GÖRÜŞME (MÜLAKAT) YÖNTEMİ Görüşme (interview, mülakat), sözlü iletişim kurarak veri toplamayı (soruşturma) amaçlayan bir yöntemdir (Karasar, 2005). Görüşme yöntemi, insanların davranışlarında etkili olan etmenlerin (düşünce, inanç, his, tutum ve duyguların) neler olduğunu ortaya çıkarmada kullanılan bir veri toplama yöntemidir. Balcı (2004)' ya göre görüşme, insanların “zihinlerinde” ve “kalplerinde” olanları ortaya çıkarmak için kullanılan en önemli veri toplama yöntemidir. Çepni’ye (2005) göre ise görüşmenin asıl amacı, iletişim kurulan bireyin araştırılan konu hakkında duygu, düşünce ve inançlarının neler olduğunu ortaya çıkarmaktır. Görüşme yönteminde, söylenilen fikirlerin yüzeysel anlamları yanında gerçek anlamları ortaya çıkarmak mümkündür (Karasar, 2005). Görüşmede mimik, jest, vücut dili ve ses tonu sorulara verilen cevapların değerlendirilmesinde araştırmacıya ipuçları sağlayabilir. Ayrıca araştırmacı karşısındaki kişinin bu sorulara ne kadar yapmacık cevaplar verdiğini anlayabilir. Bu durumda araştırmacı bu noktalara yoğunlaşıp daha gerçekçi bilgilere ulaşmak için başka sorular sorabilir. Görüşme yöntemi, bilgilerin doğrudan elde edilmesinin yanında kolay, rahat ve kısa sürmesi bakımından oldukça yararlıdır. Fakat bu yöntemde görüşmeyi yapan kişinin seçimi ve bu kişinin eğitim düzeyi çok önemlidir. Ayrıca araştırmacının kendi inanç, görüş, tutum ve değerlerini sürece katmaması gerekir.

Görüşme yönteminde sorulabilecek soru türleri aşağıda açıklanmıştır: a) Yapılandırılmış görüşme: Daha önceden planı en ince ayrıntısına kadar düşünülüp hazırlanan ve bu plana birebir uyarak yapılan görüşme türüdür. Burada sorulacak sorular önceden hazırlanır. Katılımcıların verdiği cevaplar hemen kayıt altına alınır. Bu görüşme türünün avantajı, kısa sürmesi ve belirlenen amaçlara ulaşmada etkili olmasıdır. Fakat bu tür görüşmelerde esneklik yoktur ve yaratıcı ürünler ortaya çıkmaz. b) Yarı yapılandırılmış görüşme Bu görüşmelerde, araştırmacının elinde hazır bir plan ve sorular bulunur. Fakat araştırmacı gerek gördüğünde, görüşmenin gidişatına göre bazı düzenlemeler ve değişiklikler yapabilir. Örneğin; soruların sırasını değiştirebilir, anlaşılmayan noktalarda daha farklı sorular yöneltebilir (Çepni, 2005). c) Yapılandırılmamış görüşme: Bu tür görüşmelerde, araştırmacı görüşeceği kişinin özelliklerine göre hazırlık yapar ve kafasında hangi konularda bilgi alacağını tasarlar. Fakat soracağı soruları genelde yazılı hale getirmez ve görüştüğü kişinin durumuna göre değişiklikler ve farklılıklar yapabilir. Daha çok sohbet havasında geçen görüşmelerdir. Esnek olması önemli bir avantajıdır. Fakat konusuna tam hakim olmayan araştırmacılar, sohbete dalarak çalışmanın amacından uzaklaşabilirler.

Görüşmenin Basamakları Ekiz’e (2003) göre iyi bir görüşmenin hazırlanabilmesi ve yürütülmesi için aşağıdaki basamaklar dikkate alınmalıdır; Çalışmanın amacının belirlenmesi, Örneklemin seçilmesi, Görüşme formatının oluşturulması, Görüşme sorularının geliştirilmesi, Görüşme yapacak kişilerin seçilmesi ve eğitilmesi, Bir pilot çalışmanın yapılması, Görüşmenin yapılması, Görüşmede toplanan verilerin analizinin yapılması.

