Doç. Dr. Mahmut BİLEN ENDÜSTRİEL EKONOMİ. 2 ENDÜSTRİ YAPISINI BELİRLEMEK İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER: TALEP VE MALİYET ile ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ Bu.

... konulu sunumlar: "Doç. Dr. Mahmut BİLEN ENDÜSTRİEL EKONOMİ. 2 ENDÜSTRİ YAPISINI BELİRLEMEK İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER: TALEP VE MALİYET ile ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ Bu."— Sunum transkripti:

1 Doç. Dr. Mahmut BİLEN ENDÜSTRİEL EKONOMİ

2 2 ENDÜSTRİ YAPISINI BELİRLEMEK İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER: TALEP VE MALİYET ile ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ Bu konuyu çalıştıktan sonra :

3 3 * 2.2. TALEP VE MALİYET YÖNTEMİ * 2.2.1. Tek Bir Malın Üretildiği Endüstrilerde Etkin Firma Sayısı * 2.3. ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ * 2.3.1. Üretim Fonksiyonu ve Ölçeğe Göre Getirilerin Belirlenmesi * 2.3.2. Firmanın Maliyet Fonksiyonu ve Ölçeğe Göre GetirilerinBelirlenmesi * 2.3.3. Ölçek Ekonomilerinin Ölçümü  Özet ENDÜSTRİ YAPISINI BELİRLEMEK İÇİN KULLANILAN YÖNTEMLER: TALEP VE MALİYET ile ÖLÇEK EKONOMİLERİ YÖNTEMİ

4 * Endüstride maliyeti minimize ederek üretimde bulunan firma sayısı bir tane ise bu durumda endüstride doğal monopol bulunmaktadır. Yine bu iki aşırı uçlar arasındaki durum ise oligopol piyasasını oluşturmaktadır. * Endüstrinin hangi piyasa yapısına uygun olduğunu belirlemek için, başlangıçta endüstri çıktısı için talep ve firmaların maliyet fonksiyonları bakılır. * Fizibil ve etkin bir endüstri yapısının sınırlarını belirlenir. Firmaların fizibil olmaları, kâr elde ettiklerini gösterirken, etkin olmaları ise üretimlerini minimum maliyetle gerçekleştirdiklerini ortaya koymaktadır. 4

5 * Endüstrinin yapısını belirlemede çalışacağımız iki önemli aracın; endüstri talep fonksiyonu, P (Q) ve her firmanın maliyet fonksiyonu C(Q) olduğunu göz önüne alınır. * Firmalar için girdi fiyatlarının sabit tutulduğu ve tüm firmaların aynı teknolojiyi kullandıkları varsayımını yapıyoruz. * Firmalar üretim düzeyini, maliyetlerini minimize ederek gerçekleştiren firmaların maliyet fonksiyonlarından hareketle ulaşılır. 5

6 * Endüstri üretimini gerçekleştiren tüm firmaların minimum maliyetle çalıştığını göstermektedir. * Bu denklem fizibilite için gerekli koşulu göstermektedir. Yani endüstri içerisinde zarar eden herhangi bir firmanın bulunmadığını göstermektedir. * Endüstrideki firma sayısı yapıyı belirlemede önemli bir görev üstlenir. Firma sayısı bir tane ise endüstri doğal monopoldür, yine N yeteri derecede büyük ise rekabetçi bir yapıdan bahsedilir. Eğer N sınırlı sayıda ise oligopol piyasasından söz edilir. 6

7 * Dolayısıyla tahminde bulunulan optimal firma sayısı 3 ile 3000 arasında ise endüstri yapısı hakkında çok az bir şey öğrenebiliriz. Bu nedenle endüstri yapısıyla ilgili olarak endüstrideki üretimin sınırlarını iyi bir şekilde belirlemek ve endüstrideki firmalara ilişkin maliyetleri doğru tesbit edebilmek gereklidir. * Sonuç olarak maliyet ve talep endüstri yapısını belirlemede kullanılan önemli kavramlardır. Eğer bunlar doğru olarak belirlenebiliyorsa endüstri yapısı da sağlıklı bir şekilde tam olarak belirlenebilir. Eğer piyasa yapısı ve performans ideal değilse bu kez piyasada giriş engelleri ve aksak piyasa yapıları ile karşılaşılır. 7

8 * Ekonomistler, tek bir malın üretildiği endüstrilerde piyasa yapısını belirlemede piyasa talep ve maliyet fonksiyonlarından yararlanırlar. * Piyasa talep eğrisinin tersi kullanılarak (çünkü fiyat dik eksende görülmektedir) ve firmaların ortalama maliyet eğrisinden hareketle piyasa yapısı belirlenmeye çalışılır. * Eğer endüstri ters talep fonksiyonu firmaların ortalama maliyet eğrisini eğrinin azalan bölgesinde kesiyorsa (ölçeğe göre artan getiri). Bu durumda endüstrinin doğal monopol olduğu söylenebilir. 8

9 P (Q I ) C (Q I )/Q P AC MC QMQM 0 Q QQ Şekilde görüldüğü gibi ters piyasa talep eğrisi Ortalama maliyet eğrisini negatif eğimli bölgede kesmektedir.

