YAHUDİLİK

Yahudilik Tarihi

Yahudileri ifade etmek için kullanılan kavramlar YAHUDİLİK NEDİR? Yahudileri ifade etmek için kullanılan kavramlar İbrani. İsrail Yahudi Musevi

Edom

YAHUDİLİĞİN AYIRT EDİCİ ÖZELLİKLERİ Seçilmiş Millet/Halk (Seçilmişlik) Kutsal Toprak ve Mabet Mesih Anlayışı Tek Tanrı Anlayışı

YAHUDİLERİN/YAHUDİLİĞİN TARİHİ Hz. İbrahim’den Hz. Musa’ya Kadar Olan Dönem(Atalar Dönemi) (mö. 2086-) Hz. Musa’dan I. Mabet’in Yıkılışına (mö.586) Kadar Olan Dönem Sürgünden Dönüş ve II. Mabet Dönemi

YAHUDİ DİNİ TARİHİNİN SAFHALARI 1.Atalar Dini/İbrainlerin Dini 2.İsrail Dini/Mûsa’nın Dini 3.Yahudilik 4.Rabbani Yahudilik

İ İbrahim’in Ur’dan Harran’a ve Oradan da Filistin’e geliş

İbrahim’in İsmaili/İshak’ı kurban edişi ve Tanrı’nın bir koç göndermesini Anlatan sahne

Musa’nın Sina Dağından inişini ve elinde On Emir Levhalarını taşıyor olarak resmenden Mikelonjo’nun Musa Heykeli

Sina Dağı

Hz. Musa’nın Mısır’dan Çıkış ve Filistin’e Gidiş Güzergahı

Musa Dönemi Taşınır Çadır Mabet

Ahit Sandığı, üzerinde yer alan Kerubimler ve içine konan malzemeler

Herod tarafından genişletilen ve Yetmiş Yılında yıkılan mabetten kalan Batı Duvarı/Nam-ı Diğer Ağlama Duvarı

İBRAHİM’İN SOYU

Tanrı’nın İbrahim’le Yaptığı Ahit ve Bu Ahit’in Sembolü: Sünnet 17Avram doksan dokuz yaşındayken RAB ona görünerek, "Ben Her Şeye Gücü Yeten Tanrı'yım" dedi, "Benim yolumda yürü, kusursuz ol.   2 Seninle yaptığım antlaşmayı sürdürecek, soyunu alabildiğine çoğaltacağım."   3 Avram yüzüstü yere kapandı. Tanrı,   4 "Seninle yaptığım antlaşma şudur:" dedi, "Birçok ulusun babası olacaksın.   5 Artık adın Avram[i] değil, İbrahim[ii] olacak. Çünkü seni birçok ulusun babası yapacağım.   6 Seni çok verimli kılacağım. Soyundan uluslar doğacak, krallar çıkacak.  7 Antlaşmamı seninle ve soyunla kuşaklar boyunca, sonsuza dek sürdüreceğim. Senin ve senden sonra soyunun Tanrısı olacağım.   8 Bir yabancı olarak yaşadığın toprakları, bütün Kenan ülkesini sonsuza dek mülkünüz olmak üzere sana ve soyuna vereceğim. Onların Tanrısı olacağım."   9 Tanrı İbrahim'e, "Sen ve soyun kuşaklar boyu antlaşmama bağlı kalmalısınız" dedi,   10 "Seninle ve soyunla yaptığım antlaşmanın koşulu şudur: Aranızdaki erkeklerin hepsi sünnet edilecek.   11 Sünnet olmalısınız, sünnet aramızdaki antlaşmanın belirtisi olacak.   12 Evinizde doğmuş ya da soyunuzdan olmayan herhangi bir yabancıdan satın alınmış köleler de içinde olmak üzere sekiz günlük her erkek çocuk sünnet edilecek. Gelecek kuşaklarınız boyunca sürecek bu.   13 Evinizde doğan ya da satın aldığınız her çocuk kesinlikle sünnet edilecek. Bedeninizdeki bu belirti sonsuza dek sürecek antlaşmamın simgesi olacak.   14 Sünnet edilmemiş her erkek halkının arasından atılacaktır, çünkü antlaşmamı bozmuş demektir."   15 Tanrı İbrahim'e, "Karın Saray'a gelince, ona artık Saray demeyeceksin" dedi, "Bundan böyle onun adı Sara[iii] olacak.

TANRI’NIN MUSA VASITASIYLA İSRAİL OĞULLARIYLA YAPTIĞI İKİNCİ ANTLAŞMA  Tanrıları olmak için öbür ulusların önünde Mısır'dan çıkardığım atalarıyla yaptığım antlaşmayı onlar için anımsayacağım. RAB benim. Levililer 26/45

Vaad edilen topraklar (Arz-ı Mevud)

Oniki Yahudi kabilesi

Süleyman sonrasında İsrail ve Yahuda olarak iki devlete ayrılma ve bulundukları yerler

YAHUDİ MEZHEPLERİ

KADİM YAHUDİ MEZHEPLERİ (MS. 70’e kadar)

SAMİRİLER 722’de İsrail devletinin yıkılışı II. Sargon Samiri şehri On kabileden arta kalanlar MÖ. V. Yüzyıl diğer Yahudi mezheplerinden tam olarak ayrılma tamamlanmıştır. Kutsal Kitap olarak yalnızca Tevrat’ı kabul ederler Şifahi vahiy olan Mişna ve Talmud’u kabul etmezler. Kutsal kitapları, bugün Yahudilerdeki Kutsal metinlerden daha çok MÖ. III. Yüzyılda Yunancaya tercüme edilene SEPTUAGİNTE/YETMİŞLER TERCÜMESİ’ne benzer

FERİSİLER (Peruşîm) “Ayrılıkçılar” anlamına gelir. Köken: Yazıcılar (soferim)’in mezhepleşmiş halidir Din adamları kökenli olmayıp, laik kökenli aydınlar, entellektüellerden oluşur. Tevrat ve Sinagog öğretisini öne çıkarırlar Kutsal kitabın yorumu ve şifahi geleneğin incelenmesiyle ilgilenmişlerdir Mekânları sinagoglardır Yazılı Tevrat’ın yanı sıra şifahi Tevratı’ı (Mişna, Talmud) kabul ederler Ölümden sonra ruhun varlığını devamını; Cennet ve cehennemin varlığını kabul ederler. MS. 70’ten sonra ortadan kalkmış görünürler. Ancak, Yazılı ve Şifahi kaynakları temel alarak oluşturdukları inanç esasları, Rabbani Yahudilik içinde olmak üzere modern döneme kadar hakimiyetini sürdürmüştür.

SADUKİLER İsmini Kral Davud’un büyük rahibi Zadok’tan alır Mabet ibadetin hakkını elinde bulunduran; irsen geçen rahipliğe sahip küçük bir gruptur. Dini anlamda muhafazakardırlar ve yenilikleri kabul etmezler Ruhun ölümsüzlüğünü ve ölülerin dirilişini kabul etmezler Saduki dini, mabetteki ibadet döngüsüne uygun günlük ibadetler, kurbanlar ve bayramlar üzerinde odaklanmıştır Ülkenin aristokratları oldukları için, hakimlerle/içten-dıştan aralarını iyi tutmuşlardır II. Mabedin yıkılmasından sonra halk üzerindeki etkileri azaldığı için zamanla ortadan kalkmışlardır.

