AİLE TÜRLERİ
Aile, belirli birtakım görevleri gerçekleştirme yönünden toplumlar arasında benzerlikler göstermekle birlikte her toplum, kendine özgü bir aile biçimini oluşturmaktadır. Bu nedenle zaman içinde değişen çok sayıda aile türü karşımıza çıkmaktadır.
AİLE TÜRLERİ Aile İçi Egemenliğe Göre Evlenme Şekillerine Göre İkamet Biçimine Göre Ailenin Büyüklüğüne Göre Alternatif Yaşam Biçimlerinden Doğan Aile Tipleri Yerleşim Yerine Göre Akrabalık İlişkilerine Göre
AİLE TÜRLERİ Aile İçi Egemenliğe Göre Evlenme Şekillerine Göre LEVİRAT 1.ATAERKİL 2.ANAERKİL 3.EŞİTLİKÇİ Evlenme Şekillerine Göre EXOGAMY ENDOGAMY MONOGAMY POLYGAMY LEVİRAT SORORAT GRUP EVLENMESİ BEŞİK KERTMESİ KAÇIRMA SATIŞ EVLENMESİ HİZMET KARŞILIĞI DEĞİŞ TOKUŞ) DENEME GEÇİCİ TAYGELDİ İkamet Biçimine Göre PATRİLOKAL MATRİLOKAL Ailenin Büyüklüğüne Göre BÜYÜK KÜÇÜK Alternatif Yaşam Biçimlerinden Oluşan Aileler TEK ANNE-BABA ÜVEY AİLE BİRLİKTE YAŞAMA EŞCİNSEL AİLE Yerleşim Yerine Göre KIRSAL GECEKONDU KENTSEL Akrabalık İlişkilerine Göre PATRİLİNİYAL MATRİLLİNİYAL BİLATERAL
Aile içi Egemenliğe Göre Aile Türleri 1. Ataerkil Aile Özellikle kırsal kesimde yaygın biçimde görülür, evin en yaşlı erkeği evin reisidir.
2. Anaerkil Aile Hak ve yetkiler büyük anne ya da anneye verilmiştir.
3. Eşitlikçi Aile Yetki ve sorumlulukların eşler arasında eşit olarak paylaşıldığı demokratik bir aile modelidir.
Evlenme Şekillerine Göre Aile Türleri 1.Grup Dışı Evlenme (Exogamy) Kişinin kendi grubu (aile, soy, klan, kabile, millet, vb.)dışından bir kimseyle evlenmesi zorunluluğudur. Amerika, Avustralya kabilelerinin birçoğu, aralarında kan yakınlığı ve totem birliği olanların evliliğini yasaklamaktadır. Dıştan evlenme kuralının farklı gruplar arasında işbirliğini arttırmak ve düşmanlığı azaltmak gayesini gütmüş olması muhtemeldir.
2.Grup İçi Evlenme (Endogamy): Dıştan evlenme kuralının tam zıttı olarak kişinin, kendi grubundan birisiyle evlenmesi kuralıdır. Grubun taşıdığı kanın özel veya kutsal olduğuna inanılması halinde de kanın bozulmaması için, grup içi evlenme zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Hindistan’da kast sistemiyle gelişen içten evlenme yolu ile, grubun düzenin ve statüsünün korunduğuna inanılmaktadır. Farklı dinden veya mezhepten bir kimseyle evlenme yasağı da grup içi evlenme kuralının bir uygulaması olarak kabul edilmektedir.
3.Tek Eşle Evlilik (Monogamy) Tek eş ile evlenmek sureti ile yapılmış evliliğe denmektedir. Toplumlar içerisinde en yaygın olan ve en çok kabul gören evlilik biçimidir. 4.Çok Eşle Evlilik (Polygamy) Kadın veya erkeğin birden fazla kişi ile evlenmesi ile oluşan aile tipine denir.
a.Polijini: Erkeğin aynı anda birden fazla kadınla evlenmesi ile oluşan aile tipine denir. Bazı toplumlarda güçlü,zengin imtiyaz sahibi olanlar bu hakka sahiptir.Bazı Afrika ülkeleri buna örnektir. Bu evlilik türünün ortaya çıkış nedenleri: Toplumda önemli yer edinme arzusu, Çok kadından pek çok çocuk sahibi olarak tarıma yardımcı ve güvenlik sağlayıcı kişiler elde etmek, Toplumdaki fazla kadın nüfusunu karşılamaktır.
