1 HAVZA REHABİLİTASYON PROJELERİ HAVZA PROJELERİN RİSKLERİ VE GELECEK İÇİN TAVSİYELER İsmail KÜÇÜKKAYA Orm.Yük.Müh.

2 DAĞLIK SU HAVZALARINDA DOĞAL KAYNAK TAHRİBATININ DÖNGÜSÜ Arazilerde mülkiyet belirsizliği, Meralarda ortak kullanım, Dağlık alanlarda Enerji darboğazı, Tarım alanlarının miras yoluyla küçülmesi, Fakirlik, Eğitim noksanlığı, Hızlı nüfus artışı. Orman ve meralarda arazi işgalleri, Aşırı otlatma, Orman tahribatı, Tarımda yanlış arazi uygulamaları Erozyon, sel ve taşkınlar, Kuraklık ve çölleşme, Yoksulluk ve açlık, Göç.

3

4  Kırsal fakirliğin çok şiddetle hüküm süren,  Doğal kaynak tahribatının yoğun olan,  Can ve mal kaybı yönünden tehlike arz eden,  Ekonomik açıdan geri kazanımı mümkün olanı,  Belirli büyüklüğe sahip olan,  Yerel halkın çalışmalara olumlu cevap veren, ÖNCELİKLİ HAVZALARIN SEÇİM KRİTERLERİ

5 MERKEZ YÖNLENDİRME KURULU

6 İL UYGULAMA GRUBU

7 KATILIM (1)  Halkın, kendisiyle ilgili kararlara katılmasına dönük bir süreçtir.  Katılımın olmazsa olmaz koşulu, problemlerin birlikte tespit edilmesi, tartışılması ve birlikte çözülmesidir.

8 MALİYET PAYLAŞIMI (2a) Maliyete katılım;  Doğal kaynak tahribatına neden olan eski alışkanlıklarından vazgeçmesidir.  Gelir getirici faaliyetlere işgücü, para ve diğer türden katkı sağlamasıdır Beklentisi;  Yaşam şartlarının iyileşmesi ve sürdürülebilir olmasıdır. Köylü ve çiftçinin maliyete katılımı ve beklentisi

9 Maliyete Katılımı;  Rehabilitasyon çalışmalarına,  Yeni gelir kaynaklarını yaratmaya veya desteklemeye,  Sürdürülebilir havza yönetimi için örgütlemeye, eğitime ve bilinçlendirmeye parasal destek sağlanmasıdır. Beklentisi;  Sürdürülebilir bir havza yönetiminin sağlanmasıdır. MALİYET PAYLAŞIMI (2b) Devletin maliyete katılımı ve beklentisi

10 SAHİPLENME VE SAHİPLENMENİN ÖLÇÜSÜ (3) Sahiplenme  Yerel halkın proje amaçlarına uygun faaliyetleri benimsemesi ve uygulaması Ölçüsü  Halkın havza yönetimi çalışmalarının her aşamasındaki maliyete ve diğer gönüllü katılıma en üst düzeyde destek sağlamasıdır.

11 SÜRDÜRÜLEBİLİR HAVZA YÖNETİMİ (4)  Gelecek kuşakların kendilerine özgü ihtiyaçlarını giderebilme olanaklarını tehlikeye sokmaksızın, günümüz kuşaklarının ihtiyaçlarını karşılayan bir kalkınmadır.

12

13

14 Belirsiz amaç, Belirsiz amaç, Tepki dağınık, Tepki dağınık, Zayıf koordinasyon, Zayıf koordinasyon, Zamansız uygulamalar, Zamansız uygulamalar, Faaliyetlerin etkin olmaması Faaliyetlerin etkin olmaması Hassasiyetlerin artması Hassasiyetlerin artması FELAKET ÖNCESİ GENEL EĞİLİMLER

15 DAĞLIK SU HAVZALARININ SÜRDÜRÜLEBİLİR YÖNETİMİ

16 MEVCUT DOĞAL KAYNAKLARIN DURUMU (1)  Orman, mera, tarım ve su kaynaklarının durumu: –orman tahribatı, aşırı otlatma, orman yangınları, tarla açma, meyilli alanlarda tarım, hatalı su kullanımı,  İnsan kaynaklarının ekonomik durumu, gelir kaynakları: –Gelir seviyesinin düşüklüğü, kırsal fakirliğin mevcudiyeti,  Sosyal Yapı - Eğitim, göç, ulaşım: –Çevresel eğitim ihtiyacı, aşırı göç

