KENT TARİHİ VE KENTLEŞME Doç.Dr.Ahmet MUTLU

KAYNAKÇA Birincil Kaynaklar: Ahmet Mutlu; Kentli Hakları ve Türkiye, Çizgi Kitabevi, Konya, 2011. Ruşen Keleş, Kentleşme Politikası, İmge Kitabevi, 12. Baskı, 2012. Makaleler İkincil Kaynaklar (Genel Kültür için Tavsiyeler) Lewis Mumford, Tarih Boyunca Kent, Ayrıntı Yayınları, 2007. Murray Bookchin, Kentsiz Kentleşme, Ayrıntı Yayınları, 1999. R.E. Wycherley, Antik Çağda Kentler Nasıl Kuruldu? Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 1996.Henti Pirenne, Ortaçağ Kentleri, İletişim Yayınları, 1994. Jean-Louis Hout vd., Kentlerin Doğuşu, İmge Yayınları, 2000. Leonardo Benevolo, Avrupa Tarihinde Kentler, AFA Yayıncılık, 1995. E.J. Owens, Yunan ve Roma Dünyasında Kent, Homer Kitabevi, 2000. S. Faroqhi, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, Doğubatı, 2006.

YÖNTEM Öğretim Elemanının Sunuşu Öğrencilere makale ve araştırma konusu verilmesi Ders başı&sonu tartışma (interaktif etkileşim)

KENT TARİHİ VE KENTLEŞME   Kent ve Kültür İlişkisi Kent - Kent Nedir? Kentlerin Özellikleri Kentlerin Sınıflandırılması Kentlerin Ortaya Çıkışıyla İlgili Kuramlar (R.A) Kent Tarihi (F.B-Y.Ş.) İlk Yerleşme Biçimleri Tarım Devrimi ve İlk Köyler İlk Kentler Mezopotamya Eski Yunan Roma Ortaçağ Sanayi Kenti (R.A) Kentleşme (R.K.) - Kentleşme Nedir? - Kentleşme Nedenleri - Kentleşme-Kalkınma İlişkisi ve Azgelişmiş Ülke Kentleşmesi - Kentleşme Sorunları - Kent ve Kentleşmeyle İlgili Kavramlar (Y.Ş.)

KENT Sürekli toplumsal gelişmenin olduğu ve toplumun, yerleşme, barınma, gidişgeliş, çalışma, dinlenme, eğlenme gibi gereksinmelerinin karşılandığı, pek az kimsenin tarımsal uğraşılarda bulunduğu, köylere göre nüfus yönünden daha yoğun olan ve küçük komşuluk birimlerinden oluşan yer.

Kır-Kent Farkı I 1. Sosyal Grubun Niteliği: Kır homojen bir topluluk iken kent heterojen bir sosyal gruptur. 2. Nüfus yoğunluğu: Kırın nüfus yoğunluğu azdır. Kentin nüfus yoğunluğu fazladır. 3. Sosyal İlişkiler: Homojen bir topluluk olan kırda fertler arası samimi, yüz yüze, mahrem ve sürekli nitelikli birincil sosyal ilişkiler söz konusudur. Heterojen gruplardan ve fertlerden oluşan kentte ise gayri şahsi, soğuk, yüzeysel ve kısa süreli nitelikleri içeren ikincil sosyal ilişkiler vardır. 4. Birey: Kırdaki cemaat yapısından dolayı bireyler arasında kuvvetli bir dayanışma duygusu bulunmakla birlikte, cemaat hayatı, birey üzerinde kuvvetli bir baskı oluşturur ve onu kontrol altında tutar. Kentte ise bireyler, toplumsal yapı içinde erimemiş olduklarından, bireysellik, kişilik ve özgürlük sahibidirler. Bununla birlikte, cemaat yapısındaki dayanışmanın eksikliği, bireylerin yalnızlığı ve güvensizliğini artırmıştır. 5. Sosyal Kontrol: Kırın küçük topluluk yapısında birey üzerindeki sosyal kontrol doğrudan doğruyadır ve büyük ölçüde biçimsel olmayan (örf-adet, gelenek-görenek, inanç) niteliklidir. Kentte ise ilişkilerin çokluğu ve çeşitliliği, sosyal mesafe ve yabancılık, karmaşıklık ve heterojenlik nedeniyle bireyin davranışları formel ve rasyonel yasalarla kontrol edilir.