GÖZLEM (OBSERVATION) YÖNTEMİ Bir nesnenin, bir olayın veya bir gerçeğin niteliklerinin bilinmesi amacıyla duyu organlarımızdan yararlanarak yapılan sistematik ve düzenli incelemelere gözlem denir. Gözlem yöntemi, araştırmacının uygun bulduğu her tür sosyal veya kurumsal ortamda bir veri toplama yöntemi olarak kullanılabilir. Bir gözlemin amaca uygun olması için yalnızca olaya veya nesneye bakmak değil aynı zamanda sistematik ve düzenli olarak incelemek gerekmektedir. Gözlem aynı zamanda zihinsel bir etkinliktir. Özellikle gözlem sonuçları değerlendirilirken belirli bir araştırma veya problemin içeriğiyle ilgili olan sonuçların ilgisiz olanlardan ayırt edilmesi çok önemlidir. Gözlem yöntemi; alan çalışması ve laboratuvar çalışması olmak üzere iki alt grupta incelenmektedir (Bailey, 1982; Akt: Çepni, 2005).

1) ALAN ÇALIŞMASI: Araştırmacının gözlem yapılacak ortama katılıp katılmama durumuna göre iki kategoriye ayrılır. a. Yapılandırılmış alan çalışması: Bu gözlem çeşidinde gözlemler doğal ortamlarda yapılır. Araştırmacı ortama müdahale etmez ve ortamda bulunmaz. Bu tür gözlemin amacı, doğal ortamdan elden edilen verilerin test edilmesini sağlamaktır (Çepni, 2005). Örneğin; belgesellerde vahşi hayvanların yaşantılarının incelenmesi bu gözlem türüne girer. b. Yapılandırılmamış alan çalışması: Bu gözlem çeşidi de doğal ortamda yapılmasına karşılık araştırmacı ortama aktif olarak katılarak gözlemlerini yapar. Bir araştırmacının, sınıftaki öğrenci davranışlarını belirlemek için belirli bir süre sınıf ortamında bulunması bu gözlem türüne girer. Gözlemde veri toplamak için kullanılan araçlar şunlardır: Video kayıtları: Gözlenen cisme veya bireye ait video ve ses kayıtları. Fotoğraf ve malzemeleri: Gözlemlenen cisme veya bireye ait fotoğraf ve diğer malzemeler. Yazılı belgeler: Gözlemlenen cisme veya bireye ait yazılı kağıt, doküman ve istatistikler. Yazılı tasvirler: Gözlemlenen cismi veya bireyin gözlen sırasında göstermiş olduğu davranışların yazılı olarak tasvir edilmesi.

Nitel gözlem Ölçme araçlarını kullanılmadan, “niçin” sorusuna duygu organlarını kullanarak cevap vermede kullanılan gözlem biçimidir. İnsanların ve toplulukların davranışlarının niçin olduğunu anlamaya yönelik yapılan gözlemlerdir. Bu tür gözlemi yapacak araştırmacının iyi bir gözlem yeteneğinin olması, insanlarla iyi ilişkiler kurması, dikkatli dinlemesi ve elde ettiği verileri iyi analiz etmesi gerekir. Köylerinin civarına baraj kurulmasına karşı çıkan bir köyde insanların davranışlarının incelenmesi bu tür gözleme girer. Nicel gözlem Herkes tarafından aynı şekilde algılanan, çeşitli ölçme işlemlerine dayanılarak yapılan ve sonucu sayısal olarak belirtilen bilimsel gözlemlere denir. Nicel gözlemler, tekrarlanabilme ve objektif olma esaslarına dayanmaktadır. Örneğin; trafiğin yoğun olduğu yollarda günün farklı zaman dilimlerinde kaç tane araç geçtiğinin gözlenmesi ve bu gözlemlerin sayısal olarak sunulması nicel gözlemdir.