17  Dağlık alanlar hassas bir ekosisteme sahiptir. Bu nedenle dağlık alanlardaki tarımsal üretim sistemleri kolayca elden çıkabilecek kırılgan bir yapıya sahiptir.  Bu sahalarda yaşayan insanlar, dağlardan elde edilen kaynaklara doğrudan bağımlı olup, oldukça fakirlerdir. Çünkü, havzalar düşük toprak üretkenliğine, ufak işlenebilir üretim parsellerine, kısa vejetasyon periyoduna ve sık değişen iklim şartlarına sahiptirler. MEVCUT DOĞAL KAYNAKLARIN DURUMU (2)

18 MEVCUT DOĞAL KAYNAKLARIN DURUMU (3)  Mikro havzalardaki rehabilitasyon faaliyetlerinin tamamı gerek devlet, gerekse çiftçi ve köylü açısından düşük geri dönüşümlü yatırım çeşididir.

19 AMACIN ORTAYA KONULMASI:  Erozyon, taşkın ve sel kontrolu,  Toprak ve su kirliliğinin azaltılması,  Kaliteli, bol ve sürekli su temini,  Havzada yaşayan insanların yaşam seviyesinin yükseltilmesiyani; Sürdürülebilir orman, mera ve tarım yönetimi,

20 ÇÖZÜM (1)  Rehabilitasyon faaliyetlerini yerel halk tarafından kolayca benimsenmesi düşünülemez. Hatta gelirlerinin azalacağı düşüncesi ile halk, uygulamalara karşı çıkabilmektedir.  Bu nedenle, düşük geri dönüşümlü çevresel değişmeleri yerel halka benimsetmek için, proje kısa vadede gelir yaratan faaliyetleride sağlamalıdır.

21 ÇÖZÜM (2)  Ancak bütün bu faaliyetler, başlangıçtan sonuna kadar yerel halkla birlikte yapılmalıdır. Birlikte yapmak yaklaşımı, proje tarafından önerilen olumlu değişikliklerin benimsenmesini ve sahiplenilmesini sağlar. Böylece uzun dönemde çevresel değişikliklerin sürdürülebilirliği desteklenir.

22 ÇÖZÜM (3) Bütün Bunların Işığında:  Havza bazında, çok disipline dayalı, entegre, merkezde değil havzada, halkın ve ilgililerin katılımı ile havza planlaması,  Uygulayacılar ve yönetim arasında sağlam bir yatay ve dikey koordinasyon,  Kurumsal ve yasal düzenleme,  Kamu yatırımlarının sağlanması.

23 ÇÖZÜM (4) Rehabilitasyon:  Doğa Koruma,  Orman ve meraların iyileştirilmesi,  Erozyonun önlenmesi,  Su kirliliğinin önlenmesi,  Akarsu kıyılarının korunması. Gelir artırıcı faaliyetler:  Teknik tarımın geliştirilmesi,  Tarımda sulama,  Küçük ölçekte tarımsal sanayi.

24 ÇÖZÜM (5) Alt yapının iyileştirilmesi:  Yol,  Elektrik,  İçme suyu etc. Eğtim:  Araştırmalar,  Bilinçlendirme,  Yayım  Demonstrasyonlar.

25 ÇÖZÜM (6) İZLEME VE DEĞERLENDİRME (1)  İzleme :  İzleme : Proje uygulamalarındaki verimliliğin takip edilmesi amacıyla arazi bilgilerinin toplanmasıdır. İzleme ile ‘Uygulamalar doğru yapılıyor mu?’ sorusunda cevap aranır.  Değerlendirme :  Değerlendirme : Proje öncesi beklentilere uygun olarak, yapılan uygulamaların etkisinin ölçülmesidir. Değerlendirme ile ‘Doğru uygulamalar yapılıyor mu?’ sorusunda cevap aranır.