b. Poliandri: Bu evlilik türünün ortaya çıkış nedenleri: Kadının aynı anda birden çok erkekle evlenmesi ile ortaya çıkan aile tipine denir. Bu evlilik türünün ortaya çıkış nedenleri: Fakirlik,maddi güç yetersizliği, Aile mülkiyetini kuvvetlendirme, Toplumdaki fazla erkek nüfusunu karşılamaktır. Hindistan,Malezya, Güney Afrikalı Bantular’da görülmektedir.
5.Lavirat Evlilik 6.Sorarat Evlilik Eşi ölen kadının, kocasının kardeşiyle evlenmesidir. 6.Sorarat Evlilik Eşi ölen erkeğin, eşinin kardeşiyle evlenmesidir. Erkekte eski eşinin çocuklarına teyzelerinin en iyi şekilde bakacağı düşüncesinin hakim olduğu görülür.
7.Grup Evlenmesi Birden çok erkekle birden çok kadının evliliği biçimidir. Çok sık rastlanmayan bu evlilik çeşidinde genellikle erkekler birbiriyle kadınlar birbiriyle kardeştir. İlkel topluluklarda(Brezilya-Kaingang) ve İskandinav ülkelerinde görülür.
8.Beşik Kertmesi Aileler tarafından çocuklar henüz küçükken yapılan evlilik sözleşmeleridir. Beşik kertmesi yapılan kızın, evlenme yaşı gelinceye kadar ailesiyle yaşama veya kocasının evinde yaşama hakkı bulunmaktadır.
9.Kaçırma Kızın genellikle zorla bazen de rızası ile kaçırılması şeklinde gerçekleşen bir evlilik biçimidir. Birçok toplumda uygulanmıştır. Bu gün bile uygulamalarına rastlanmaktadır. Bu evlilik türünün ortaya çıkış nedenleri: Ekonomik sıkıntılar, Evlenmek istenilen kızın veya ailesinin bu evliliğe razı olmamasıdır.
Bu tarz evlenme bir bedel karşılığında gerçekleşmektedir. 10.Satış Evlenmesi Bu tarz evlenme bir bedel karşılığında gerçekleşmektedir. Çoğu zaman kızın babasına ödenen “bedel kızın verilmesinden dolayı hissedilen kayıp” için bir tazminat biçiminde görülmekte; bazen de “kızın yetiştirilmesinin karşılığı” olarak kabul edilmektedir. Anneye verilen hediyeler ise bazen kızı beslemiş olmasının ve sütünün bedeli; bazen de kızın bekaretini korumasının bedeli olarak düşünülmektedir. Bazı toplumlarda kız tarafının bedel vermesi uygulamasına rastlanmaktadır.
11.Hizmet Karşılığı Evlenme Evlenmeye karşılık olarak herhangi bir işin yapılması veya kızın ailesine belirli bir süre hizmet edilmesi şeklinde uygulanmaktadır. Bu evlilik türünün ortaya çıkış nedenleri: Genellikle kız için gereken bedeli verememe, Kız tarafının işlerini yapacak erkek çocuğu bulunmamasıdır.
12.Değiş Tokuşla Evlenme(Berdel) Bu tür evlenme kıza karşı bedel ödemek yerine iki kızı karşılıklı olarak değiştirmek şeklinde uygulanmaktadır. Bu evlenme biçiminde erkek, evleneceği kıza karşılık, kız kardeşlerinden veya kendi kızlarından birini vermektedir. Bu evlilik türünün ortaya çıkış nedenleri: Genellikle ekonomik sebepler, olmakla Bazen, aileler yahut ,cemaatler arasında iyi dostluk ilişkileri kurmaktır. Batı Avustralya olmak üzere pek çok ülkede uygulanmıştır
13.Deneme Evliliği Bazı toplumlarda evlenecek erkekle kadının, bir müddet birlikte yaşayarak evliliği denemesi söz konusudur. Cermenlerde ve bazı toplumlarda görülür.