NİTEL ANALİZ TEKNİKLERİ 1. Betimsel Analiz Betimsel analizde çeşitli yöntemlerle toplanan veriler, daha önceden belirlenen başlıklar altında özetlenir ve yorumlanır. Veriler araştırma sorularına göre sınırlandırılabileceği gibi, veri toplama aşmalarında elde edilen ön bilgiler ışığında da düzenlenebilir. Bu analiz türünde, veri kaynaklarından bazı alıntılar yapmak, çalışmanın güvenirliği ve geçerliği açısından yararlı olabilir. Bu şekilde ayrıca çarpıcı görüşlerin yansıtılması da sağlanmış olur. Betimsel analizin amacı; ham haldeki verilerin anlaşılabilir ve değerlendirilebilir bir biçime sokulmasıdır. Bu amaçla elde edilen veriler öncelikle mantıksal bir sıraya konulur. Daha sonra yapılan bu betimlemeler yorumlanır ve sonuçlara ulaşılır. Son aşamada ise araştırmacı, yaptığı yorumlara bağlı kalarak gelecekle ilgili tahminlerde bulunarak yeni açılımlara ulaşmaya çalışır. Betimsel analiz dört aşamadan oluşur (Altunışık ve diğ., 2002). Bunlar; Betimsel analiz için bir çerçeve oluşturulması Tematik çerçeveye göre verilerin işlenmesi Bulguların tanımlanması Bulguların yorumlanması

Nitel araştırmalarda veri analizinin; çeşitlilik, yaratıcılık ve esneklik boyutları vardır. Her nitel araştırma, diğer araştırmalardan farklı özelliklere sahiptir ve veri analizinde birtakım yeni yaklaşımların uygulanmasını gerektirir. Bu nedenle araştırmacı, toplanan verilerin özelliklerine göre belirli veri analiz yöntemlerini gözden geçirir ve kendi yaptığı araştırma için yeni bir veri analiz planı geliştirir. Nitel veri analizlerinde üç temel noktaya dikkat edilmelidir. Bunlar; Betimleme Analiz Yorumlamadır. Nitel veriler bu temel noktalara göre çözümlenir ve yorumlanır.

a) Betimleme Veriler betimlenirken (açıklama), araştırmada ele alınan ana problemine ilişkin verilerin hangi anlamlara geldiğini ifade eder. Bu aşamada, toplanan verilere hangi işlemlerin uygulanacağı kararlaştırılır. Bu anlamıyla, betimleme aşaması verileri düzenleme ve planlama olarak tanımlanabilir. Örnek; bir araştırmacı bir sınıfta öğrenci davranışlarını görüşmeler, gözlemler ve dökümanları inceleyerek belirlemek istemektedir. Yani araştırmacı, yaptığı çalışmanın “ne” olduğunu belirlemektedir. Bu çalışma ne için yapılıyor? sorusunun cevabı bu aşamada verilir.

Bir içerik analizi şu aşamalardan meydana gelir: Analiz ünitesinin tanımlanması, Kategorilerin belirlenmesi, Materyallerin tablolaştırılması Materyallerin gösterilmesi. İçerik analizinin üniteleri, yalnızca verilere dayanmalıdır. Bir başka önemli nokta ise; kullanılan analiz üniteleri mutlaka tanımlanmış ve birbirinden bağımsız olmalıdır. Bu nokta, içerik analizi ile geçerli ve güvenilir bulgular elde etmek açısından oldukça önemlidir (Altunışık ve diğ., 2002).

b) Analiz Analizde toplanan veriler çeşitli analiz yöntemleriyle çözümlenir. Genel olarak verilerin kodlama ve sınıflama yoluyla analiz edildiği bilinmektedir. Bu süreçte toplanan verilerin değiştirilmeden, olduğu gibi fakat düzenli bir şekilde sunulması oldukça önemlidir. Hem nicel hem de nitel verilerin analizinde mümkün olduğu kadar toplanan verilerin değiştirilmeden sunulması gerekir. Bu aşamada kodlama ve sınıflamalarla temalar oluşturulur. Araştırmacının en fazla dikkat etmesi gereken aşamalardan biridir. Araştırmacı “neden” ve “niçin sorularına cevap bulmaya çalışır.