ESSENİLER “Şifacılar” anlamına gelen, Aramca assayadan gelir Haklarında en eski bilgi, Josephus’ta ve Philo’da yer alır Josephus’a göre 4000’e kadar oluşan bir cemaattir. Kapalı bir cemaattirler. Üyeler birbirlerine dini yeminle bağlıdırlar. Cemaate bir yıllık deneme süresinden sonra, yemin edilerek girilir. Beyaz giyinirler ve daimi bekarlığı tercih ederler (Josephus, evlilik yapan gruplarının da olduğunu söyler). Yemekler ortak olarak yenilir ve bu yemekten önce, temizlenmek maksadıyla banyo yaparlar. Bu yüzden su kenarlarında iskan ederler. Et yemezler İnanç bakımından Ferisilere benzerler; kader belirleyicidir; öldükten sonra dirilme ve kıyamet günündeki yargılanmaya inanırlar. Ayrıntılı bir melekbilim geliştirmişlerdir. IŞIKLAR PRENSİ, KARANLIKLAR MELEĞİ, YAZICI MELEK, MUHAFIZ MELEKLER, GABRİEL, MİHAEL, RAFAEL, SURİEL/URİEL, MUHAFIZ MELEKLER MS. 70’e kadar Lut Gölü civarında yaşamışlar; mabet sonrası tarihleri bilinmemektedir.

ÖLÜ DENİZ YAZMALARI Bu cemaat hakkındaki en güvenilir bilgilere, Ölü Deniz Yazmaları olarak bilinen metinlerin ortaya çıkarılmasıyla ulaşılmıştır. 1947’de bedevi bir çoban kaybolan keçilerini bulmak için bir mağaraya girer. Karanlık olan mağara içine bir taş atar. Kırılan bir küp sesi duyar. Bunlar, Esseniler denen tarikatın, yazmalarının yer aldığı küp kaplardır Önce arkeoloji meraklılarının ilgisini çeker. Yazılar İbranice ve Aramcadır Bu yazmalar, hem Essenilerin bilinmeyen tarihini aydınlığa kavuşturma; hem Yahudi kutsal metninin yazma olarak bize gelme tarihini daha gerilere götür ve hem de Hıristiyanlığın anlaşılması bakımından önemli bir fonksiyon gördüğü bugün genel olarak kabul edilir.

ORTAÇAĞ YAHUDİLİĞİ KARAÎLER Ortaçağda ortaya çıkan mezheplerden bugün varlığını devam ettiren yegâne mezheptir. Karîler, kökenlerini İsrail-Yahuda ayrılığına götürürler. Rahip Zadok’un hakikati kendi neslinden Sadukîler yoluyla nakledildiğine ve Anan ben David (760) tarafından onun keşfedildiğine inanırlar Başlangıçta Ananî (İslamî kaynaklarda Annân); daha sonra IX. Yüzyılda Benjamin ben Moses Nahâvendî ilk kullanılan Karaîler adını almış ve öyle bilinmişlerdir Anan’ın temel prensibi “Tevrat’ı başından sonuna kadar incele; benim kanaatlerime güvenme” şeklindedir. Yasanın tamamı Kutsal kitapta bulunmaktadır. Bu yüzden de Yahudi uygulamalarının ona uygun olması gerekir. Yazılı Tevrat dışında, Mişna ve Talmud gibi kaynakları kabul etmezler. Ruh göçünü kabul ederler. İbadetleri daha ağır bir hale getirmişler; mesela, oruç sayısını arttırmışlardır.

Türkleri tarafından kurulan ve Karailiği kabul eden Hazar imparatorluğu

MODERN DÖNEM YAHUDİ MEZHEPLERİ

REFORMİST YAHUDİLİK (1) Modern Yahudi akımlar içinde en liberal kanadı oluştururlar. Liberal Yahudilik (Avrupa’da kalanlara denir) ve İlerlemeci Yahudilik olarak da adlandırılır. Haskala hareketinin kurucusu olan Moses Mendhelson’a (1729-1786) kadar götürülebilir Akılcılık, evrenselcilik ve ilerlemecilik ilkeleri üzerine oturur. Hareket noktası: Yahudi dinin çağın şartlarıyla uyumlu ve özellikle dinden uzaklaşan Yahudilere ritüelle ilgili konuları cazip hale getirmek olmuştur. Reformla tek bir reform değil, devam eden bir süreç kastedilir. Avrupa’da iken önde gelen teorisyenleri: Abraham Geiger (1810-1874); Samuel Holdheim (1806-1860). Amerikadaki temsilcileri: David Eichorn (1809-1879); Isaac Mayer Wise (1819-1900). Amerika’da, Kanada’da (1 milyon); Avrupa, Latin Amerika, Kuzey Afrika, Avustralya ve İsrail’de yaşamaktadırlar.

REFORMİST YAHUDİLİK (2) 1885’de Kaufman Kohler (1843-1926) Pitsburg Platformu’nda hareketin temel ilkelerini belirledi. Yiyecekle, ritüel arınmayla ve giyimle ilgili yasaklar reddedilir. Mesih beklentisi kaldırılır; Bedenin dirilişi; sonsuz ceza ve mükafata yönelik inanç kabul edilmez. Tevrat’ın ve Talmud’un kelime kelime Musa’ya vahiy edildiğini kabul etmezler. Kutsal kitap eleştirisini kabul ederler; Kutsal metni ve geleneği, vahyin harfi harfine tecessüt etmiş hali olarak değil, onların vahiy hakkındaki beşeri tefekkür olarak kabul ederler. Ahlak ve din arasında yakın ilişki vardır. Yahudiliğin, dünya barışı türünden bir hedef için var olduğunu kabul ederler: İSRAİL MİSYONU Vahyin, beşer bilginin ilerlemesiyle geliştiğini kabul ederler: İlerlemeci vahiy Yahudi hukukunun bağlayıcılığını, ibadetlerle ilgili olarak kabul etmeye başladılar. Amerika’da, haftalık dini ibadet Cuma akşamları; kadın ve erkek birlikte icra edilir. Temel ibadetler dışında, ibadetler İngilizce yapılır.

REFORMİST YAHUDİLİK (3) Diğer Yahudilerle ayrılıklarını asgari düzeye indirmeye ve bütün dindar Yahudilerle paylaştıkları ortak noktaları vurgulamaya çalışılırlar Babası Yahudi olmayan çocukların Yahudiliğini kabul ederler. Son zamanlarda, etnik kökenlerine ilgi duymaya başlamışlar ve İbranice ibadetler yeniden gündeme gelmeye başlamışlardır. HUMANİST YAHUDİLİK Reformist Yahudiliğin içinden çıkmıştır. Rabbi Sherwin Wine (ö. 1928) tarafından kurulmuştur. Yahudiliğin hümanist yönlerini yüceltir. Tabiatüstü bir tanrıya ve O’nun tezahürlerine inanmayı reddeder. En küçük Yahudi gruplarından biri olup;dünya 400 kadar hümanist Yahudi vardır.

ORTODOKS YAHUDİLİK Yahudilik tarihi için yeni bir terimdir. Modern dönemde, eski geleneğe bağlı olanlar kendilerini Reformist hareketten ayırmak maksadıyla “Ortodoks” kelimesi kullanılmıştır. Ferisilikle başlayan, Rabbani Yahudilikle devam eden inançları sürdürür. Tevrat’ın gerçek koruyucularıdır. Modern dünyanın manevi ve kültürel okumalarına karşı, geleneği esas alarak bunlara karşı durmaya, cevap bulmaya çalışırlar. Temel İnançları Rabbani Yahudiliğinki gibidir, Kutsal kitap eleştirisi sonuçlarına rağmen, Tevrat’ın kelimesi kelimesine Tanrı tarafından Musa’ya dikte ettirilen bir kitap olduğunu kabul ederler. Halakha, vahyin sonucudur ve Rabbani yoruma uygun olarak Yahudiler yaşamak zorundadırlar. Şabat günü, arabayla seyahat yasaktır. Kadınlar, Sinegogta ayrı ve bir perdenin arkasında otururlar. Tıbbi gerekçeler dışında doğum kontrolü yasaktır.