14.Geçici Evlenme: Evlilik prensip itibarıyla süresiz olmakla birlikte,bazı toplumlarda belirli bir müddet için evlenmelerde görülmektedir. Uganda Eskimoları’nda, Kuzey Amerika’nın birçok yerlilerinde, Doğu Afrika’nın zencilerinde, bu tarz evlilikler uygulanmaktadır.
15.Taygeldi: Çocuklu dul bir erkekle çocuklu dul bir kadının kendilerinin ve çocuklarının evlenmesi biçiminde ortaya çıkan ailedir. Bu şekilde kurulan ailelerin ekonomik zorluklara karşı koruyucu olması kadar özellikle kırsal kesimde yaşayan ve eşlerini kaybeden kişilerin ve bu kişilerin çocuklarının aile kurma ihtiyaçlarını karşılamak gibi bir işlevi de vardır.
İkamet Biçimlerine Göre Aile Türleri A.Patrilokal Aile: Evlilik sonrası kadının kendi babasını ikametini bırakıp, eşinin anne ve babasının evinde onlarla birlikte oturduğu aile tipidir. B.Matrilokal Aile: Erkeğin eşinin ailesinin evinde onlarla birlikte oturması sonucu ortaya çıkan ailedir. Ülkemizde ‘İç güvey’ olarak adlandırılır.
Ailenin Büyüklüğüne Göre; Büyük Aile Küçük Aile
Büyük Aile Geniş Aile: Birçok üyeden oluşur ve akrabalık bağları ile varlığını sürdürür. Kan bağına bağlı bir aile tipidir. Geleneksel geniş ailede, anne ve baba ailesiyle, bu anne ve babanın evlatlarının evlenerek kurdukları aileler birleşir ve böylece bu aile tipi ortaya çıkmış olur. Dikey Geniş Aile: Baba, oğul, torun gibi üç kuşağın bir arada yaşadığı bir aile. Yatay Geniş Aile: Ana baba ve çocukların yanı sıra büyükanne, büyükbaba, amca, hala, dayı, teyze gibi akrabalar bir arada yaşar. Birleşik Aile: Evlenen bütün oğulların eş ve çocuklarıyla baba evinde birlikte yaşamaları.
Küçük Aile Çekirdek Aile: Anne, baba ve çocukların bir ara yaşadığı toplumsal birimdir. Üye sayısı sınırlı ve azdır. Çekirdek aile evrensel bir olgudur. Başlangıçta sadece evli çiftlerden oluşan, sonra çocuk sayısı arttıkça nüfus bakımından gelişen, çocukların yetişip iş sahibi olmalarıyla ve evden ayrılmalarıyla başlangıç noktasına dönen bu tip ailenin gelişimi sınırlıdır. Parçalanmış Aile: Ayrı yaşama, boşanma kayıp ve ölüm gibi nedenle aile yapısındaki değişime bağlı olarak ortaya çıkan aile yapısı. Tamamlanmamış Aile: Yalnız yaşayan erkek ya da kadın, ayrılıklar sonucu ebeveynlerden yalnızca biriyle yaşayan çocukların oluşturduğu ailedir.
Alternatif Yaşam Biçimlerinden Oluşan Aile Türleri Tek Anne ve Babadan Oluşan Aile: Boşanma, ebeveynlerden birisinin ölümü ve evlilik dışı olan çocuklar ile oluşan aileler. Üvey Aile: Boşanan kişilerin önemli bir kısmı yeniden evlenmektedir, bu evlenmeler ile ortaya çıkan aile tipidir. Çocuklar açısından üvey ailelerde yetişmek önemli sorunlara yol açabilmektedir.
Birlikte Yaşama: Kadın ve erkek resmi olarak evlenmeden aynı evi paylaşmaktadırlar. Bunun sonucunda oluşan aile tipidir. Bu tür birlikteliklerin yaklaşık yarısı evlilikle sonuçlanırken diğer yarısı ayrılıkla sonuçlanmaktadır. Bu şekildeki birliktelikler, resmi evlilik bağının bulunmamasının getirdiği rahatlık, kişilerin ekonomik bağımsızlıklarını korumaları bakımından avantajlara sahip olduğunu savunanlar bulunmaktadır.
