KARTOĞRAFYA I. Ders Tanım ve Sınıflandırmalar Yrd. Doç. Dr. M. Korhan ERTURAÇ

Tanım Kartoğrafya, (Yunanca Χάρτης, chartes / charax = papyrus (papirus) ve graphein = yazmak ) kelimelerinin birliğinden türetilmiştir. Kartoğrafya “konsept, üretim, dağıtım ve değerlendirme anlamında tüm haritaların çalışıldığı bilim kolu (disiplin) olarak tanımlanmaktadır (International Cartographic Association, 1995). Edward Imhof: Kartografya, harita içeriğinin işlenilmesi ve işlenilen bilgilerin çizimsel tasarımını yapmakla yükümlüdür. Kartografya, mevcut haritaları eleştirerek grafik gösterim yöntemlerine, harita basımına ve dolayısıyla haritanın geliştirilmesine çaba sarf eden bir bilim dalıdır”. Birleşmiş Milletler: “Kartografya, her türlü harita ve planların yapım bilimidir. Kartografya, haritada işlenilen bilgilerin toplanması aşamasından başlayarak harita basımı sonuna kadar olan çalışmaları da kapsar” Kartoğrafya terimi günümüze teorik ve pratik olarak harita yapma bilimi olarak kullanılmaktadır. Farnese Atlası, Helenistik Dönem Heykelin 3. yüzyıl Roma kopyası (Naples)

Konu ve Kapsam Kartoğrafya’nın çalışma konusunu çevre araştırması değil, çevre ile ilgili bilgilerin aktarımını en iyi biçimde yapan harita ve harita benzeri kartografik ifade şekilleri oluşturur. Çevreye ilişkin bilgiler, bilgi iletişim aracı “harita” ile topluma aktarılabilir İki farklı disiplinin ortak çalışması ile oluşan bir bilim dalıdır. Jeodezi: haritanın geometrik çatısını Coğrafya vb. çevre bilimleri: Haritanın tematik bilgilerini oluşturur. Her hangi bir ölçekteki her çeşit harita, plan, deniz haritaları ve bunların bölümleri, yeryüzüne ve gökyüzüne ait herhangi bir cismi gösteren üç boyutlu model veya küreler haritaların bu kapsamı içine girer Bu haritalar, bilimsel gelişmeler, teknoloji ve estetiğin bir kombinasyonundan oluşmaktadırlar.

Harita kelimesinin etimolojisi İngilizce’de harita ‘map’ kelimesiyle ifade edilir. ‘Map’ kelimesi, İngilizceye (karşılığının benzer kelimelerle ifade edildiği İspanyolca, Portekizce, hatta Lehçe’de olduğu gibi) geç Latince ‘mappa’, yani kumaş kelimesinden girmiştir. Diğer pek çok Avrupa dilinde ise, harita kavramı için Latince herhangi bir doküman anlamına gelen ‘carta’ kelimesinden türeyen ‘carte’ (Fransızca), ‘karte’ (Almanca), ‘Kharta’ (Rusça) ve benzeri sözcükler kullanılmıştır. Bir geç Latin kelimesi olan ‘carta’, Yunanca papirüs anlamına gelen ‘Χαρτη’ kelimesinden türetilmiştir. Harita, bilgi taşıyan herhangi bir dokuman olarak görüldüğü gibi, bu dokumanın üzerine nakşedildiği kumaş, papirüs vs. gibi malzemeyi de dile getirmektedir. Çincede harita anlamına gelen ‘tu’, aynı zamanda herhangi bir diyagram veya resim de olabilir. Arapça ‘nakşah’ kelimesi harita anlamına geldiği gibi, resim, genel bir tasvir hatta resmi rapor anlamına bile gelebilir ~ Arapça χarīṭa ͭ خريطة harita, özellikle deniz haritası ~ Aramice χartā חרתא