ORTODOKS YAHUDİLİK (2) Aile kutsal kabul edilir. Kadın ve erkeğin görevleri ayrıdır. Evin dindar bir ev olmasından kadın sorumludur. Kocasına tabiidir. Çocuklar ayrı ayrı okullara giderler. Erkek çocuklar okuldan sonra, yeşivalara giderler. Erken yaşta evlenirler. Ortodoksluk Yekpare değildir Batı Avrupa kökenli Yahudiler:Katı Ortodoks. Rusya, Polanya Litvanya’da yaşarlar. Atalarının yaşam tarzını devam ettirirler. Doğu Yahudiler: Kendilerine özgü sinagogları, liturjileri vardır. Tevrat’ın doğrudan geldiği hususunda ısrar ederler. Samson Raphael Hirsh (1808-1888)/YENİ-ORTODOKS: Yahudi kalarak modernleşmenin mümkün olduğunu savunurlar.

HASİDİSTLER Kurucusu, Baal Shem Tov-İsrael ben Eliezer (1700-1760) tarafından kurulmuştur. “Dindar” anlamına gelen Hasidist adlandırılırlar. Bireysel bir dindarlığı ve mistisizmi öne çıkartırlar. Dindarlıklarının yanı sıra giyim tarzlarıyla da diğer Yahudilerden ayrılırlar.

Hasidistlerin dansları http://www.youtube.com/watch?v=RkeHGQVYGOc Simha tora, sefardik gelenek: http://www.youtube.com/watch?v=u2fYZgfenoU Naturei Karta:http://www.youtube.com/watch?v=VWEvqH00uQ8

Hasidist erkekler

Martin Buber

MUHFAZAKÂR YAHUDİLİK Diyasporadaki en büyük Yahudi dini grubudur. Liberalistlerin ve diğer aşırı gruplardan kaçınan bir Yahudiliği benimsemiş kişiler için kullanılır. Kurban uygulamasının gelecekte yeniden inşa edileceği düşüncesini kaldırmışlardır. Kadın erkek eşitliğini dualara sokmaya çalıştı; Yahudi olmayan milletlere (gentil) karşı olan aşırı ifadeleri kaldırmaya çalıştılar. Tevrat’ın Yahudi hayatı için bağlayıcı olduğunu kabul ederler. Ancak onun hükümlerinin yeni şartlara göre yorumlanacağını ve değişiklikler yapılabileceğini kabul ederler. Mesela, Şabat günü sinagoga arabayla gitmeyi ve elektrik kullanmayı kabul etmeleri gibi. Kutsal kitap ve dua kitaplarında bulunan ve siyonizmi çağrıştarın ifadeler yüzünden, Siyonizm Muhafazakar Yahudi ideolojisinin ana unsurlarından birini oluştur. Amerikan siyonistleri hareketin güçlendirilmesinde en önemli desteği, Muhafazakar Yahudilikten görmüştür.

SİYONİZM

Siyonizm en aktif üyelerinden Theoder Herzl

Ölü deniz yazmalarının bulunduğu Kumran’daki Mağaralar

Ölü deniz yazmalarının bulunduğu mağaralar

ÖLÜ DENİZ YAZMALARININ BULUNDUĞU KÜPLERDEN BİRİ

YAHUDİ İNANÇ ESASLARI

İNANÇ ESASLARINI TESPİT ÇALIŞMALARI Yahudilikte ne Hıristiyanlıkta olduğu gibi inanç esaslarını belirlemek maksadıyla bir araya gelen kiliseye benzer bir otorite ne İslam’da olduğu gibi, Kutsal metnin içerdiği esasları bir arada ifade eden peygamberi bir gelenek yoktur. Bu yüzden çok uzun geçmişiyle karşılaştırıldığında, Yahudiler için “amentü” olarak kabul edilebilecek esasları belirlemeye yönelik çabalar oldukça yenidir. Böyle bir sürecin başlamasının, Yahudilerin Müslüman kültürün etkisinin bir sonucu olduğu rahatlıkla söylenebilir. Bu konuda bilinen ve etkisi hala da devam eden tespit çalışması Musa b. Meymun/Moses ben Maimon/Maimonides/Rambam (1135-1204)’inkidir. Maimonides sonrasında da, benzer çalışmalar yapanlar olmuş; ancak bunlardan en çok bilineni Joseph Albo (1380-1444)’dur. Albo’nunkinin üç maddedir: Tanrının varlığına inanç Vahye inanç İlahi yargılamaya inanç

MAİMONİDES (1135-1204)) Maimonides’in iman esasları bütün Yahudilerden kabul edilme gibi bir otoriteye sahip olmasa da, Yahudilerin geneli tarafından kabul edilen en yaygın amentüdür. Maimonides’in amentüsü on üç maddeden oluşmaktadır.

MAMONİDES’İN İNANÇ EASASLARI Adı Kutsal olan Yaradan yaratılmış olan her şeyin Yaradan’ı ve Hükmeden’idir. Sadece O yarattı, yaratır ve yaratacaktır. Adı Kutsal olan Yaradan Tek’tir, O’ndan başkası yoktur ve sadece O bizim Tanrı’mızdır; hep vardı, var ve var olacak. Adı Kutsal olan Yaradan’ın bedeni yoktur ve maddenin tüm özelliklerinden beridir ve O’na hiçbir (fiziki) kıyaslama yapılamaz. Adı Kutsal olan Yaradan ezeli ve ebedidir. Adı Kutsal olan Yaradan’a ve sadece O’na dua etmek caizdir, O’ndan başkasına dua etmek caiz değildir. Peygamberlerin tüm sözleri doğrudur. Rahmetle andığımız, Önderimiz Moşe’nin peygamberliği gerçektir ve O kendisinden önceki ve sonraki peygamberlerin en büyüğüdür. Artık bizim olan Tora rahmetle andığımız, Önderimiz Moşe’ye verilenin aynıdır. Tora değiştirilmeyecek, Adı Kutsal olan Yaradan asla başka bir Tora göndermeyecektir. Adı Kutsal olan Yaradan insanın her yaptığını ve her düşüncesini bilir, zira “Hepsinin yüreğini şekil veren, tüm yaptıklarını anlayan O’dur” (Mezmurlar 33:15). Adı Kutsal olan Yaradan emirlerine uyanı ödüllendirir, karşı geleni cezalandırır. Mesih gelecektir; ve gelişi gecikmiş olsa da, her gün onun gelişini beklerim. Adı Kutsal olan Yaradan dilediği zamanda ölüleri ayağa kaldıracak, O’nun adı ilelebet övülecektir.

