Üretim Yönetimi Stratejik Kapasite Planlama ve Yönetimi Hafta 5 Hazırlayan: Yrd. Doç. Dr. Aslı Tuncay Çelikel

Giriş Bu hafta stratejik kapasite planlama ve yönetimini inceleyeceğiz. İşleyeceğimiz ana başlıkları madde madde sayabiliriz: Kapasite ve çeşitleri Stratejik kapasite planlamasının önemi Kapasite belirlenmesinde etki eden faktörler Kapasite düzeyleri Kapasite düzeylerindeki azalma nedenleri Fire Oranı Kapasite Hesaplamalarında Bazı Önemli Noktalar Biz mi üretmeliyiz yoksa başkasına mı yaptırmalıyız?

Kapasite nedir? Genel anlamda kapasite; “iş yapabilme yeteneği” veya “üretim gücünün ölçüsü” olarak tanımlanabilir. Daha somut bir tanımla, kapasite; birim zamanda elde edilebilen üretim miktarıdır. Bir üretim sisteminin kapasitesi, genellikle “çıktısı” cinsinden ifade edilir. Örneğin, “tiyatro salonu 1500 kişiliktir” denilir ise, bu aynı anda 1500 kişinin film seyredebileceği anlamına gelir. Mesela; “arabaya 5 kişi sığar” ya da “kafenin kapasitesi 200 kişidir” gibi tanımlamalar da kapasite ölçüsünün bir ifadesi olarak değerlendirilir. Kapasite ölçüsünün belirtilmesinde önemli bir öğe de “zaman” unsurudur. Kapasite, saatte / günde / haftada / ayda / yılda veya daha başka zaman aralıklarında şu kadar kişi vb. gibi belli bir zaman aralığındaki çıktı miktarı olarak tanımlanması daha doğrudur. 3

Kapasite planlanmasında temel sorular: Ne tür kapasiteye ihtiyaç var? Ne kadar ihtiyaç var? Ne zaman ihtiyaç var? 4

Stratejik Kapasite Planlamasının Önemi Bir üretim işletmesinin kurulacağı yer saptandıktan sonra kapasitesinin ne olacağına karar verilmesi gerekir. Kuruluş yeri belirlenen bir işletmenin hangi büyüklükte kurulması gerektiği kapasite planlama konusu içinde incelenir. Üretim tesislerinde kuruluş kapasitesi kararının alınması aşamasında önemli bir ikilem söz konusudur. Satış tahminlerine bakılacak olursa, kapasitenin gereksinmenin üstünde hesaplanması olasılığı vardır. Satışlardaki mevsimlik dalgalanmalar nedeniyle kapasite belirleme aşamasında genellikle en üst noktaya göre tasarım yapma eğilimi bulunur. Bu noktada satış grafiklerinin dikkatlice incelenip analiz edilmesi halinde en uygun kapasitenin saptanması olanaklıdır. Kapasitenin saptanması aşamasında sağlam verilere dayanan ciddi, elle tutulur bir ekonomik analize gerek duyulur. 5

Kapasite Çeşitleri 1. Makina Kapasitesi Makina kapasitesi; birim zamanda gerçekleştirilen ürün sayısı olarak tanımlanabilir. Aynı kapasite işçinin kapasitesi için de düşünülebilir. 2. Fabrika Kapasitesi Bir fabrikanın kapasitesini ifade etmek tek bir işçi veya makinada olduğu kadar kolay değildir. Fabrikada veya üretim tesisinde yer alan işçi ve makinaların he rbirinin kapasitelerinin tek tek toplaması ile toplam kapasiteye varılamaz. Burada kapasiteyi “üretim tesisinin birim zamanda üretebileceği çıktı miktarı” olarak tanımlayabiliriz.

Kapasite Belirlenmesinde Etki Eden Faktörler 1- Talebin Büyüklüğü 2- İşletmenin Stok Politikası 3- Makinaların Arızalanma Frekansları (Sıklığı) 4- İşçi Verimliliği 5- Fire Oranı

1. Talebin Büyüklüğü Talep ne kadar büyükse, kapasite o kadar artırılır. Tabii ki üretilecek ürünün satılabilir olması, talebi karşılaması gerekir. Talep olabilir, fakat firma istenilen özellikte ürünü üretemezse müşteriyi kaçırma ihtimali ortaya çıkar. 8

2. İşletmenin Stok Politikası Eğer firma stok tutuyorsa, belli oranda riski göze almış demektir. Bu durumda stok varsa, firma kapasiteyi olması gereken düzeyin biraz altında tutabilir. Birden bire talep artışı hatta patlaması yaşanırsa, bunu karşılama imkanı doğar. 9