26 PROJEDEN ALINAN DERSLER (1)  Katılımcı projelerde fiziksel hedefler tek amaç değildir. Proje düzenlenmesinde ve uygulanmasında devlet kuruluşları ile yerel örgütler ve halkın katılımı sürdürülebilirliğin temel şartıdır.  Katılımcı kuruluşlar, taşraya hizmet götürmek için etkin bir şekilde işbirliği yapabilirler,  Proje faaliyetleri, mülkiyetin kesinleştiği alanlarda gerçekleştirilmelidir,

27 PROJEDEN ALINAN DERSLER (2)  Projenin tasarımında ve uygulamasında yerel halkın geleneksel bilgileri ile kapasiteleri de dikkate alınmalıdır.  Bu tür projelerin, sosyal değerlendirmelere, yayım ve tanıtım tekniklerine ve yaklaşımlarına ihtiyacı vardır,  Proje planlama ve uygulama çalışmalarına tüm tarafların dahil edilmesi gereklidir,

28 PROJEDEN ALINAN DERSLER (3)  Eğitim zamanında ve uygun bir şekilde yapılmalıdır,  Projenin tasarımında ve uygulanmasında yeterli zamanın ayrılmasına önem verilmelidir,  Proje tasarımında tüm uzmanlıkların ve farklı disiplinlerin katılımları sağlanmalıdır,

29 PROJEDEN ALINAN DERSLER (4)  İzleme ve değerlendirmeler sürdürülebilir olmalı, sonuçlarla ilgili her türlü veriyi içermeli ve sadece uygulama süresinde değil, proje tamamlandıktan sonra da devam etmelidir,  Proje uygulama sürecinde, alınması gereken çeşitli teknik hususlarında tartışılması gerekliliği ortaya çıkmıştır.

30 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (1) PLANLAMA HAVZA BAZINDA YAPILMALIDIR (a)  Havzaya uzun dönemli, geniş açılı ve bütünsel olarak bakılmalıdır.  Ekolojik su toplama havzası esas alınmalı ve ayrıca köy mülkü hudutlarına da dikkat etmelidir.  Havzanın aktif ve potansiyel erozyon kontrol sahaları tespit edilmeli ve orman, mera ve tarım alanlarındaki tahribatın ne şekilde azaltılacağı hususu ayrı ayrı planlanmalıdır.

31 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (2) PLANLAMA HAVZA BAZINDA YAPILMALIDIR (b)  Planlama doğal süreçlere ve yetişme muhiti şartlarına uygun olmalıdır. Yerel özellikler ve geleneksel alışkanlıklar planlamaya yansıtılmalıdır.  Başarılı bir havza planlamasında, ormanların korunması, iyileştirilmesi ve geliştirilmesi ile mera ıslahı, orman ve tarım alanlarındaki erozyonun azaltılması ve toprak muhafaza ağaçlandırmaları birinci öncelikli çalışmalar olmalı ve bu faaliyetler gelir artırıcı faaliyetlerle desteklenmelidir.

32 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (3) PLANLAMA MERKEZDE DEĞİL HAVZADA YAPILMALIDIR  Havza planları köylülerle birlikte arazi incelemeleri sonucunda tanzim edilmelidir.

33 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (4) KURULUŞLAR ARASI KOORDİNASYON  Uygulayıcı kurumların güçleri belli havzalarda birleştirilmelidir. Planlama ve uygulamada kurumlar aktif ve katılımcı olmalıdır.  Yatay ve dikey bir koordinasyona gerek vardır.

34 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (5) ÇOK DİSİPLİNE DAYALI HAVZA PLANLAMASI YAPILMALIDIR  Havzadaki sorunların çok çeşitliliği dikkate alınmalı ve ilgili tüm uzmanlıklardan destek sağlayabilecek bir düzenlemeye gidilmelidir.  Bu nedenle sorunlar meslek taassubu olmayan, alan tecrübesine sahip uzmanların dahil olduğu toplantılarda geniş tartışmalarla çözülmelidir.

35 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (6) HALKIN VE İLGİLİLERİN KATILIMI VE KATKISI  Doğal kaynak tahribatının önlenmesinin olmazsa olmaz koşulu, başta havzada yaşayan köylü, çiftçi ve ilgili kurumların katılımıdır. Çiftçi ve köylüler havzadaki gelir artırıcı yatırımlara imkan ölçüsünde maddi katkı sağlanmalıdırlar.  Katılımcı uygulama planlarında havzada yaşayan insanların geleneksel arazi kullanım şekilleri ve modelleri dikkate alınmalıdır.  Çalışmalarda yerel halk ve kuruluşlar, sivil toplum örgütleri planlama ve uygulamanın her safhasında bulunmalıdır.  Gelişen süreç içerisinde, uygulamalarda, elde edilen yeni bilimsel veriler doğrultusunda, uyarlamalı yönetime gidilmelidir.