10 * Şekil 2.2’de olduğu gibi; eğer ters piyasa talep eğrisi, rekabetçi piyasa fiyatından yatay eksene paralel çizilmiş doğruyu Q I C düzeyinde kesiyorsa ve Q I C her bir firmanın ortalama maliyetinin minimuma ulaştığı düzeyle karşılaştırıldığında yeterince büyük ise tam rekabetten söz edilir. * Eğer Q I C yeterince büyük değilse daha az sayı ile M’nin çarpımı kadarsa fakat bir önceki şekilde görülen monopol durumu da mevcut değilse o zaman oligopolist yapıdan bahsedilebilir. 10

11 Q P(Q I ) C(Q)/Q P PCPC qMqM 0

12 * Kısaca özetlemek gerekirse, eğer ortalama maliyet fonksiyonumuz C(Q)/Q, Q M ’de minimuma ulaşıyorsa, yani 0 Q M için artan bir şekilde ise; Endüstride Q I üretimi için maliyeti minimize eden firma sayısı olarak ifade edilir. * Formül olarak kullanılır. * Bu alt ve üst limitleri belirlemede karşılaşılan sorunlar nedeniyle, ölçek ekonomilerini içeren ve çıktı ile ilgili sadece maliyetle ilgili bilgilere dayanılarak potansiyel piyasa yapılarını belirlemeye yöneldiğimizde * Varsayalım ki ortalama maliyet fonksiyonu C (Q)/Q, Q M ’de minimuma ulaşmaktadır. Yani ortalama maliyet 0 Q M için sürekli artmaktadır. 12

13 * Şekil 2.3 ve 2.4'de görüldüğü gibi, bu veriler analizcilere, piyasa fiyatının firmanın minimum ortalama maliyetine [C(Q M )/Q M ] eşit olduğu piyasa talebini belirlemelerinde yol göstermektedir, Böylece endüstri talebini Q M ’ye bölen ve üretimini minimum ortalama maliyet düzeyinde gerçekleştiren optimal firma sayısı (M * )'a ulaşılır, bunun için * Yine Doğal olarak M * yeterince büyük ise rekabet piyasasından, 0<M * <1 ise doğal monopolden, yine bu iki aşırı uç arasında ise oligopol piyasasından söz edilir. 13

14 AC P QMQM P(Q I ) Q[C(Q M )/Q M ] Q C(Q M )/Q M Q 0

15 P(Q I ) Q[C(Q M )/Q M ] QMQM P Q AC C(Q M )/Q M 0

16 * Ölçek ekonomileri (Scale economies): En sade şekliyle tek bir malın üretildiği bir firma için tanımlarsak; üretimde kullanılan girdilerin tümünü aynı oranda arttırdığımız zaman üretimin bu orandan daha az mı aynı oranda mı veya daha fazla mı artacağı hususu ölçek ekonomilerini karşımıza çıkarmaktadır. * 2.3.1. Üretim Fonksiyonu ve Ölçeğe Göre Getirilerin Belirlenmesi * Bir firmada teknoloji veri iken fiziki miktarlarda kullanılan girdilerle elde edilebilecek q o maksimum çıktı miktarını gösteren üretim fonksiyonumuz * şeklinde yazılabilir. 16

17 * λ > 0 için bütün girdiler aynı oranda (λ oranında) arttırılırsa elde edilebilecek maksimum çıktı miktarı * S =q/q 0 oranı bize ölçeğe göre getiriler hakkında bir fikir vermektedir. * * S > 1 S birden büyük ise ölçeğe göre artan getiri * S = 1 S bire eşit ise ölçeğe göre sabit getiri * S < 1 S birden küçük ise ölçeğe göre azalan getiri bulunmaktadır. 17

18 * Örneğin üretim fonksiyonumuz * ise A, α ve β sıfırdan büyük sayılar olsun. Burada ölçeğe göre getirileri α ve β'nın değerleri belirlemektedir. Çünkü üretim faktörlerini λ kadar arttırdığımızda fonksiyon olacaktır. Bunu aşağıdaki şekilde yeniden yazarsak üstel fonksiyonunun özelliğinden * burada; * α + β = 1ise ölçeğe göre sabit getiriden, * α + β < 1ise ölçeğe göre azalan getiriden, * α + β > 1ise ölçeğe göre artan getiriden bahsedilir. 18