3. Makinaların Arızalanma Frekansları (Sıklığı) Makinaların da insanlar gibi ömrü vardır. Onlar da çok çalıştırılırlarsa yıpranırlar, eskirler ve arızalanabilirler. Eğer makinalar sürekli çalıştırılıp, hiç dinlendirilmezlerse daha kolay yıpranırlar, arıza oranı artar veya bozuk mal üretmeye başlarlar. Bu durumda kapasitenin biraz yüksek tutulması gereği vardır. 10

4. İşçi Verimliliği İşçinin üretimdeki rolü çok önemlidir. Firmada üretimi makinalar yapsa bile makinaları kullananlar da işçilerdir. Üretim artışında işçinin oynadığı rol yadsınamaz. İyi motive edilen, işine bağlı ve dikkatli işçi daha fazla üretir. İşgücü verimliliği yüksek ise, kapasitenin bir miktar düşük olmasının zararı yoktur. 11

5. Fire (Defects) Oranı Fire (defects); bozuk mal demektir. Üretim artığına da fire denilmektedir. Fire, ne kadar çok olursa üretimde o kadar kayıp var demektir. Bu durum, bir miktar işçi verimliliği ile ilgili gözükse de, bazı üretim çeşitlerinde hammadde, malzeme veya makina unsurları nedeniyle fire kaçınılmaz olmaktadır. Fire miktarının çokluğu oranında kapasitenin arttırılması gerekir. 12

Kapasite Düzeyleri Bir işletmenin normal çalışma düzeni içerisinde ulaşabileceği kapasite düzeyi “normal kapasite” olarak adlandırılır. Normal kapasiteyi zorlamak suretiyle elde edilen kapasite “zorlanmış kapasite” olup, bu şekilde normal kapasitenin bir miktar üzerine çıkmak mümkün olur. Zorlanmış kapasite zaman zaman başvurulacak bir yoldur, bu kapasitede sürekli kalmak mümkün değildir. Üretim kapasitesinin belirli bir dönem çalışması sonucu yapmış olduğu üretim miktarı, o tesisin “gerçek kapasite”sini gösterir. “Fiili kapasite” veya “çalışma kapasitesi” olarak da adlandırılan gerçek kapasite genellikle normal kapasitenin altında oluşur. 13

Kapasite Düzeyindeki Azalma Nedenleri Kapasite aşağıdaki sebeplerden dolayı kimi zaman azalır: 1- Yönetim hatası 2- Makinalar arası hız farkları 3- Talebin yetersizliği 4- Ürün bileşiminin değişmesi 5- Üretim hattının durması 6- Fire oranı 7- İşçinin kaytarması 14

Fire Oranı Bir işletmenin çalışma kapasitesi saptanırken göz önüne alınması gereken önemli faktörlerden birisi de fire oranıdır. Fire genellikle şu durumlarda ortaya çıkar: - Makinanın üretime başlaması anında - İşlemlerin devamı anında - Son muayeneler sırasında Fire nedeniyle üretilecek her 100 parça yerine fire oranı kadar fazla üretmek gerekir. Örneğin fire oranı 3 % ise üretilmesi gereken miktar normalin 3 % kadar fazladır. Fire kapasiteyi artırıcı bir etkendir. 15

Kapasite Hesaplamalarında Bazı Önemli Noktalar Üretim işletmelerindeki vardiya sayısı, fazla mesainin olup olmaması gibi durumlarda farklı kapasite değerlerine varılır. Kapasite hesaplanırken bu noktanın da göz önüne alınması ve kapasite ifade edilirken bu hesabın dayandığı esasların belirtilmesi yerinde olur. Kapasitenin saptanması, üretilmesi düşünülen ürün veya ürün yelpazesi için yapılan pazar araştırmalarına, talep tahminlerine dayanır. Talep tahminlerinde yanılma olması halinde kapasitede darboğazlar oluşabilir. Herhangi bir ürüne olan talep genellikle sabit değildir. Yıl boyunca düzenli veya düzensiz sapmalar, dalgalanmalar gösterir. 16

Biz mi üretmeliyiz yoksa başkasına mı yaptırmalıyız? Kapasite belirlendikten sonra, firma ürün ya da servisi kendi üretip üretemeyeceğine karar verir. Kendi üretemiyor ise, bir başka firmada üretilmesini sağlayabilir (taşeron üretim). Neden firmalar kendileri üretemeyebilirler: 1- Kapasiteleri yetmediği için, 2- Deneyimleri eksik olduğu için, 3- Kaliteli üretemeyebilecekleri için, 4- Talebi karşılayamadıklarında, 5- Kendileri üretince maliyeti yüksek oluyorsa, 6- Riskler sebebiyle… 17

Alıştırmalar Bir sonraki slaytta, bu hafta işlenen konuyla ilgili alıştırmalar başlayacaktır. Takıldığınız yerler olursa, ilgili konu anlatımının olduğu, önceki slaytları tekrar inceleyiniz.