Kır-Kent Farkı II 6. Örgütlenme: Kırda, enformel örgütlenmeye dayalı bir işbirliği söz konusu iken, kentte uzmanlaşmaya dayalı formel bir iş örgütlenmesi vardır. 7. Sosyal Hareketlilik: Kırda mekân üzerinde ve sosyal yapıda/tabakada sınırlı bir hareketlilik vardır ya da hiç yoktur. Kentte ise dinamik kültürel ve mekânsal hareketlilik nedeniyle, sosyal ilişkiler yoğun yaşanmakta ve sosyo-kültürel ve mekânsal değişiklikler hızlı olmaktadır. 8. Sistem Özelliği: Kır kapalı bir sistem özelliği taşıdığından, mekânsal ve sosyal bakımdan kendi dışındaki dünyadan tecrit edilmiş bir nitelik taşır. Kent ise bir açık sistem özelliği taşıdığından, ekonomik, sosyal ve kültürel olanaklar, eğitim, sağlık ve bilim vs. bakımından gelişmiştir. 9. Sosyal Yaşamda Değişkenlik: Kırdaki sosyal yaşamın niteliği ve bunun bireyler üzerindeki etkileri çok değişken değildir. Kentte ise sürekli değişme ve gelişme halindeki ekonomik, sağlık, eğitim, bilim ve kültür olanaklarının varlığıyla birlikte, kazalar, ölümler, suçlar, ruh ve akıl hastalıkları, alkolizm, fuhuş ve sefalet de daha yüksek orandadır.

Kenti Belirleyen Özellikler heterojen nüfus yapısı, işbölümü, Uzmanlaşma ikincil ilişkilerin egemen olması nüfus büyüklüğü, idari statü, örgütlenme biçimi, fiziksel doku, üretim yapısı (sanayi, ticaret, hizmet, tarımsal sanayi)

“Uygarlığın ‘…?’den sonraki en değerli kolektif keşfi kenttir”. Lewis Mumford (? Tekniklerin aktarımı için hayatidir. )

Kent nedir? Sürekli toplumsal gelişmenin olduğu ve toplumun, yerleşme, barınma, gidişgeliş, çalışma, dinlenme, eğlenme gibi gereksinmelerinin karşılandığı, pek az kimsenin tarımsal uğraşılarda bulunduğu, köylere göre nüfus yönünden daha yoğun olan ve küçük komşuluk birimlerinden oluşan yer.

Spengler: “Kent, toprağa meydan okuyan, dış hatları itibariyle doğayla çelişen, bütün tabiatı inkâr eden, tabiattan daha başka, daha yüksek bir şey olmayı talep eden” yerdir. Huot vd.; kent, “insanların birbirleriyle buluştukları, malların değiş tokuş edildiği ve fikirlerin yayıldığı bir ilişkiler ve kararlar merkezidir. Wirth, “göreli olarak geniş, yoğun nüfuslu ve toplumsal bakımdan heterojen bireylerin oluşturduğu, bireycilik gibi değerler üzerine kurulmuş bir yaşam biçimini yansıtan yerleşme” dir.

Devlet Planlama Teşkilatı’nın 1982 tarihli tanımı: “Tarım dışı ve tarımsal üretimin denetlendiği, dağıtımın koordine edildiği, ekonomisi bunu destekleyecek şekilde tarım dışı üretime dayalı bulunan, teknolojik değişmenin beraberinde getirdiği teşkilatlanma, uzmanlaşma ve iş bölümünün en yüksek düzeye ulaştığı, geniş fonksiyonların gerektirdiği nüfuz büyüklüğü ve yoğunluğuna varmış, toplumsal heterojenlik ve entegrasyon düzeyi yükselmiş karmaşık ve dinamik bir mekanizmanın sürekli olarak işlediği insan yerleşmesidir”

Dünyanın farklı coğrafyalarında kent ile uygarlık arasındaki ilişkiyi hem etimolojik bağlamda, hem de kültürel aşamalarda görmek olanaklıdır. Avrupa kültüründe “civilization (uygarlık)” kavramının Latince “civis (yurttaş, kentli)” ya da “civitas (kent)” kavramlarından, Benzer biçimde İslam kültüründe “medeniyet” kavramının “Medine (kent)” kavramından türediği bilinmektedir. Yunanca’daki “polis (kent)” kavramının, “politiae (siyaset)“ kavramından geldiği de bilinmektedir. Uygurlar, göçebelikten yerleşik yaşama geçen ve ilk kentleri kuran Türk topluluğudur. “Uygur” kelimesinin “yerleşik yaşayan” ve “uygar” gibi iki anlamı da içermesi, kent-uygarlık ilişkisine işaret eder.