36 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (7) BAĞIMSIZ İZLEME VE DEĞERLENDİRME  Değerlendirmeyi yapacak uzmanlar tarafsız ve önyargısız hareket edebilmeli konularında tam uzman olmalıdır.  İzleme ve değerlendirme ekibi, başlangıçtaki planlamanın ve uygulamanın da içinde bulunmasında çok fayda bulunmaktadır.

37 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (8) BİLİNÇLENDİRME VE EĞİTİM  Doğal kaynak tahribatı konusunda yerel halk, bilgilendirilmeli ve bilinçlendirilmelidir.  Eğitimle, doğal kaynak tahribatı, havzada yaşayan halkta psikolojik obje haline getirilmelidir.  Havzada sivil toplum örgütlerinin gelişmeleri sağlanmalıdır.  Uygulamalı araştırmalar desteklenmelidir.

38 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (9) KIRSAL YOKSULLUKLA MÜCADELE EDİLMELİDİR  Gelir getirici faaliyetlere ve mevcut gelirlerin artırılacağı alanlara yatırım yapılmalıdır. Bu açıdan havzanın tüm insanları yatırım hedefi değildir. Havzanın sürdürülebilir yönetimi yatırım hedefidir. Bu amaçla havzanın sulama alt yapısı ıslah edilmelidir. Kıt su kaynakları değerlendirilmelidir.  Zeytin, ceviz, mantar yetiştiriciliği, arıcılık, örtü altı seracılık ve sulu tarım gibi çeşitli gelir artırıcı faaliyetler desteklenmelidir. Bu faaliyetler, özellikle havzanın rehabilitasyonundan zarar gören hedef gruplara verilmelidir.  Sürü hayvancılığına olan bağımlılığı azaltmak ve ahır hayvancılığına geçişi hızlandırmak için hayvancılık yem tabanı iyileştirilmeli ve yem üretimi teşvik edilmelidir.

39 GELECEK İÇİN TAVSİYELER (10) YASAL DÜZENLEME YAPILMALIDIR  Bir havzada uygulayıcı kurumların birlikte çalışma esasları belirlenerek katılımcı havza yönetim modeli düşünülmeli ve bu model kurumlaştırılmalıdır.  Bunu gerçekleştirmek içinde bir mevzuat hazırlanmalıdır.  Bu mevzuatla, tüm toplum kesimlerinin, merkezi ve yerel yönetimlerin, seçilmiş havzaların kültür ve çevre değerlerinin korunmasında, geliştirilmesinde ve gelecek nesillere aktarılmasında, sorumluluk alacak şekilde yeni bir yapılanması sağlanmalıdır.

40 KATILIMCI BÜTÜNCÜL PROJELERİN EKONOMİK DÖNÜŞÜMÜ (1) 19.8’dir  Gelir artırıcı faaliyetlerle desteklenen havza yönetim projelerinin 25 yıl sonunda getirisi, erozyon kontrolü faydaları göz önüne alınmadan 19.8’dir.  Bu değer, erozyon kontrolü faydalarını düşünmeden dahi projenin ekonomik açıdan uygulanabilir olduğunu göstermektedir. Bu da sulama faaliyetlerinin yüksek karlılığından kaynaklanmaktadır. Ancak, bu karlılığın elde edilmesinde aşağıdaki konular önem kazanmaktadır:

41 KATILIMCI BÜTÜNCÜL PROJELERİN EKONOMİK DÖNÜŞÜMÜ (2)  Rehabilitasyon faaliyetleri ile gelir artırıcı faaliyetler arasında makul bir dengenin bulunması gerekir. Her mikro havzada bu denge değişmekle birlikte genellikle bir mikro havzaya harcanan paranın % 60’ı rehabilitasyona, % 40’da gelir artırıcı yatırımlara ayrılmalıdır. Ancak bu oranların belirlenmesi, çevresel vasıf kaybı derecesi ile sulanabilir su ve tarım kaynaklarının miktarına bağlıdır.

