kapalı alanlarda kaba yem ve karma yem yiyor

Mera alanları hızla azalıyor Mera alanları tarımsal üretime açılıyor, Ağaçlandırma projeleri ile ormanlık alana dönüştürülüyor, İmara açılarak kentsel dönüşüm projeleri kapsamında toplu konut alanına dönüştürülüyor, Kırsaldan kente göç ve köylerin boşalması, mera ıslahının yapılmaması bu alanların hızla kaybolmasına neden oluyor.

Marmara bölgesinin mera varlığı 1970 de 463 Marmara bölgesinin mera varlığı 1970 de 463.600 hektardan 2015 yılında 280.619 hektara gerilemiştir

1980 yılında sadece Keles ilçesindeki 37 köyden yaklaşık 40 1980 yılında sadece Keles ilçesindeki 37 köyden yaklaşık 40.000 baş koyun kışlatmak için Ege yöresine götürülürken, 2016 yılı Kasım ayına gelindiğinde bu sayı yaklaşık 3000 baş koyunluk 6-7 sürüye gerilemiştir.

Türkiye’nin hayvancılık deseni değiştirilerek doğal otlak ve meralarda yetiştirilmeye daha uygun olan başta küçükbaş hayvancılık olmak üzere meraya dayalı üretim ihmal edilmiştir.

Hayvansal üretim denildiğinde ağırlıklı olarak siyah alaca olmak üzere kültür ırklarıyla büyük sürülerde yapılan entansif sığır yetiştiriciliği anlayışı egemen kılınmıştır.

Besiciler ve süt üreten yetiştiriciler için belirli bir pazar güvencesi oluşturan kurumlar (EBK, SEK, YEMSAN) piyasadan çekilmesi sonucunda piyasada görülen fiyat istikrarsızlığı, et ve süt ürünleri üretiminde dalgalanmalara yol açmıştır

Küçük ve orta ölçekli tarım işletmelerinin izlenen tarım politikalarıyla ihmal edilmesi ve son yıllarda tarımsal nüfusun azalmasına bağlı olarak hayvan sayısının toplam nüfusa göre artmamıştır

Kırmızı et açığının sığır ile artırılmasına yönelik uygulamaların ve anlayışın egemen olması

Genç hayvan ölümlerinin normalin üzerinde olması

Sığır özelinde yüksek verimli ineklerin yer alacağı büyük ölçekli işletmelerin yaygınlaşmasının yanında; öncelikle meralardan etkin bir şekilde yararlanabilecek düşük ve orta seviyede süt verimine sahip sürüler desteklenerek inek sayısı artırılmalı, böylelikle hem üretim tabana yayılmalı hem de sığır eti üretimini artıracak kaynak oluşturulmalıdır.

Meralar ıslah edilmeli, Mera ve tarım arazilerinin amaç dışı kullanımına asla izin verilmemeli, Bu alanlar hiçbir gerekçe ile yapılaşmaya açılmamalıdır.

Et ve Süt Kurumu (ESK) ithalat yapan değil, piyasaya müdahale edebilecek bir kurum haline getirilmelidir. Bu kurumda üreticiler, ürünleri satan ve değerlendirenler de temsil edilmelidir.

Yemi tarlada yetiştirip ahıra veya ağıla taşıyan büyük ölçekli işletmelerin yanında, yemin ve otun uygun olduğu her yerde, coğrafi koşulların elverişliliğine göre daha az masrafla koyun-keçi veya sığır yetiştirebilen üretim biçimleri desteklenmelidir.

28 Ekim 2017’de Resmi Gazetede yayınlanan 2018 Yılı Programında «Büyükbaş hayvan varlığının artırılması amacıyla kısa vadeli çözüm olan ithalat yerine yurt içinde üretimin sürdürülebilir şekilde geliştirilmesi gerektiği» ifade edildi.

1- Büyükbaş hayvan varlığının artırılması amacıyla kısa vadeli çözüm olan ithalat yerine yurt içinde üretim benimsenmeli 2- Hayvancılık işletmelerinin büyütülmesi ve uzmanlaşması yönünde destek modelleri uygulanmalı. 3- Et arzının artırılmasına yönelik, et verimi yüksek olan ırkların geliştirilmesi ve etçi tip sığır yetiştiriciliğinin yaygınlaştırılmalı. 4- Sütçü işletmelerde mümkün olabildiğince kombine verim yönlü ırklara öncelik verilmeli. 5- Sığır etine ikame olabilecek koyun ve keçi arzının artırılması ve kamu politikalarının bu çerçevede oluşturulması öncelikler arasında olmalı. 6- Et tüketimindeki çeşitliliğinin artırılması ve beslenme kalitesinin yükseltilmesi açısından toplumun kanatlı hayvan eti ve balık tüketimine yönlendirilmeli

Gelinen noktada….. İthalat nedeniyle besici hayvanını olması gereken fiyata kestiremiyor. Aylardır beslediği hayvanını maliyetin altında satmak zorunda kalıyor. Daha da önemlisi besici üretimden kaçıyor. Boşalttığı ahıra yeniden hayvan koymakta isteksiz.

Gelinen noktada…… Tüketicinin ucuza et tüketmesi önceliklidir. Ancak bunun yolu karkas et ithalatı olmamalıdır. Üretim artarsa fiyat düşer. Üretimi artırmak için maliyetleri düşürmek gerekir. Maliyetleri düşürmeden, üretimi artırmadan ithal canlı hayvan/et ile fiyatları düşürmek zordur.

Teşekkürler