Eşcinsel Evlilikler Yolu ile Oluşan Aile: Aile alanında çalışanların tartıştıkları bir diğer aile tipi eşcinsel birliktelikler veya bazı ülkelerde kabul edilmesinden dolayı eşcinsel evlilikler yolu ile oluşan aile tipidir. Eşcinsellik, kişinin kendi cinsiyetinden olan kişilere karşı cinsel ilgi duymasıdır. Özellikle batılı ülkelerde, eşcinsel birliktelik veya evlilik yolu ile oluşmuş yapıya, evlat edinme yolu edinilmiş çocukların katılmaya başlamıştır.
Yerleşim Yerlerine Göre Aile Türleri 1. Kırsal Aile: Ortak gelir ile aileleri bir arada tutan büyük ve ataerkil yapıdır. Kırsal kesimde kadının eğitim olanaklarından yararlanması çok sınırlıdır. Genelde ilkokulu bitirip evlenmektedirler. Aile, çoğu kez bütün bireylerin birlikte çalışıp birlikte ürettikleri ekonomik bir birimdir.
2. Gecekondu Ailesi: Geniş ve çekirdek aile özelliklerini birlikte taşıyan bir aile biçimidir. Kırsal alanda nüfusun çoğalması toprağın yetmemesi, işsizlik ve geçim sıkıntısının başlaması nedeni ile köyden kente göç hızlanmıştır. Köyden kente göç eden aileler çekirdek aile görünümündedir. Fakat geniş aile özelliklerini korumaktadır. Ayrıca bu aileler düzensiz kentleşme nedeni ile yaşamlarını olumsuz bir çevrede sürdürmektedirler.
3. Kentsel Aile: Tarımdan tamamen kopmuş, işçi, memur, esnaf aileleridir. Kentlerde yaşayan ailelerde kadın eğitim olanaklarından yararlanmakta, sosyal çevresi genişlemekte ve üretken konuma geçmektedir. Kadınlar yasal haklarını daha iyi bilmektedir. Aile bireyleri arasında paylaşma ve iş bölümü yaygın olarak görülmekte, bu da aile bireylerini birbirlerine daha çok yaklaştırmaktadır.
Akrabalık İlişkilerine Göre Aile Türleri 1. Baba Soylu (Patriliniyal) Aile Yeni doğan bireyin sadece baba tarafından akrabalarıyla ilişkide bulunması ve baba soyunu izlemesi sonucu ortaya çıkan ailedir. 2. Ana Soylu (Matriliniyal) Aile Yeni doğan bireyin sadece anne tarafından akrabalarıyla ilişkide bulunması ve anne soyunu izlemesi ile ortaya çıkan ailedir. 3.Hem Ana Hem Baba Soy (Bilateral) Aile Yeni doğan bireyin hem anne hem de baba soyunu birlikte izlediği ve her iki taraf akrabalarıyla ilişkide bulunduğu aileye ise hem ana hem baba soylu ailedir.
İslamiyet Öncesi Türk Ailesi İslamiyet Etkisindeki Türk Ailesi TÜRK TOPLUMUNDA AİLE İslamiyet Öncesi Türk Ailesi İslamiyet Etkisindeki Türk Ailesi Osmanlı’da Aile Cumhuriyet Döneminde Aile
İslamiyet Öncesi Türk Ailesi İslamiyet öncesi Türk ailesi Ziya Gökalp’e göre beş aşama göstermiştir. Boy Sop Soy Pederi aile İzdivaci aile
Boy: Gerçekte siyasal birliği ifade eden bir terimdir Boy: Gerçekte siyasal birliği ifade eden bir terimdir. Boy’un başındaki reis ‘boy beyi’dir. Boyu bir arada tutan bir takım etkenlerden söz edilebilir. Bunlar: Siyasi etken, ahlaki etken, dini etken, ekonomik etkendir. Boy, anne, baba ve çocuklardan başka yetişmiş torunların ve ailelerin dahil kan akrabalığına dayalı bir göç ailesidir. Çin kaynaklarına göre Hunlarda babalar ve çocuklar aynı çadırda birlikte yatarlar. Babalar ölünce oğullar babalarının öz annelerinden sonra evlendiği bütün kadınlarla evlenirlerdi. Eğer kardeş ölürse öteki kardeşler yengeleriyle evlenirlerdi.