Bir Yerleşim Biriminin Şehir Niteliğini Taşıması İçin Gereken Özellikler Belli bir nüfus büyüklüğüne ve nüfus yoğunluğuna erişmiş olması, Tarımsal üretimden daha ileri bir üretim düzeyi olan sanayi üretimine geçmiş olması ve bununla birlikte hizmet sektörünün gelişmiş olması, Yerleşim yerinin fiziksel altyapısının belli bir düzeye ulaşmış olması, Geleneksel aile yapısının çözülerek yerini çekirdek aile yapısına bırakmış olması, Nüfusun büyük oranda örgütlenmiş, karmaşık iş bölümüne ve yüksek uzmanlaşma düzeyine erişmiş olması,

Bir Yerleşim Biriminin Şehir Niteliğini Taşıması İçin Gereken Özellikler Yerel değerlerin yerini, ulusal değerlerin veya evrensel değerlerin almış olması, Geleneksel ilişkilerin (cemaat toplum tipinin) çözülüp bireysel ilişkilerin ya da bireysel çıkarların ön plana çıkmış olması, Eğitim düzeyinin kırsal kesimdeki eğitim düzeyinden yüksek olması ve çocuk bakım ve eğitiminde aile dışı kurumların gelişmiş olması, Sosyal normların yerini, resmi denetleme kurumlarının almış olması, Statülerin aileden gelmeyip, bireylerin kendi çabaları ile kazanılmış olmaları.

Kentin Ortaya Çıkışı İnsanın tarihi; Paleolitik Devir (İlk atılım: ateş) Mezolitik Devir Neolitik Devir Endüstri Devri

İlk Kentler (Ne?) Avcı-toplayıcı (göçebe) yaşam biçiminden tarım merkezli (yerleşik) yaşamı biçimine geçişin bir sonucudur. Avcı-toplayıcılık (Paleolitik):İnsanların doğal mikro çevrelerini sömürerek yılın birkaç ayı içinde başka yiyecek kaynaklarına doğru toplu halde hareketlerini içeren yaşam biçimi. Yerleşiklik (Neolitik): insanların sınırlı bir bölge içinde yiyecek, içecek ve diğer yaşam gereçleri için birbirini tamamlayan üretim biçimlerini yıllarca kendilerine yetecek biçimde sağlamayı başardıkları yaşam biçimi.

İlk Kentler MÖ 10.000’li yıllar: Son (dördüncü) buzul döneminin kapanışı İklimde yumuşama, kurak ve yarı kurak bölgelerin ortaya çıkması (Özellikle Büyük Sahra, Arabistan Çölleri ve Orta Asya) İnsanların su kaynakları çevresinde ve vadilerde toplanması Neolitik’le birlikte hayvan yetiştiriciliği ve tarımla yerleşik yaşama geçiş Buzul döneminin bitişi ile yerleşik tarıma geçiş arasında yaklaşın 3- 4 bin yıllık bir zaman var

Yerleşik Tarım Tarıma dayalı yerleşik yaşam sapan tarımı ile başlar. İlk sapan kullanımı Orta ve Batı Asya’da MÖ 12.000-10.000 yılları arasındadır. İki aşama: Ucu ateşte sertleşmiş çubuk ile toprağın kazılması sığırın ehlileştirilmesi ile sabana koşulması Sapan tarımı buradan sırasıyla Mezopotamya, Mısır ve İndüs Havzasına yayıldı.

MÖ 3500-2000 yılları arasında Boğazlar, Ege Denizi ve Akdeniz yoluyla İtalya, İspanya , Fransa ve Orta Avrupa’ya yayıldı. Sonra MÖ 2000-2500’lerde buralara gelen neolitik çiftçiler tarafından Batı ve Kuzey Avrupa’ya yayıldı.. İkinci bir yol olarak Güney Rusya Stepleri üzerinden de sapan tarımı Avrupa’ya geçmiştir

İlk Kentler TARİH MÖ 3500- Mezopotamya MÖ 3000- Mısır, MÖ 2500-Çin ve Hindistan, Meksika, Peru COĞRAFYA Ekolojik açıdan uygun (büyük nehirlerin geçtiği verimli ovalarda) yerlerde.

İlk Kentler MÖ 4.000 - 3.000

İlk Kentler

İlk kent toplulukları Nil nehri vadisiyle, Fırat-Dicle nehirleri arasındaki vadilerde, İndüs Nehri Civarında, Hwang Ho Nehri civarı ve Akdeniz kıyılarında kurulmaya başlamıştır. Bu coğrafyalardaki ilk kentler içinde en belirgin olan kentlerin Ur, Eridu, Nippur, Uruk, Teb, Heliopolis, Memfis, Babil, Ninova ve Fenike’dir

İlkel ama önemli teknolojiler Tekerlek, dingil, pulluk, metalürji, toprağın işlenmesi ve hayvanların evcilleştirilmesi gibi teknoloji ve buluşlar, kentte yoğunlaşmayı sağlayacak ön koşullardır

İlk Kentler İlk kentlerin ortaya çıkışı, birbiriyle etkileşim halindeki beş sebebe dayalıdır: 1- Hidrolik (sulu tarıma dayalı) toplum, 2- Artı Ürün, 3- Ticaret, 4- Savunma, 5- Dinsel inançlar.