TANRI ANLAYIŞI (I) Musa öncesi dönemde tanrının insan biçimli olarak anlaşılmasına yol açacak ifadeler vardır. Ancak Musa sonrası ve günümüz Yahudiliği için esas olan Tanrı’nın tekliğidir. Yahudi tanrısının tekliği Kitab-ı Mukaddes’te de ifade edilir: Ben Rabbim ve benden başka kimse yoktur; benimle birlikte başka tanrı yoktur (İşaya 45/5). “Dinle İsrail (Şem’a Yisrael)! Tanrınız Rab tek Rab’dır. Tanrınız Rabb’i bütün yüreğinizle, bütün canınızla, bütün gücünüzle seveceksiniz”. Tanrı felsefi bir kavram olmayıp evrenin varlığını açıklayan onun nihai sebebidir. Şahsiyeti olan bir tanrıdır. Bu yüzden onun isimleri ve sıfatları vardır. Tanrı’yı ifade etmek için kullanılan isimler:

TANRI ANLAYIŞI (II) YHVH, YHVH, “Rab” anlamına gelen Adonai şeklinde okunur. Bu kelime çoğuldur. Ortodoks Yahudilerde ise, YHVH Adonai olarak okunmayıp onun yerine Ha-ŞEM: “İsim/Ad” olarak telaffuz ederler. Elohim: Tanrı anlamına gelir. Adonai gibi çoğuldur. Zaman zaman pagan tanrılarına gönderme yapmak için kullanılır. Yahudi tanrısına gönderme yaptığı zaman Ha-Elohim şeklinde kullanılır. Çoğul şeklinin tanrının ihtişamını ifade için kullanıldığını söylerler. Ancak Kenan tanrılarını ifade eden bir terim olduğu da söylenir. El-elyon. “en yüce” anlamına gelir. Buradaki “el-”in Kenan kökenli olduğu kabul edilir. Başka sıfatlarla birlikte tanrı için kullanılır. el-Olam: “Sonuz tanrı”. El-Şaddai:”herşeye gücü yeten”. Daniel, Mikael, Elişa, İsrael, ELiyahu gibi isimlerde kullanılır.

TANRI ANLAYIŞI (III) Tanrı Yarattıklarından ontolojik bakımdan farklıdır. Her şeyi bilir; her şeye gücü yeter;Tanrının yaratıcılığı devam eden bir şeydir. Aşkındır ve varlıklara çok yakındır; insan erkek-kadın olarak onun benzeyişinde yaratılmıştır; Alemin iyiliği, tanrının iyiliğinin yansımasıdır. Peki niçin kötülük vardır: Abraham b. Daud’a göre (11. yy); tanrı iyiliğin ve kötülüğün kaynağı değildir, kötülük bir nitelik değil; iyiliğin olmamasıdır. Karanlığın, ışığın yokluğu oluşu gibi.

MODERN YAHUDİ MEZHEPLERİNİN TANRIYA BAKIŞI Ortodokslar, geleneksel tanrı anlayışını sürdürürler. Reformist Yahudiler, güçlü bir tanrıyı vurgularlar; Tanrının Yahudi inancının temel bir unsuru olduğunu; Yahudi tarihinde ve onun varlığını devam ettirmesinde önemli bir rol oynadığını kabul ederler. Aynı şekilde, ilerlemeci ve bireyselci temeline uygun olarak da, zamanla değişen farklı dini tecrübe ve tanrı algılayışlarını kucaklayan çoğulcu bir yaklaşım sergilemektedirler.

MUHAFAZAKAR YAHUDİLER VE TANRI Muhafazakar Yahudiler, geleneksel tanrı anlayışının yanı sıra: Tanrıyı yaratıcı güç; Ahlaki dürtü ve Varlığın bütünü, biçiminde tanımlayan farklı düşünceleri içinde barındırır.

YENİDEN YAPILANMACILAR/İNŞACILAR Bunlar; Tanrıyı evrende mevcut olan; İnsanları iyiliğe sevk eden dürtü ya da Onu ortak beşeri iradeye indirgeyen, tabiatçı bir tanrı anlayışını benimserler.

PEYGAMBERLİK ANLAYIŞI (I) Nevi: “Çağırmak”: hem çağrılan hem de çağıran kişiyi ifade eder. Kitab-ı mukaddeste tanrı ile ilişkisi olan kişiyi ifade eder. Roeh: Nevi ile aynı anlama gelir. Rüyet, peygamberliğin bir parçası olarak kabul edildiği için, peygamberleri ifade etmek için kullanılır. Hozeh:gelecekten haber verme. İş-ha-elohim: «Tanrı adamı». Tanrı ile olan özel bir ilişkiyi ifade eder. Yalnızca Musa için kullanılan bir sıfattır. Tanrının kulu, yalnızca peygamberleri değil, doğru insanları Musa öncesi atalar için de kullanılmıştır. Haberci, sürgün sonrası dönemde kullanılmıştır.

PEYGAMBERLİK ANLAYIŞI (II) Peygamberlik insanda olan bir niteliğin sonucu verilmiş değildir. İnsanları tanrı peygamber olarak seçer. İnsanların bunu kabul edip etmeme gibi bir hakları yoktur. Hem erkeklerden hem de kadınlardan peygamber (nevia/nebia) seçilebilir.

PEYGAMBERLERİN GÖREVLERİ Tebliğ Gelecekten haber verme Mucizeler gösterme Peygamberlerin görevlendirilme tarzları Tanrı doğrudan doğruya görünerek. Melek vasıtasıyla

MELEK ANLAYIŞI Bilgi ve güç bakımından insandan üstün ancak, Tanrıya bağlı olan varlıkları kabul ederler. Bunları ifade etmek için: Malah Tanrının oğulları Göklerin ve yerin yüce ordusu, Kutsallar Kudretliler, İlahlar ve kullar, tabirleri de melekler için kullanılır. Ancak onların isimlerinden söz edilmez. Neviimde zikredilmeyen meleklerin varlığına yönelik atıflar, özellikle Babil sürgünü sonrası kaleme alınan metinlerde yer almaya başlar. İlk defa olarak Daniel’de büyük meleklerden zikredilir

MELEKLERİN ÖZELLİKLERİ Bunlardan daha çok Talmud ve Midraşlarda yer alır. Onlar yaratılışın ikinci ya da beşinci gününde yaratılmışlardır. Ruhani tabiatları vardır ve bu yüzden görünmezler. İnsanüstü güçlere sahiptirler. Dünyanın öbür ucuna gidebilir, gelecekten haber verebilir; ancak yine de sınırlı bir bilgiye sahiptirler ve bu yüzden kıyametin ne zaman olacağını bilemezler. Birisine göründükleri ye da bir haber getirdiklerinde insan suretinde gelirler. İnsanlara tanrının emir ve yasaklarını iletirler. İnsanları korur ve onlara yardım ederler. Sayılarında bir sınırlama yoktur: Bu yüzden onlar için “binlerce on binlerce” ifadesi kullanılır.

YAPTIKLARI İŞLER BAKIMINDAN MELEKLER (1) Yaptıkları işlere göre iki gruba ayrılırlar. 1.grup. Tanrının hususi mesajını bir kimseye iletmek; geleceğe dair haber vermek; ilahi bir hükmü yerine getirmekle yükümlüdürler. Bunlardan Gabriel ve Mikail isim olarak yalnızca Daniel’de (8/16, 10-13) yer alır. Uriel ve Rafael bu grup içinde yer alır. ismen zikredilmese de, insanların ruhlarını alan Ölüm Meleğinden Kitab-ı Mukaddeste çokça zikredilir.

YAPTIKLARI İŞLER BAKIMINDAN MELEKLER (2) 2.Grup. Bunlar tanrının huzurunda bulunurlar. Onun maiyetini oluştururlar. Bu melekler: Kerubim, Serafim, Hayyot Ofanim Ayrıca günahkar meleklerin varlığından da kitab-ı mukaddeste yer alır ve bunlardan şeytan olarak söz edilir. Apokrif metinlerde bu günahkarlığın sebebi, tanrının emrini yerine getirmemeleri olduğu söylenir.

KUTSAL KİTAP ANLAYIŞI Yahudilerde Tanrının insanlara mesajını peygamberler vasıtasıyla ilettiği hususunda genel bir kabul vardır. Bugünkü Yahudi kutsal metin külliyatı da bu düşüncenin en önemli göstergelerinden biridir. Bugün elimizde bulunan yahudi kutsal kitap külliyatı, ms. 90’da Yemnia konsilinde belirlenmiştir.