Harita Nedir? Harita coğrafi gerçekliğin düşünsel olarak yorumlanmış ve özetlenmiş (sadeleştirilmiş) görüntüsüdür (Dorling and Fairbairn, 1997). “Harita, coğrafi gerçekliğin soyutlanması veya sunulmasıdır. Coğrafi bilginin görsel, sayısal ya da -görme özürlüler için- kabartma yoluyla sunulmasını sağlayan bir araçtır” ICA, 1995 Harita, bir alan içerisinde bulunan objeler, bölgeler ve temalar ile bu öğeler arasındaki ilişkileri temsili olarak gösteren bir araçtır. Haritalar, çoğunlukla, 3 boyutlu objelerin, statik 2 boyutlu, geometrik olarak tam (yada az bir hatayla) olarak tutarlı temsilidir. Bununla birlikte günümüzde gelişen bilgisayar destekli teknolojiler ile haritalar dinamik, interaktif ve üç boyutlu olabilmektedir. Çoğu harita coğrafi amaçlıdır (gerçek yada hayali çevreleri tanıtmak için kullanılırlar) bununla birlikte değişen ölçekte farklı amaçlı haritalar da üretilmektedir (DNA yada beyin-sinir sistemi haritaları) Haritalar keskin doğru yada sadeleştirilmiş / şematik olarak da üretilebilirler (metro haritaları vb.)

Kartoğrafya’nın Çalışma Alanları Kartoğrafya, kapsadığı çalışmalara göre “teorik” ve “pratik” kartografya olarak sınıflandırılabilir Teorik kartoğrafya Projeksiyon esasları (Matematiksel Kartografya): Yerkürenin küresel (üç boyutlu) yüzeyini (iki boyutlu) bir düzlem üzerinde gösterme problemini belirli metot ve hesaplanabilir hata ölçümleri içerisinde çözülmesi. Haritadaki şekillendirmenin esasları, kaynakları ve yöntemleri Haritaların değerlendirilmesi Kartoğrafyanın tarihi

Kartoğrafya’nın Çalışma Alanları Pratik kartografya “harita tekniği” ile uğraşır ve harita taslağından baskıya kadar olan bütün işlemleri kapsar. Jeodezi: Yeryüzündeki objeleri yüksek hassasiyetli ölçme teknikleri kullanarak harita üzerine aktaran bilim dalıdır. Fotoğrametri: Hava fotoğraflarının (yada her tür fotoğrafın) yüksek doğruluk derecesine sahip optik/mekanik aletlerle değerlendirilmesine denilmektedir. Günümüzde artan hassasiyetteki fotoğraflama araçları ve bilgisayar yazılımları ile 2 yada 3 boyutlu yüzey ve objeler çok yüksek hassasiyetle çalışılarak modellenebilmektedir. Geomatik Mühendisliği: Kara, okyanus, doğal kaynaklar, mühendislik yapıları vb. mekansal verilerin elde edilmesi ve değerlendirilmesi için gerekli olan sistemlerin tasarımı, geliştirilmesi ve uygulanmasından sorumlu meslek dalıdır. Geomatik mühendisleri hem geçmişten günümüze haritacılık disiplin ve tekniklerinin hem de hızla gelişen teknikleri kullanan günümüz haritacılarıdır.

Haritacı? John George Bartholomew, 1860 - 1920

Haritalarda Olması Gereken Özellikler Max Eckert-Greifendorff 19.yy “doğru, eksiksiz, kullanma amacına uygun, açık, anlaşılır, okunaklı ve güzel ” olması DOĞRULUK Geometrik doğruluk Jeodezik ölçmeler Topografik ölçmeler Harita projeksiyonu Çizim (ekran çözünürlülüğü) Tematik doğruluk nitel doğruluk (arazi kullanımı) nicel doğruluk (sıcaklık ölçmeleri)

Haritanın Eksiksiz Olması rölatif bilgi tamlığı harita ölçeği harita kullanım amacı ölçek projeksiyon tasarım pafta boyutu

Haritanın anlaşılır olması işaret seçimi obje ile benzerlik işaretlerin çizimine rengi boyutu önemli objenin vurgulanması

Haritanın Anlaşılır Olması İşaret boyutları konumları kontrast baskı kalitesi

renk işaret yazılar baskı kalitesi çözünürlük ….. Estetiklik / Güzellik renk işaret yazılar baskı kalitesi çözünürlük …..