Sop: Sop eski Türkçe’de semiyye (adaş, hem-nam) anlamındadır Sop: Sop eski Türkçe’de semiyye (adaş, hem-nam) anlamındadır. Sop nesepçe birbirinin akrabası olan bireylerden meydana gelen bir topluluktur. Soy (Büyük Aileler): Soy hem sosyal hem de siyasal bir birimdir. Aile yapıları baba reisliğine, akrabalık ilişkileri, kan birliğine dayalıdır. Kan baba soyuna dayalı olarak işler, dolayısıyla akrabalık da erkek tarafına dayanır. Pederi Aile: Bu aile soyun parçalara ayrılmış yeni bir şeklidir.Tamamyla eşitlikçi bir ailedir. Akrabalık yalnızca baba yönünden değil anne yönünden de gelmekte dolayısıyla tek taraflı değil çift taraflıdır. İzdivaci Aile: Evlenme sonucu oluşan aile. Türkler izdivaca ‘’evlenmek’’ , ‘’ ev-bark’’ sahibi olmak derler.
İslamiyet Etkisindeki Türk Ailesi İslamiyet’ten önce Türk ailesinin ‘’kadın unsuru’’nun erkeklerle aynı etkinliklere katılabilme özgürlüğü ile ‘’dışa dönük’’ özellikleri ağır bastığı söylenebilir. İslamiyet’ten sonra ise özellikle kadın unsurunda içe dönük bir aile ile karşılaşılmaktadır. İslamiyet’ten sonra Türk ailesi belirlemesi içinde tek tip bir Türk ailesi seçip çıkarmak mümkün değildir. İslamiyet ve ilerleyen dönemlerde Türk ailesinin nitelenmesinde ve kendine özgü yapısına kavuşmasında şu etkenlerin dikkate alınması gerekir.
Din Etkeni Töre ve Gelenekler Coğrafi Etkenler Kent, Kasaba ve Köy Etkeni Toprak Sistemi Farklı Devlet ve İmparatorluk Biçimleri
Osmanlı’da Kadın ve Aile Geleneksel Türk ailesi, dini terbiye alan, baba sorumluluğu ve yetkisine daha çok ağırlık veren ve en az üç kuşağı bir arada barındıran bir aile modelini çizmektedir. Osmanlı ailesi ise böyle bir modelin prototipi sayılabilir. Ailenin ve aile ortamının aynı zamanda bir kültür nakli süreci olan eğitim işlevi bulunmaktadır. Bu işlev daha çok kadın eğitimi açısından işlemiştir. İlerleyen dönem ile ilgili son yıllarda yapılan çok sayıda arşiv çalışmaları Osmanlıda kadın ve aile konusuna ışık tutacak malzemeler sunmaktadır. Bu araştırmalarda sosyo-ekonomik hayatın her alanında kadın katılımını göstermektedir.
Osmanlı ailesinin sosyo-ekonomik yapı ile birlikte inanç, değer ve eğitim sistemini içine alan sosyo-kültürel etkenlerle belirlendiği ve biçimlendiği söylenebilir. Osmanlı kent kadının yaygın görüntü içinde ‘’ev kadını’’ rolünde mutlaka ilköğretimi alarak ailenin yaşatılma ve sürdürülmesinde en etkili rol sahibi olduğu söylenebilir. Bu kadın, çocuk bakımı ve terbiyesinde çok bireyli geniş Osmanlı ailesinin en etkin kişisidir.
Cumhuriyet Döneminde Aile Cumhuriyet dönemi toplumun genel seyrine bağlı olarak ailede karakteristik değişme ve dönüşümlerin yaşandığı bir dönemdir. Bu aile Cumhuriyet’in temel felsefesine uygun olarak Batılılaşmanın empoze ettiği kültürel dönüşümleri yaşamakta; bu çerçevede moderleşmenin görünür etkisiyle şekillenmektedir. Kent ve kır olmak üzere Türkiye’deki aile yapıları ve oluşum etkenleri ile ortaya çıkan modelleri şöyle sıralamak mümkündür:
Çekirdek aile Destekli çekirdek aile Geleneksel aile Geçici aile Çözülen aile – Parçalanmış – Tamamlanmamış Parçalanmış aile