Yahudi kutsal kitapları

KUTSAL KİTABI İFADE ETMEK İÇİN KULLANILAN KAVRAMLAR (I) Yahudi tarihi boyunca bu kutsal metni ifade etmek için aynı kavramlar kullanılmamıştır. Bunlar içinde, yaygın olarak kullanılanlar arasında şunlar zikredilebilir. HA-SEFERÎM: Kitaplar anlamına gelir. SİFRE-İ HA KODEŞ

KUTSAL KİTABI İFADE ETMEK İÇİN KULLANILAN KAVRAMLAR (II) Yahudi tarihi boyunca bu kutsal metni ifade etmek için aynı kavramlar kullanılmamıştır. Bunlardan bazıları yaygın bir kullanıma sahip olmuştur. HA-SEFERÎM: Kitaplar anlamına gelir. SİFRE-İ HA KODEŞ’de yukarıdaki gibi kutsal kitaplar anlamına gelir. Bunlar Hıristiyanlık öncesi kullanılan kavramlardır.

KUTSAL KİTABI İFADE ETMEK İÇİN KULLANILAN KAVRAMLAR (III) TaNaKH. Yahudiler tarafından kendi kutsal metinlerini yaygın olarak kullanılan isimlerden biridir. Bu Yahudi kutsal kitabını oluşturan üç bölümün baş harflerinin (Tevrat-Neviim-Ketuviim) bir araya getirilmesinden oluşmuştur. Tevrat/Torah, Hz. Musa’ya ait olduğu kabul edilen birinci bölüm için kullanılmakla birlikte, zaman zaman bütün kutsal metin külliyatını ifade etmek için de kullanılır.

KUTSAL KİTABI İFADE ETMEK İÇİN KULLANILAN KAVRAMLAR (IV) ESKİ AHİT:Hıristiyanlar kendi metinlerini ifade etmek için Yeni Ahit ismini verdikleri için, Yahudi kutsal kitabını da bu isimle adlandırırlar (Hz. İbrahim, Hz. Musa ve İsa ile yeni bir ahit yapıldığı anlayışından dolayı). Bible. İbranice ha-seferimin Yunanca karşılığı olan To Biblio türemiştir. İlk olarak, İstanbul Patriği Jean Chrysostome (398-404) tarafından kullanılmıştır. Bu kelime Yahudi kutsal kitaplarının hepsini ve Hıristiyanların Eski ve Yeni Ahit’ten oluşan külliyatı ifade eder.

YAHUDİ KUTSAL KİTABININ BÖLÜMLERİ İçinde çok Aramca kelimenin bulunduğu İbranice olarak kaleme alınmış olan Yahudi kutsal kitabı üç bölümden oluşur: TEVRAT Yaratılış, Çıkış, Levililer, Çölde Sayım ve Yasanın Tekrarı=5 NEVİİM ilk peygamberler: Yeşu, Hakimler, Samuel (I-II) ve Krallar (I-II)=4 Sonraki peygamberler: Yeremya, Hezekiel, Yeşaya, ve on iki küçük peygamber=4 KETUVİİM Rut, Mezmurlar, Eyüp, Meseller, Neşideler Neşidesi, Mersiyeler, Daniel, Ester, Ezra-Nehemya, Tarihler=11 Hıristiyanlar, on iki küçük peygamberin her birini birer kitap ve Samuel iki, kralları iki, tarihleri iki kitap olarak kabul ettiğinden toplam olarak 39 sonradan sahih kabul edilen kitaplarla birlikte 46 kitap kabul ederler.

YAHUDİ KUTSAL KİTABININ İSİMLERİ (I) Yahudilerin kitap isimleri hem Hıristiyanların hem de Müslümanlarınkinden farklıdır. Hıristiyanların ve Müslümanların isimleri, kitabın muhtevasından alınmış ve yetmişler çevirisine dayanır. Yahudiler kitaplarını, kitabın kendisiyle başladığı ilk kelime ile adlandırırlar.

YAHUDİ KUTSAL KİTAPLARININ İSİMLERİ (2) ibranice Yunanca-Türkçe Bereşit-Başlangıça Şemot Vayikra (Torat Kohanim, Talmud’da) Bamidbar (Hummaş ha-Pequdim, Talmud’da) Dıvarim (Misneh Torah, Talmud’da) Genesis-Yaratılış Exodus-Çıkış Leviticus-Levililer Numeri-Çölde Sayım Deuteronomion-Yasanın Tekrarı

TEVRAT Yahudi kutsal kitapları, Vahiy olarak kabul edilmekle birlikte içlerindeki Tevrat hususi bir yere sahiptir. Bu fark, onun vahyediliş biçiminden kaynaklandığı söylenir. Tanrı Musa ile yüz yüze konuşarak ona Tevrat’ı vermiştir (Çıkış 33/11). Diğerlerini ise, Kutsal vasıtasıyla onlarla konuşarak. “Öğreti, Yasa” anlamına gelir. Sina’da Musa’ya verilen Yasayı ifade etmektedir. Sina Dağında iki tür vahiy: Şifahi ve Yazılı vahiy verilmiştir Bu yazılı vahiy, Yahudiler tarafından bugünkü Tevrat’ı oluşturduğu kabul edilir.

TEVRAT’IN BÖLÜMLERİ VE İÇERİKLERİ (I) Tevrat beş bölümden oluşur. Yaratılış: Elli bölümden oluşur. Evrenin, canlıların, Adem ve Havva’nın yaratılışından; onların cennetteki hayatlarından; buradan kovuluşlarından; Kâbil’in Hâbil’i öldürmesinden; Nuh tufanından, İbrahim, İshak; Yakup ve Yusuf kıssalarından; İsraillilerin Mısır’a yerleşmeleri ve buradaki hayatlarından söz edilir. Mısır’dan Çıkış: İsrail oğullarının Mısır’da çektiklerini; Musa’nın doğuşunu; peygamber oluşunu; İsrail oğullarını Mısır’dan çıkarmasını; Sina’da vahyin verilişini; ON EMİR’in alınmasını; Toplanma Çadırı (MİŞKAN) ve Ahit Sandığının yapılması konularını ele alır. Kırk bölümden oluşur.

TEVRAT’IN BÖLÜMLERİ VE İÇERİKLERİ (II) Levililer: Yirmi yedi bölümden oluşur. Mabette yapılacak ayin ve merasim usulleri; Kurban; Kahinlerin riayet etmeleri gereken temizlik kuralları; Bayramların düzenlenmesi; Günahların kefareti, Haram kılınan yiyecekler, Yasaklanmış evlilikler ve adaklar yer alır.

TEVRAT’IN BÖLÜMLERİ VE İÇERİKLERİ (III) Çölde Sayım: otuz beş bölümden oluşur. Çölde sayımın yapılmasını; Mısır’dan çıkış sonrası İsraillilerin çölde dolaşmasını betimler. Sina’dan ayrılmaya yönelik hazırlıkları ve Kenan diyarına giriş öncesi yapılan yolculuklar konu edinilir. Çölde sayımın, hâkim şahsiyeti Musa’dır. Yasanın Tekrarı: Otuz dört bölümden ibarettir. Musa’nın son kırk yıllık hayatı özetlenir; Musa, İsrail oğullarından, çölde yaptıklarından dolayı tanrıya itaat etmelerini ister, On emir tekrarlanır, Kenan diyarında uyulması gereken kurallar açıklanır, Kendisiyle yapılan Ahit ve bunun ne anlama geldiğini anlatır, Yeşu’nun Musa sonrası lider olarak atanması ve Musa’nın Moav Dağına ölümü anlatılır.