Haritalarda Aranan Özellikler Doğruluk : Haritanın doğruluğu deyince o haritanın meydana getirilmesi işlemlerindeki doğruluk ifade edilir. Bunlar ise hesaplardaki projeksiyon sistemindeki Jeodezik, Fotogrametrik, Topografik ve Kartografik doğruluklardır. Tamamlık (Noksansızlık): Küçük ölçekli haritalardaki arazi parçası küçük göründüğünden her detayı göstermek mümkün olmamaktadır. Harita ölçeği büyüdükçe gösterilen detay da, o oranda fazlalaşır. Detay ise; Yollar, kanallar,binalar,şehirler,sanayi alanları ve bitki örtüsü ile ilgili konulardır. Bunlar gerek tabiat, gerekse insan kuvvetiyle çok sık değişir ve geliştirilir. Bu olaylar ise bilhassa küçük ölçekli haritaların yaşlanmasına sebep olur ki, bu da bu tip haritaların revizyonunu diğer deyimle en yeni duruma getirilmesini gerektirir. Amaca Uygunluk : Haritalar hangi gayeye göre yapılacaklarsa ona uygun projeksiyon sistemi ve ölçek seçilir. Gayeye uygun seçilen bu projeksiyon sistemi haritanın şekil ve ebat faktörlerini meydana getirir. Teknik amaçlı yapılan haritalar büyük ölçeklidirler. Buna karşılık coğrafya haritaları küçük ölçekli olup kullanıcılara yüzölçümü bozulması yapmaması nedeniyle kolayca mukayese imkânı verirler. Jeodezi, astronomi ve denizcilik amacı ile kullanılan haritalarda açı doğruluğunun olması gereklidir.Arazide kullanılan haritalar küçük ve kolay kullanılır ebatta, duvar haritaları ise büyük ebatta olmalıdır. Açıklık ve anlaşılabilirlik: Bir haritada, detayların belirtildiği özel işaretler ve renkler ile görüntü meydana getirmektedir. Açıklık ve anlaşılabilirlik için özel işaretlerin mümkün olduğu kadar aslına uygun bir şekilde belirtilmesi renklerin de birbirine uygun düşecek tonlardan seçilmesi ve konulara uygun renk tonlarının kullanılması temel prensiptir. Kolay okunabilirlik : Harita özel işaretleri bir insanın rahatça görebileceği büyüklükte ve okumayı kolaylaştırıcı aralıkta olmalı ve ayrıca haritalar özel işaretlerle boğulmamalıdır. Bir haritanın okunabilme niteliği özel işaretlerinin uygun dağılımına, yazı ve baskısının mükemmelliğine bağlıdır. Estetiklik : Renk tonlarının zevkli bir şekilde uygun seçimi, yazı puntolarının uygun büyüklükte oluşu, harita üzerindeki yerleştirme ve iyi bir baskı tekniği güzellik için esas olan unsurlardır.

Haritaların Sınıflandırmaları Kartoğrafya, yapılacak haritanın kökenine göre de “resmi” ve “özel” olarak sınıflandırılabilir. Resmi kartoğrafya, kanun yönetmelik ve şartnamelere bağlı olarak yapılan kartografik çalışmalardır. Örneğin topoğrafik haritalar, kadastro haritaları vb. gibi çalışmalardır. Harita serisi: Bir amaç için yapılmış aynı ölçekli harita (örneğin 1:25,000 ölçekli topografik haritalar) albümüdür. Bunların her bir parçası “Pafta” olarak isimlendirilir. Türkiye’de topoğrafik harita üretimi kanunen Harita Genel Komutanlığı tarafından yürütülmektedir. Atlas haritalar: Değişik konuları içeren sistematik ve genellikle kitap şeklinde bir araya getirilmiş küçük ölçekli haritalar (örneğin iklim haritaları, siyasi ve fiziki haritalar, vb.) albümüdür. Duvar haritaları: Eğitim veya konferans için hazırlanmış haritalardır. Uzaktan görünmeleri amaçlandığı için büyük formatlıdırlar. Aynı zamanda küçük ölçeklidirler Plan: Büyük ölçekli haritalara “plan” denilmektedir. Ayrıca iş planı, ev planı gibi değişik anlamlarda kullanılmaktadır Şematik Haritalar: Kullanım amacına yönelik olarak abartılı yada coğrafi doğruluk içermeyen haritalardır . Bu haritalarda objeler arasındaki coğrafi değil mantıksal ilişkiler yansıtılmaktadır (ör: metro / otobüs hatları haritaları) Ölçeklerine göre haritalar: Büyük ölçekli haritalar: 1:10.000 ve daha büyük Orta ölçekli haritalar: 1:10.000’den 1:300.000’e kadar Küçük ölçekli haritalar: 1:300.000’den daha küçük