42 KATILIMCI BÜTÜNCÜL PROJELERİN EKONOMİK DÖNÜŞÜMÜ (3)  Mikro havza bazındaki tüm faaliyetler için gerekli yatırımlar devlet tarafından verilen ödeneklerle yapılmaktadır. Bu ödeneklerin faaliyetlere dağılımında dikkatli olunmalıdır. Çünkü her faaliyet için ayrılan ödenekler, havzanın tüm ihtiyaçlarını karşılamayacak, ancak sınırlı bir bölümüne kafi gelecektir. Bu durum belli proje hedeflerine ulaşmada bir risk olarak ortaya çıkabilir. Bu açıdan devlet yatırımlarına ilaveten, köylü katılımının da devreye girmesi zorunludur, çünkü sürdürülebilirliğin en önemli şartı, katılımın en üst seviyede gerçekleşmesidir.

43 KATILIMCI BÜTÜNCÜL PROJELERİN EKONOMİK DÖNÜŞÜMÜ (4)  Orman, mera ve su kaynaklarının korunması ve iyileştirilmesi havzadaki fakirliğin azaltılmasıyla orantılıdır. Fakirliğin azaltılması ise;  Havzada kişi başına düşen temel gelir artırıcı devlet yatırım miktarına,  Gelir artırıcı faaliyetlerin proje hedeflerine uygun ve yaygın dağılımına,  Bu dağılımın, gelir kaynakları zayıf olan köylüye ve özellikle, rehabilitasyon faaliyetleri ile otlatma alanları daraltılan sürü sahiplerine ulaşabilmesine bağlıdır.

44 KATILIMCI BÜTÜNCÜL PROJELERİN EKONOMİK DÖNÜŞÜMÜ (4)  Orman, mera ve su kaynaklarının korunması ve iyileştirilmesi havzadaki fakirliğin azaltılmasıyla orantılıdır. Fakirliğin azaltılması ise;  Havzada kişi başına düşen temel gelir artırıcı devlet yatırım miktarına,  Gelir artırıcı faaliyetlerin proje hedeflerine uygun ve yaygın dağılımına,  Bu dağılımın, gelir kaynakları zayıf olan köylüye ve özellikle, rehabilitasyon faaliyetleri ile otlatma alanları daraltılan sürü sahiplerine ulaşabilmesine bağlıdır.

45 PROJENİN ZORLUKLARI VE BUNA KARŞI ALINAN TEDBİRLER (1) ÖNGÖRÜLEN UYGULAMALARIN TÜMÜ DAHA ÖNCE PROJE ALANLARINDA DENENMEMİŞTİR.  Danışmanlık/eğitim,  Düşük maliyetli uygulamalar,  Yarı-yıl değerlendirmesi, gerekirse revizyon

46 PROJENİN ZORLUKLARI VE BUNA KARŞI ALINAN TEDBİRLER (2) KURUMLAR ARASINDA ÖNEMLİ BİR KOORDİNASYONU GEREKTİRMEKTEDİR.  Katılımcı MH Planlaması  Koordinasyon birimlerinin kurulması  Merkezde- Proje Koordinasyon Destek Birimi ve İllerde- İl Proje Uygulama Birimi

47 PROJENİN ZORLUKLARI VE BUNA KARŞI ALINAN TEDBİRLER (3) PROJENİN ARAZİ ÇALIŞMALARININ YAKLAŞIK YARISI, İÇ BÜTÇE TAAHHÜTLERİNİN KARŞILANABİLECEĞİ MİKTARLARA GÖRE AYARLANMIŞTIR. İÇ BÜTÇE ÖDENEKLERİNDE KISINTI OLDUĞU TAKDİRDE ÇALIŞMALARDA SIKINTI ORTAYA ÇIKMAKTADIR

48 PROJENİN ZORLUKLARI VE BUNA KARŞI ALINAN TEDBİRLER (4) ÇALIŞMALARIN BAŞARIYA ULAŞMASI İÇİN KÖYLÜNÜN KATILIMI GEREKMEKTEDİR. HALBUKİ KATILIMIN SAĞLANMASI YÖNÜNDEN UYGULAYICI KURULUŞLARI DAĞLIK ALANLARDAKİ UYGULAMALARINDA YETERLİ DENEYİME SAHİP DEĞİLDİR.

49 PROJENİN ZORLUKLARI VE BUNA KARŞI ALINAN TEDBİRLER (5) PERSONEL AZLIĞI VE SIK SIK PERSONEL DEĞİŞİMİ