Çözümlü sorular Bir makina 3 vardiya halinde günde 24 saat ve haftada 7 gün çalıştırılmaktadır. Bu durumda 24*7= 168 saat elverişli kapasitesi bulunmaktadır. Aynı makina günde 9 saat ve haftada 5 gün çalıştırılırsa, aynı süre içindeki elverişli kapasite 168/45= 3.7 yani 4 makinaya gerek duyulur.

Çözümlü sorular Yıllık toplam 40x50= 2 000 saat çalışma söz konusudur. Her bir radyo cihazı için 6 transistor kullanıldığına göre, toplam radyo üretimi için 12 000x6=72 000 adet transistor yapımı gerekmektedir. Yılda 2 000 saat çalışıldığına göre, saatte: 72 000/2 000= 36 adet transistor üretimi mümkün olur. Iskarta nedeniyle saatteki üretim kapasitesinin bir miktar fazla olması gerekecektir. % 5 ıskarta nedeniyle saatte kayıp oranı kadar fazla transistor yani, (36x100)/95= 38 transistor imal edilecektir. Üretim hattının verimi % 85 olduğuna göre, çalışma kapasitesi % 15 oranında artırılarak 38/0.85= 45 transistor/saat olarak bulunur. Yılda 12 000 adet transistorlu radyo üreten bir fabrika seri esasına göre üretim yapmaktadır. Her bir radyo cihazı için 6 adet transistor kullanılmaktadır. Iskarta oranı % 5’dir. Üretim hattında kayıplar veya verimsiz süreler toplamı % 15’tir. Fabrika haftada 40 saat, yılda 50 haftalık çalışmaktadır. Fabrika kapasitesinin saatte ne kadar transistor üretebilir olması gerektiğini bulunuz.

Çözümlü sorular Bir yönetici, kurutma makinasını kendi fabrikasında üretmek ya da başka bir firmaya yaptırmak arasında kalmıştır. Firma eğer kendi üretirse sabit maliyeti $ 150,000’dır. Maliyet ve miktar tahminleri aşağıdakı şekildedir. Firma ne yapmalıdır? Kendileri Üretirse Taşeron Üretim Sabit maliyetler $ 150,000 Yok Değişken maliyetler $ 60 $ 80 Yıllık üretim adeti 12,000 12,000 Formül: Toplam Maliyet= Sabit Maliyet + (Üretim Adedi * Değişken Maliyet) Kendileri Üretirse: $ 150,000 + ((12,000 * ($ 60)) = $ 870,000 Taşeron Üretim: 0 + ((12,000 * ($ 80)) = $ 960,000 Hangisi daha az maliyetli ise onu seçmelidir. Yani kendileri üretmeli.

Çalışma soruları Kapasite planlamasının işletme yönetimi açısından önemini açıklayınız. 2. Kapasitenin çeşitli düzeyleri arasındaki ilişkiyi açıklayınız. 3. Verimlilik ile kapasite arasındaki ilişkiyi kurunuz.

Sonuç Bu hafta, kapasite planlama konusunu inceledik. Bilindiği üzere kapasite planlama; üretim yapan bir firmanın yıl boyunca üretmesi gereken ürünleri zamanında üretebilmesi için, kapasiteyi oluşturan en önemli öğelerin yani iş gücü ve makinaların en uygun biçimde üretime hazır edilmesidir. Kapasiteyi artırmak için çeşitli yollar vardır. Örneğin fazla mesai yapmak, vardiya sayısını artırmak olarak özetlenebilinir. Başlıca sebeplerden dolayı (fire, arızalar ve makinaların hazırlığı) gibi teoride hesaplanan kapasiteye ulaşmak güçtür. Bir sonraki dersimizde, fabrika kuruluş yeri seçimi ve yerleştirme düzeninden bahsedeceğiz. Tavsiye Ettiğim Kaynaklar: Yrd. Doç. Dr. Oygur Yamak, Üretim Yönetimi, Alfa Basım, 1994, İstabul. İbrahim Sevindirici, Üretim Teknikleri, Kum Saati Yayınları, 2009, İstanbul.