TEVRAT’IN HZ. MUSA’YA AİDİYETİ Yahudiler tarafından Tevrat’ın Hz. Musa’ya aidiyeti hususunda iki temel problem vardır. Birincisi, Kitab-ı mukaddesin konuyla alakalı verdiği bilgiler; ikincisi ise Kitab-ı mukaddes eleştirisinin (biblical criticism) ulaştığı sonuçlardır. Hz.Musa Sina’ya üç kez çıkmış ve Tanrı kendisine bu görüşmelerde: Taş Levhalar/Luhot ha-Evenim, Şeriat/Yasa/ha-Torah ve emirleri/ha-mitzvah vereceğini söylemiştir. Ancak Musa, yalnızca levhalarla inmiştir. Bu levhalar 13 nüsha yapılmış, biri Ahit Sandığına diğerleri on iki kabileye verilmiştir.

TEVRAT’IN HZ. MUSA’YA AİDİYETİ Musa sonrasında Yeşu, her boyun Ürdün’den getirdiği Ürdün topraklarında kohenlerin ayaklarını bastıkları yerlere dikmiş ve Tevrat bunların üzerine yazılmıştır. Başka milletlerin yazıcıları bunları istinsah etmiştir. Yeşu, Ebal Dağı’na bir mezbah inşa etmiş ve Tevrat’ı mezbahın taşlarına yazmıştır. Hakimler döneminde (1200-1110), Tevrat’tan hiç söz edilmez. Samuel zamanında Tevrat gene gündeme gelmiş, ancak Filistilerle yapılan savaşta Tevrat’ın bulunduğu sandık onların eline geçmiş; yedi ay kadar sonra geri verilmiştir. Kral Saul döneminde Tevrat’ta yine söz edilmez. Davud Ahit sandığını Kudüs’e getirir. Mabed inşa edilince Sandık buraya nakledilir. Açıldığında onda iki taş levhadan başka bir şeyin bulunmadığı görülür (Krallar I 8/9; Tarihler II 5/10)

TEVRAT’IN HZ. MUSA’YA AİDİYETİ Süleyman sonrası devlet ikiye bölünmüş Kuzey devleti İsrail putperestliğe dönmüş ve Tevrat yürürlükten kalkmıştır. Ahaz döneminde Tanrı isimlerinin yerine putların isimleri konur ve Tevrat’ın okunması yasaklanır. Amon zamanında Tevrat yakılır. Menessah döneminde mabetteki nüshanın varlığı unutulur. Yoşiya zamanına kadar (mö. 640-609) Tevrat’tan söz edilmez. Yoşiya döneminde Baş kohen Hilkıya Tevrat’ı mabette bulmuştur. Ancak Tesniye kısmıdır. Onu okuyamazlar. Yoşiya taş levhaları ve Tevratın içinde bulunduğu Ahit sandığını mabette saklamıştır. Yoşiya sonrasında bu nüsha bulunamamıştır. Babil sürgününde Yahudilerin ellerine yazılı Tevrat yoktur. Filistin bölgesinde Tevrat tamamen unutulmuştur. Koreş’in Babilleri yenmesi üzerine Yahudilerden bir kısmı ülkelerine dönmüşler ve onlarla birlikte olan kâtip Ezra, Tevratı yeniden yazdırmıştır.

TEVRAT’IN HZ. MUSA’YA AİDİYETİ KUTSAL KİTAP ELEŞTİRİSİNİN SONUÇLARI Metindeki ankronizm Yaratılışta Edom krallarının listesi verilir (Yaratılış 36/31-39); oysa Musa sonrası birkaç yüzyıl İsrail’de kral olmamıştır. Aynı olayın birkaç aynen tekrar edilmesi. Hem İbrahim hem de İsmail karılarını kız kardeşleri olarak takdim ederler (Yaratılış 26/1-11) Yaratılışta, insan bütün hayvanlardan sonra yaratılır (Yaratılış 1); Yaratılış 2’de insan diğer bütün varlıklardan önce yaratılır. Musa’nın kendisinin ölümünün kendisine atfedilen metinde bulunması.

TEVRAT’IN HZ. MUSA’YA AİDİYETİ KUTSAL KİTAP ELEŞTİRİSİNİN SONUÇLARI Bunlara ilk defe, Jean Astruc (1684-1766)’da işaret eder. Yehova ve Elohim’den hareketle bunların iki farklı yazarın metni olduğunu, sonradan bir araya getirildiğini söyledi. Karl Heinrich Graf, Julius Welhausen önemli katkılar yaptılar. Dört dökümün teorisi: Yahvist/J: Mö. IX. Yüzyıl güney Yahuda krallığı Elohist: Mö.VIII. Kuzey Krallığı Tesniye: VII. Yüzyıl P.Haham: VI. Yüzyıl.

ŞİFAHİ TEVRAT/VAHİY (TORA ŞE-BE’AL PE) Sina’da Tanrı hz. Musa’ya hem yazılı hem de şifahi bir vahiy vermişti. Bunların birincisinin Tevrat’ı oluşturduğu ve ikincisinin ise,Musa’da yaşlılara, peygamberlere, Sanhedrin üyelerine ve Rabbilere olmak üzere nesilden nesile olarak nakledilmiştir. Bu tür bir ayırımı, ilk tannaimlerden olan Şammay yapmıştır. Bu şifahi riyavet sözel olarak nakledilemeyecek hale gelince III. Yüzyılın başında Yudah ha-Nasi tarafından derlenmeştir. Buna Mişna denir.

ŞİFAHİ TEVRAT/VAHİY (TORA ŞE-BE’AL PE) Yüz elli kadar bilgenin tartışmasını içerir. Altı bölüme . Zeraim: Kutsamaları, zirai yasalar. Moed: şabat, bayram günleri ve oruç günleri Nashim: evlilik ve boşanmayı düzenler Nezikin: Cezalar ve putperestliği de içeren suçlar Kodashim: Mabed kurbanları ve ibadetleri Tohorat: Ritüel arınma Mişna Halaka’yı içerir. Bunun üzerine yapılan şerhlere Gemara denir. Mişna-Gemara= Talmud Babil Talmudu: Babil Amaroimlerinin eseri (ms. yakl. 600) Doğu Aramcasıyla yazılmıştır. Kudüs Talmud’u: Kudüs Amaroimlerinin eseri (ms. yak.500) Batı Aramcasıyla yazılımıştır. Her ikisi de, Halaka ve haggadik metinler içerirler.

AHİRET ANLAYIŞI Çok net ifadelerle olmasa da, Yahudi tarihi boyunca ahiret inancı var olmuştur. Ancak bu inancın anlatım şekli zamansal farklılıklar göstermiştir. Bu farklılıkla da, Yahudilerin içinde bulundukları tarihsel ve kültürel şartlardan kaynaklanmıştır.

AHİRET İÇİN KULLANILAN KAVRAMLAR Tekvin’den Tesniye’ye kadar kullanılan kavramlar: “Şeol ya da ölüler diyarına indi”, “atalar ile birlikte uyumak”, “babalar ile birlikte gömülme”, “kemiklerin bir yerden başka bir yere nakledilmesini istemek”.

Babil sürgünü sonrası değişim Ölüm’den sonraki hayata dair önemli bir değişim Babil Sürgünü sonrasında gerçekleşir. Daniel kitabında: insanlar yaptıkları iyilik ve kötülüklere göre iki sınıf halinde ayrılır ve durumlarına uygun olarak mükafat ve ceza görürler. Daniel sonrası metinlerde ise, iki alemin varlığını çağrıştıran kavramlar kullanılmaya başlar: Bu alem=Olam ha-ze; gelecek alem=Olam ha-ba. Bu değişimin önemli tezahürü, diriliş fikrinin artık açık bir şekilde dile getirilmesi; daha önce zikredilen Şeol aleminden çok farklı bir alemin ifade edilmeye başlanmış olmasıdır. Apokriflerde cennet ve cehennem kavramlarının kullanılmaya başlandığı görülür. Talmud’da ise, öte dünya inancı farklı ve çok ayrıntılı bir şekilde betimlenir.