19 * Bir firmanın Toplam Maliyeti TC= C(q) ise o firmaya ait * Ortalama Maliyet AC= C(q)/q ve * Marjinal Maliyet MC = C’(q) şeklinde belirlenir. * Uzun dönemde firmaların ortalama maliyet eğrilerinin genelde U şeklinde olması ölçek ekonomilerinin bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Firmaların boyutları büyüdükçe ve üretim düzeyi yükseldikçe ölçeğe göre getiride değişmektedir. Genellikle koşullarda bir değişiklik yok ise üretimin başlangıcında ölçeğe göre artan getiri söz konusu olmaktadır. Üretim arttığında ölçeğe göre getiri zamanla azalmaktadır. 19

20 * Ortalama ve Marjinal maliyetlere göre şekillenmektedir. Matematiksel ve geometrik yönlerden açıklarsak * MC(q) < AC (q) ise AC' (q) < 0 Ortalama maliyet eğrisi negatif eğilimlidir. * MC (q) = AC (q) ise AC' (q) = 0 Burada Ortalama maliyetin minimum olduğu noktada marjinal maliyet ile kesişmektedir. * MC(q) > AC (q) ise AC' (q) > 0 yani Marjinal maliyetin Ortalama maliyetten yüksek olması durumunda AC pozitif eğimli olmaktadır. * Eğimle ilgili bulduğumuz bu denklemde eğer * MC > AC ise q pozitif olduğu için ortalama maliyet fonksiyonumuz pozitif eğimli olacaktır. (3. koşul) * MC = AC olduğunda eğim sıfır olacaktır. (2. koşul) * MC < AC ise eğim negatif eğimli olacaktır. (1. koşul) * Dolayısıyla geometrik olarak gösterirsek 20

21 AC’< 0AC’> 0 MC AC MC Q 0 q*

22 * Burada firmanın Ortalama maliyet eğrisi q* düzeyinde minimuma ulaşmaktadır. Bu düzeyden önceki üretim düzeyleri için Ortalama maliyet eğrisi azalmaktadır. Buradaki bölge için (0 q* için ise Ortalama maliyet eğrisi arttığından üretimi bu düzeyin üzerinde arttırdığımızda ölçeğe göre azalan getiri söz konusu olmaktadır. * Ölçeğe göre sabit getiride ise AC yatay eksene paralel bir şekil almaktadır. Bu durumda AC=MC dir. 22

23 * Piyasada firmaların tutunabilme mücadelesi etkin bir firma ölçeğinin ne olduğuna yönelik bilgiler de verebilir. Kuruluş aşamasında sabit yatırımlarını yaparken yatırım düzeyi hakkında yanlışlık yapan firmaların üretim maliyetleri fazla olacaktır. Bu firmalar eğer piyasada Uzun dönemde varlıklarını sürdürmek düşüncesinde iseler ölçeklerinde bir düzenlemeye gitmek zorunda kalacaklardır. * Bazen ölçek ekonomileri maliyet-çıktı elastikiyeti cinsinden, E C, de gösterilebilir. E C üretimdeki %1’lik bir artıştan dolayı maliyetlerdeki yüzde artışı temsil eder. 23

24 * Bu E C değerinin maliyetler cinsinden tam olarak görülebilmesi için ufak bir operasyon yeterlidir: * Eşitlikten açıkça görülebileceği gibi marjinal maliyetin ortalama maliyete eşit olduğu durumda, ortalama maliyet eğrisinin minimum olduğu noktada, E C değeri 1 olmaktadır. Böylece, ölçek ekonomisi olabilmesi için E C değeri 1’den az, MC < AC, olmalıdır. Bu bulgular Şekil 2.5’teki bulgularla da örtüşmektedir. * Ölçek ekonomileri ölçümünün pozitif ve negatif değerlerle ölçen bir ölçütün daha kullanışlı olacağından hareketle başka bir ölçüm düzeneği geliştirilmiştir. Ölçek Ekonomisi Endeksi, ÖEİ, denilen bu ölçüt; * şeklinde tanımlanmaktadır. E C < 1 olduğu durumda ÖEİ değeri pozitif olur ve bu ölçeğe göre getiriyi göstermektedir. Marjinal maliyetin ortalama maliyete eşit olduğu durumda Ec = 1 ve ÖEİ = 0 olacaktır. 24