DERS-2 ENDÜSTRİYEL HAMMADDELER BERİLYUM MİNERALLERİ Prof. Dr. Sezai KIRIKOĞLU

En önemli berilyum alaşımı berilyumlu bakırdır. Berilyum ender elementlerdendir. Yer kabuğunda ancak %0.0006 oranında bulunur. Zengin yatakları bulunmadığından berilden elde edilir. Aliminyumdan daha hafif, ama daha sert ,ergime noktası da yüksek olan beril, metalurjide kullanılır. Ama aliminyumdan 200 kat pahalıya mal olması nedeniyle, kullanımı bilgisayar parçaları ve çayraskop yapımı ,uzay teknolojisi gibi birkaç özel alanla sınırlıdır. En önemli berilyum alaşımı berilyumlu bakırdır.

GENEL (süstaşları olarak) Beril gösterdiği renklere göre çeşitli isimler alır. Saydam, saf, deniz mavisi renginde olanına akuamarin. Pembe renkteki berile morganit, altın sarısı renginde olan berile helioder denir. Sezyum içeren pembe türüne vorobijit. Koyu yeşil renkli olana smorag. Kırmızı renkli türüne aleksandrit. Aleksandrit, suni ışıkta çok çabuk kırmızıya dönüşmesine rağmen yeşil renginden dolayı 1830’lı yıllarda ilk bulunduğunda zümrüt zannedildi. Bulunduğu günün Rus İmparatorluğu varisi olan prens Aleksandır’ın onsekizinci yaş günü olması nedeniyle yeni taş bu adı almıştır.

OLUŞUM Dünya beril oluşumlarına bakıldığında, en çok oluştuğu kayaçlar ofiyolit kuşağı içindeki şistler, nefelinli siyenit, fonolit ve pegmatitlerdir.  Magmanın SiO2 oranı yüksek ise, oluşan bazaltlar da piroksen ve feldspatın yanı sıra kuvars (SiO2) da bulunur. Erimiş haldeki silikatların ve diğer kaya magmalarının hemen tümünde, sıvı hallerini uzun süre koruyan elementler vardır. Bu elementler çoğunlukla son aşamada, ince damarlar (pneumalitik damarlar) halinde kristalleşirler. Beril ile topaz ve turmalin gibi değerli taşların oluşumları böyledir.

BERİL YATAKLARINDAN BAZILARI Izoumroudnyie Kopi (Ural. Rusya): Metamorfik kayaçlar içindeki granitik pegmatit. ABD): Metamorfik kayaçlar içinde; 70 m çapında,  pipo şeklinde bir granitik pegmatit mevcuttur. Bu yatakta spodüdamarlarında beril mineralleri hem mücevher taşı, hem de berilyum üretimi için değerlendirilir. Black - Hills (Güney Dakotamen): Lepidolit ve ambligonit minerallerinden itibaren lityum, berilden itibaren de berilyum üretilir. Minas Geraes (Brezilya): Metamorfik ve plütonik kayaçlar içindeki pegmatit damarları başlıca beril ve muskovit için işletilir. Türkiye’de Manisa-Gördes'teki feldspat ocaklarında granit pegmatitler içinde akuamarin oluşumları görülmektedir. Ayrıca geçmişte Erzurum-Şenkaya'da Zümrütköy civarında da zümrüt işletildiği bildirilmektedir. Ayrıca İşercekaya Mevkii Söğütçük Köyü (Simav-Kütahya) ve Kozluca Köyü (Gördes-Manisa) yörelerinde pegmatitler içinde berile rastlanmıştır.

Berilyumun Kullanım Alanları: •    Nükleer teknolojide moderatör, reflektör ve reaktörlerin struktur materyali olarak kullanılmaktadır. •    Kullanılan berilyum hafif oluşu nedeni ile de nükleer gemi ve denizaltılar için uygun bir metaldir. •    Metale ek olarak daha ucuz olan berilyum oksit ve berilyum karbür de nükleer teknolojide yerini almaktadır. •    Yüksek elastik modülü nedeni ile jet uçaklarında ve yüksek ergime sıcaklığı nedeni ile de füze ve roket başlıkları için önemli olan berilyum alaşımları çeşitli makina parçalarının imalinde kullanılmaktadır. •    Yüksek ergime noktası, elektrik direnci ve iyi ısı iletkenliği nedeni ile kaliteli refraktörlerin bir bölümünü oluşturan berilyum oksit, kroze tüp ve indüksiyon fırınlarının imalinde önemli yerini almış bulunmaktadır. Ayrıca X-ışınları teknolojisi, elektronik ve kataliz de berilyumun kullanıldığı alanlar arasındadır.