YAHUDİLİKTE İBADET

YAHUDİLİKTE İBADET Yahudilikte ruhu saflaştıran, arındıran ve disipline eden anlamında “avadoh” kelimesi ibadet ve ibadet uygulamalarını ifade eder. Yabancı tanrılara ibadet anlamında olmak üzere ise, avodoh zara tabiri kullanılır.

ATALAR DÖNEMİNDE İBADET Eski israil toplumunda ibadetin temelini kurban kültü oluşturur. Özellik de İbrani Ataları döneminde ibadet bireysel bir şekilde olmak üzere, Tanrıya sunulan adak, takdime ve dua etrafında yerine getirilmiştir. Göçebe kültürün hakim olduğu bu dönemde, kurban belli bir yere hasredilmemiş, farklı yerlere kurulan mezbahlarda yapılmaktaydı. İbrahim’in her gittiği yerde bir mezbah inşa ettiğine dair ifadeler Tevrat’ta yer alır.

TOPLANMA ÇADIRI Toplanma çadırı etrafında icra edilen toplu ibadete geçiş Musa döneminde olmakla birlikte, bunu ifade eden Tevrat metinlerinin daha geç bir dönemde kaleme alındığı kabul edilir. Toplanma çadırı, İsrail oğullarının bir araya toplanması işlevi dışında, Tanrı ile insan arasındaki buluşma yeri olma işlevi de görmektedir. Kutsal mekanların yer ile gök arasında bir bağlantı noktası oluşturduğu kabulünden hareketle, Toplanma çadırı ve daha sonra da Mabet, İsrail Tanrısının en çok tecelli ettiği ve insanların kendisine doğrudan ulaştıkları yer olarak kabul edilmiştir. Ritüel ve ritüeli yöneten din adamlarının oluşturduğu bir sistem içinde Tanrı’nın kutsallığının İsrail topluluğuna geçişini sağlayan bir vasıtadır. Bu sebeple de emirlerin büyük kısmı, Mabetle ilgili olmuştur.

Toplanma Çadırı/Mişkan

TOPLANMA ÇADIRI/MİŞKAN-MİKDAŞ Bunun ebatları, yapımında kullanılacak malzeme ve iç düzeniyle ilgili bilgiler Tevrat’ta yer alır. Taşınabilir bir özelliğe sahiptir ve yerleşim yerinin doğu tarafında yer alır. Toplanma çadırı iki bölümden oluşur: Bekleme odası ve Ahit Sandığının (Aron ha-birit) bulunduğu oda (Kodeş ha-kodoşîm).

TOPLANMA ÇADIRINDA İBADET Üç büyük hac bayramı (büyük Sukot, Pesah ve Şavaut) Yeni Ay ile birlikte zikredilen Şabat gününün yanı sıra sabah-öğle-akşam vakitlerinde sunulan kurban takdimeleri çerçevesinde yerine getirilmiştir.

MABET (I) Hz. Süleyman zamanında, mabet Hz. İbrahim’in oğlu İshak’ı kurban için götürdüğü yer kabul edilen Morya tepesine Beyt ha-Mikdaş inşa edildi (m.ö. 950). İç ve dış olmak üzere iki avlu ve kutsal ve en kutsal denilen bölümlerden oluşur. Burası ibadet merkezi olmakla birlikte, başka yerlerde var olan mezbahlarda da takdime sunumları da devam etmiştir. Yahudi tarihindeki ilk büyük sürgün kabul edilen Babil sürgünü sonrası dönüşte 515’te mabedin yeniden inşa edilmesiyle takdime uygulaması yeniden tesis edilmiştir. Mabet Romalılar döneminde ms. 1. yüzyılda Kral Herod tarafından restore edilmiş ve genişletilmiştir. Kohen ve levili sınıflara ait görevler bu ikinci mabet döneminde ayrıntılandırılır.

Mabedin Yeniden inşa edilmiş hali

MABET (II) Mabet israil toplumundaki hiyerarşik yapının bir yansıması olduğu gibi aynı zamanda cinsiyet ayrılıklarını da yansıtan bir yapıyı yansıtacak bir şekilde inşa edilmiştir. Hiyerarşik olarak düzenlenmiş olan bu kısımların her birine giriş için arınma törenleri gerekir. En iç kısmı, kutsal bölümü oluşturur ve baş kohen yılda bir kez, Kefaret gününde girdiği perdeye ayrılmış bir bölümdür (kodeş ha-kodeşîm).

KOHENLER Kohen sınıfı, Harunun oğullarından ve diğer levililer soyundan olanlardan oluşur. Yahudilik anne soylu, kohenlik ise baba soylu olarak geçer. En yaşlısı, baş kohendir ve Kefaret günü, kutsal mekana girmesini izin verilen yegâne kişidir. Onun altında yer alanlar, şeriati öğretmek; Mabet ibadetini oluşturan diğer takdimeleri yerine getirmekle görevlidirler. Kohenlerin yardımcıları olan Levililer, yerleşik dönemden önce, Ahit Sandığının taşınması da onların görevleri arasında yer almaktaydı.

KURBAN “Korban”: Mabet ibadetinin merkezinde yer alır ve kohenler tarafından icra edilirdi. Tanrıya sunulan bir hediye, tanrıya yaklaştırma ve sunanı kutsallaştırma işlevi görür. Kurban, sunanın hazır bulunması ve doğrudan Tanrı’ya adanması şartıyla kohen tarafından yerine getirilir. Hayatı temsil eden kanın akıtılması, ritüelin en kutsal ve günahtan ve kirden arındıran, kefaret ettirici kısmı olarak görülür. İkinci mabedin yıkılmasıyla birlikte, Mesih’in ortaya çıkıp Mabedi yeniden inşa edip, Tevrat’ın emirlerini yürürlüğe koyacağı ana kadar kaldırılmıştır.

SİNAGOG Toplanma yeri anlamanı gelen sinagog’da mabette icra edilen kurban ibadetinin yerini Rabbiler eşliğinde yapılan Tevrat incelemesi ve kalbin ibadeti kabul edilen dua almıştır. Genellikle tek veya balkon katıyla birlikte iki katlı olarak inşa edilir. Tevrat rulolarının bulunduğu ve iki basamakla çıkılan, Kudüs yönünde bulunan kutsal dolap (Aron ha-kodeş) bulunur. İbadetin yapıldığı solonun ortasında bir platform ve bunları çevreleyen oturma yerleri bulunur.

SİNAGOGLARDA İBADET Sinagoglarda icra edilen dua geleneğinin kökenleri oldukça eskiye gitmektedir. Günde üç kez yapılan dua uygulamasının kökeni Babil sürgününe kadar geri gitmektedir. Ancak düzenli dua ibadetinin kuruluşu, Ms. I. Yüzyılda II. Gameliel tarafından yapılmıştır İkinci mabet sonrası dönemde, kohen ve levili sınıfın ağırlığı ya da aracılığı olmaksızın doğrudan tanrıya ibadet etmeye yönelik bir vurgu vardı. Liberal Yahudilerde tayin edilmiş bir rabbi ibadetlerde görev almış olsa da, ibadette resmi bir rabbinin görev alması şartı yoktur.