c) Yorumlama Yorumlama, analiz edilen verilerin ne anlama geldiğinin araştırmacı tarafından yorumlandığı aşamadır. Veriler analiz edilirken anlamının ne olduğu belirlenmeye çalışılır. Bunun yapılabilmesi için, analiz edilen verilerin araştırmanın yapısına göre yorumlanması gerekir. Nitel verilerin yorumlanmasında öznellik, nicel veri analizlerine göre daha yüksektir. Bu nedenle yapılan yorumların herkes tarafından aynen kabul edilmesi beklenemez. Araştırmacı, araştırmada topladığı verilere kendi yorumlarını katar ve çıkardığı sonuçları nasıl değerlendirdiğini açıkça ortaya koyar. Böylece araştırmayı sunduğu kişilere araştırmanın probleminin cevabına/cevaplarına ilişkin kendi bakış açısını aktarmaya çalışır.

2. İçerik Analizi İçerik analizi; dokümanların, mülakat ve gözlem verilerinin analiz edilmesi ve karşılaştırılması için kullanılır. İçerik analizi; sözel veya yazılı verilerin belirli bir problem veya amaç bakımından sınıflandırılması, özetlenmesi, belirli değişkenler veya kavramlarının ölçülmesi ve belirli bir anlam çıkarılması için taranarak kategorilere ayrılması sürecidir. İçerik analizinin amacı araştırmaya katılan kişilerin görüşlerinin içeriklerini sistematik olarak tanımlamaktır. İçerik analiz kavramının üç temel özelliği vardır: Tarafsızlık, Sistematiklik Genellik. İçerik analizinin temel mantığı; bir bilgi topluluğu oluşturan verilerde yer alan birçok kelimenin daha az sayıdaki kategorilere indirgenmesidir. İçerik analizindeki en önemli problemler veri azaltma sürecinde görülür. Bu süreçte çok miktarda olan veriler daha anlamlı ve daha az sayıdaki alt kategorilere ayrılır.

İçerik analizi; dokümanların, mülakattan toplanan dökümlerin veya görüşme kayıtlarının karakterize edilmesi ve karşılaştırılması için kullanılan bir tekniktir. Bu analizin amacı; katılımcıların görüşlerinin içeriklerini sistematik olarak tanımlamaktır. İçerik analizi, araştırmacının topladığı verileri anlamasına ve verileri daha ileri analizler için kullanmasına katkı sağlar. İçerik analizinin; tarafsızlık, sistematiklik ve genellik olmak üzere üç boyutu vardır. İçerik analizinde temel mantık; bir araştırmada toplanan çok çeşitli verilerin daha az sayıdaki içerik kategorisine indirgenmesidir. İçerik analizindeki en önemli problemler veri azaltma sürecinde görülür. Bu süreçte çok çeşitli verilerin daha anlamlı ve daha az sayıdaki kategorilere ayrılması uzmanlık isteyen bir süreçtir. İçerik analizi tekniği, araştırmada teknik avantajlar söz konusu olduğunda, çok çeşitli bilgi, belge veya verinin araştırmacının yorumlama tekniğini aştığında tercih edilebilir. İçerik analizinde hem tümevarımcı hem de tümdengelimci sorgulamalarla, daha verimli sonuçlara ulaşmak mümkündür.

Bir içerik analizi şu aşamalardan meydana gelir: Analiz ünitesinin tanımlanması, Kategorilerin belirlenmesi, Materyallerin tablolaştırılması Materyallerin gösterilmesi. İçerik analizinin üniteleri, yalnızca verilere dayanmalıdır. Bir başka önemli nokta ise; kullanılan analiz üniteleri mutlaka tanımlanmış ve birbirinden bağımsız olmalıdır. Bu nokta, içerik analizi ile geçerli ve güvenilir bulgular elde etmek açısından oldukça önemlidir (Altunışık ve diğ., 2002).