Özelliklerine Göre Haritalar Topoğrafik Haritalar: Göl, deniz, akarsu gibi doğal nesneleri; yol, bina, çeşme gibi yapay nesneleri; arazi şekillerini, bitki örtüsünü, vb. konu alan haritalardır. Çeşitli ölçeklerde üretilmektedirler. Harita ölçeği: Harita üzerindeki belirli bir uzaklığın gerçek dünyadaki oransal karşılığı olarak tanımlanmaktadır. Örneğin metrik ölçekte 1/10.000 ölçeğinde bir haritada 1 cm gerçekte 10000 cm yani 100 metre'ye karşılık gelmektedir. Genellikle standart boyutta üretilen topoğrafik paftalar (A1 boyutunda 594x841 mm) ölçekleri küçüldüğünde daha çok alan kaplarlar ve daha az detay içerirler Tematik Haritalar: Topoğrafik haritalar baz alınarak üretilen ve yeryüzünde doğrudan görünmeyen durumları veya olayları konu alan haritalardır. Örneğin, nüfus dağılımı, sıcaklık veya iklim, ekonomi, jeomorfoloji, jeoloji vb. haritaları bu sınıfa girer. Büyük ölçekli Küçük ölçekli

Dünya Topoğrafyası

Fiziki Kabartma Haritalar (HGK)

Fiziki Kabartma Haritalar (HGK)

Büyük Ölçekli Topoğrafik Haritalar 1/100 000 G24 1/25.000 G24c1

1/1000 imar planı

Hava Fotoğrafları 1/15000 ölçekli Renkli (kızılötesi ) 1/35000 ölçekli hava fotoğrafı (1960)

Stereoskopik Hava Fotoğrafları

Küçük Ölçekli Tematik Haritalar

Metrik Sistem Kullanmayan Ülkeler

Kuraklık Tehlike Haritası

Saate Bağlı İnternet Kullanımı

Yazım Dili Dağılımı

MS 1500 öncesi DNA Y Haplogrupların olası dağılımı

Tüm Genom Projesine Göre Haplogrupların Dağılımı (Avrupa)

Y Kromozomuna bağlı olarak yapılan güncel ve eski dna haplogrup çalışmaları

Tarihinde Birleşik Krallık İşgaline Uğramamış Ülkeler

Birleşik Krallıktan Bağımsızlık İlan Eden Ülkeler

Çay tüketimi (kişi/pound) 1 pound=0.453592 kg 1 kg???

Bitki Örtüsü Haritası

Dünyada milyon kişi başına düşen araştırmacı dağılımı

Dünya Nüfusunun enlemlere göre dağılımı

Boylam

Demografi Haritaları

Deprem Haritaları

Deprem Haritaları (son 24 saat-Eylül 21-2014)

Yenilenmiş Diri Fay Haritası (MTA 2013)

Jeoloji Haritaları 1/100.000

Jeoloji Haritaları 1/250.000

Jeoloji Haritaları 1/5.000.000

Şematik Haritalar Paris Metrosu

Şematik Haritalar: İstanbul Hızlı Ulaşım Sistemi

Kaynaklar Wikipedia.org Yrd. Doç. Dr. Türkay Gökgöz YTÜ Kartoğrafya Ders Notları Yrd. Doç. Dr. Ali Yiğit SAÜ Kartoğrafya Ders Notları (Harita Genel Komutanlığı) http://twistedsifter.com “40 Maps That Will Help You Make Sense of the World”