Sinagog’ta İbadet Sabah, öğle ve akşam olmak üzere günde üç kez düzenli olarak Sinagogda ibadet edilir. On kişiden (minyan) oluşan cemaat eşliğinde dua okumaktan ibarettir. Reformistlerde bu sayıya üçtür. Sadece erkeklerin katılımıyla gerçekleşen ibadet, büyük kısmı oturarak ya da ayakta icra edilir. Ancak duanın belli kısımlarda yarım bir secde de bulunur. Aşkenaz Ortdokslar tarafından Yeni Yıl (Roş Haşana) ve Kefaret Günü (Yom Kippur) ibadetlerinde, Karailer de ise ibadetlerin düzenli bir parçasını oluşturur.

http://www.chabad.org/library/article_cdo/aid/1055422/jewish/The-Shabbat-Table.htm http://www.uzmantv.com/museviler

Sinagogun dıştan görünüşü

Sinagogun yapısı

Kudüs’dek Belz Sinagogunun içi

DUALAR Bu ibadeti oluşturan ve yalnızca erkeklerin okudukları duaların ana kısmı Tevrat ve Mezmurlardan; geri kalanlar ise Yahudi tarihindeki mistik ve büyük din adamları tarafından oluşturulmuştur. Sabah ve akşam ve oturak okunan Şema Duası. "Şema Yisrael Adonay eloenu Adonay ehad«= "Dinle İsrail, Adonay Allah'ımızdır, Adonay tektir." Günde üç kez ve Yahudi ibadetinin temeli kabul edilen Amida ise, ayakta ve cemaat halinde okunur ve on sekiz kısa kutsama duasından oluşur ve minyanı gerektirir. Kadiş, ibadetin her bir bölümün ardından ve cemaatle; ayrıca cenaze sahipleri tarafından ibadetin sonunda söylenir. Kadiş, gelecekte kurulacak olan Tanrı krallığına, Mesihi dönemin tesisine ve İsrail’in kurtuluşuna yönelik temenniyi ifade eder.

İBADET SIRASINDA GİYİLEN GİYSİLER Tefilin: İçine Şema duasının yazıldığı; sabah ibadetinde giyilen iki küçük kutu. Biri alna öteki ise sol pazuya bağlanır. Tallit: Beyaz ve mavi renkteki iki renk iplikten dokunmuş ve dört kenarı Tanrının ismini oluşturacak şekilde örülmüş püskülleri (tsitsit) bulunan dua şalıdır. Bunun büyük olanı (Talit gadol) yalnızca ibadet sırasında; küçüğü ise (talit katon) sürekli olarak giysilerin altına giyilir. İbadeti idare eden rabbi ve hazanlar kıyafetleri üzerine siyah kumaştan cüppeye benzer bir özel kıyafet giyerler. Kippa:

Mezuza

Mezuza

Şofar

Şofarlar

Kipalar

Kipa/Yarmulkah

Tallit ve Kipa

Tallit Katon

Tefilin

Tefilin

Tefilinin Bağlandığı yerler

ORUÇ Oruç için kullanılan İbranice tsvm kelimesi Tevrat’ta bulunmaz. Nefsin alçaltılmasının bir ifadesi olarak kabul edilen oruç, Tanrı ile insanın bozulan ilişkilerini düzeltmenin yollarından biri, ciddi bir yol olarak kabul edilir. Kitab-ı Mukaddes’te orucun felaket anlarında icra edilen bir ibadet olduğunu ifade eden cümleler vardır.

Oruç (1) Kitab-ı Mukaddes’te emredilen yegâne oruç YOM KİPPUR orucudur. Diğer oruçlar ise, yaşanan doğal felaketleri milletin hafızasında canlı tutmak maksadıyla zamanla ortaya çıkmıştır. Babil sürgününden sonra ise, resmi oruçlar konulmuştur.

ORUÇ TÜRLERİ (I) Oruçlar ve küçük olmak üzere ikiye ayrılır. Küçük oruçlar gündüz saatleriyle sınırlıdır. Yalnızca yiyecek ve içecek yasaktır. Büyük oruçlar, bir önceki günde gün batımından sonra başlar ve bir sonraki günün akşamına kadar sürer. Küçük oruçlardaki yasakların yanı sıra, yıkanmak, yağlanmak, ayakkabı giymek vs. yasaktır. Hamileler, çocuklar, emziren kadınlar ve hastalar oruç tutmazlar. On iki yaşından gün almış kızlar ve on üç yaşından gün almış erkekler oruç tutarlar.

ORUÇ TÜRLERİ (II) Büyük Oruç: Yom Kippur, Musa’nın Sina’dan ikinci kez taş tabletler ile dönüşünün ve Tanrı’nın halkını affettiğinin haberini getirmesi anısına tutulur. Küçük Oruç: Nabukadnezar’ın 586’daki mabedi tahribi anısına. 70’deki Titus tarafından yıkılması anısına. Her ayın ilk Pazartesi ve Perşembe günleri. Her ayın son günü, Musa’nın ölüm tarihi olarak kabul edilen gün. Aileden birinin evlenme yıldönümü, bir öğretmenin ölüm yıldönümü ve Tevratın düşürülmesinde oruç tavsiye edilir.

HAC Yahudilikte haccın merkezi, ayakta olduğu dönemlerde yılda üç kez ziyaret edilen MABED’di. Bunun ayrılmaz bir parçasını da Kurban oluşturmaktaydı. Mabedin yıkılmasıyla bunların her ikisi de sona ermiştir. Fakat dinen kutsal kabul edilen yerleri ziyaret anlamında Hac devam etmektedir. Kudüs, Talmud ve Kabalada geçen yerler. Diyasporadaki Yahudi bilge ve azizlerine adanan İsraildeki farklı yerler.

YAHUDİ BAYRAMLARI 1. PESAH/FISIH Tesniye’de Yahudilerin yılda üç kez mabette Rabbın huzuruna çıktıkları zikredilir. Bunlar: Pesah/Fısıh; Haftalar/Şevuot ve Çadırlar/Şuko. Bu bayramlar, tarımsal köklerinin yanı sıra, diğer Yahudi ibadetlerinde olduğu gibi, Yahudi tarihindeki olaylarla da ilişkilendirilir. PESAH: Arpa hasadının başlaması ve Yahudilerin Mısır’dan kurtuluşları için kutlanan bir bayramdır. Nisan 15’de başlar ve sekiz gün sürer. Bu bayram boyunca mayalı hamur yenmez. Bu yüzdende de, ona Hamursuz Bayram’da denir. Evde kutlanan bu bayramda, mükellef sofralar hazırlanır ve yeğimin sonunda aile reisi: Gelecek Yıl Kudüs’te, der. Bu yüzyıllardır devam eden bir gelenektir.

YAHUDİ BAYRAMLARI 2.HAFTALAR, 3. ÇADIRLAR Haftalar bayramı. Haziran-Temmuz’un altısında ve iki gün olarak kutlanır. İlk ürünlerin mabede takdimi ve Musa’ya Sinâ’da Tevrat’ın verilişi anısına kutlanır. Çadırlar bayramı: Ürünlerin hasat edilmesi ve İsrail oğullarının çöldeki ikametlerinin anısına yapılır.

DİĞER BAYRAMLAR Simha Tora. Çadırlar bayramından sonra yapılır. İsrail’in kuruluşu anısına yapılan bayram. Işıklar Bayramı/Hanukkah. Yudah Makkabi’nin Selevkit hanedanını yenerek (mö. 165) Mabedi yeniden tanrı adaması anısına yapılır. Ester/Purim: İran’daki Yahudilerin Esterin aracılığıyla öldürülmekten kurtulması. Yemek hazırlama dışında büyük bayramlarda çalışmak yasaktır. Diğerlerinde ise böyle bir yasak söz konusu değildir. İsrail dışında, Yom Kippur dışındaki bayramlar iki gün sürer. Yahudilerde Ay takvimi kullanılır.