Artı Ürün ve Hidrolik Toplum Toprak ve iklim koşulları = artı ürün Artı ürün-sosyal tabakalaşma-kentleşme Sulama ile tarıma geçiş, artı ürünü doğurur. Her ikisi de bürokratik kontrolü getirdi= kentin idari yapısı: Artı ürün Hidrolik toplum

Artı Ürün Değer, hangi mekanizmalarla kentleşme sürecini etkilemiştir? Bunun için; Yerleşik tarım yüksek yoğunluklu nüfus İletişim kolaylıkları Değiş-tokuştan (takas) dağıtım esasına geçiş Süreç: Artı ürün-yatırım-kentl. Hızlanması-Nüfus artışı-birikim-artı değer-yatırım Artı ürün, sosyla kontrolü elinde bulunduran(lar) tarafından kullanılır. Tasarım: Kent inşa edilir-sürekli biriktirim-ekonomik güçlenme, savaş ve korunma güdüsünün oluşması-kentlerin genişlemesi-insanları bir arada tutmak üzere din’in ortaya çıkışı.

Hidrolik Toplum Nüfus artşı ve sulama arası ilişki Tarımın özel işbölümü gerektirmesi, İşbölümünün yoğunlaşması-yönetsel ve bürokratik yapının ortaya çıkması (yönetim ağı) Kenti Ortaya Çıkaran 3 faktör: İşbölümü Gücün merkezileşmesi İdari yapı yoğunlaşması Meksika-Teotihuacan Örneği: Yağmurlamadan sulamaya geçiş-nüfus artışı-anıtsal binaların inşası-sosyal tabakalaşma.

Ticaret (Pazar Yeri Olarak Kent) İç değişim süreçlerinin yaratıldığı merkez-pzar yeri olarak kent Merkantil nitelikli uzun mesafe ticaret mekanı ol. Kent. Haç, kesişim yollarındaki kenti, daire koruyucu duvarları simgeler. Roma= Kent-ticaret özdeşliği Hammurabi Yasaları «Kent, ekonomik tabanlı ve tarıma önceldir» teorisi.

Savunma Mısır hiyerogliflerindeki daireler ve Çatalhöyük’teki yapıların girişi. Kentlerin savunma amaçlı kurulduğu savı zayıftır. Ortaçağ kale kentleri-feodal beylerin işlevleri vs.

Dinsel Kuramlar İbn Haldun: Gööçebelikten yerleşikliğe geçişte dinin sosyal kontrol mekanizması ol. İşlevi. Dua gruplarının oluşması. Urfa-GöbekliTepe "Önce tapınak geldi, şehir sonradan geldi"

Childe’ın Kuramı Büyüklük:Ur=30.000 kişi, Orta Amerika Kentleri= 100.000 kişi.=kentsel devrim. Nufus Yapısı: Meslekte uzmanlaşma ve farklılaşma=din adamları, hizmetkarlar, sanatçılar vs. Kamu sermayesi: Anıtların yapılması için kamu sermayesi kullanımı. Kayıt Tutma ve Bilim Ticaret:Ulaşım ağları ile kentlerin birleştirilmesindeki temel etken.

Sjoberg’in Kuramı Uygun Ekolojik Taban: İklim ve toprak, hayvan yaşantısına uygun coğrafya-farklı kültürlerin buluşabileceği güzergahlar. Teknoloji: T, tarım ve avcılıktan ayrılmaya ve sabit yerleşmelerin kurulmasına yol açar. Sabit yerleşmelerde de teknoloji gelişir. Sosyal Örgütlenme: Öz. Siyasi ve ekonomik örgütlenmelerin kentte ortaya çıkışı.

Lampard’ın Kuramı Nüfus Yoğunlaşması-teknolojik kapasite-örgütlenme-çevre değişkenlerine bağlı ilişkiler Yiyecek toplamadan yiyecek üretimine geçiş. Kentin doğuşu sosyal bir süreç. Kentin doğuşuna yönelik evrensel bir hipotez geliştirilemez.

İlk Kentlerin Özellikleri İlk kentlerin nüfusu (tahmin): 2.000 ile 20.000 arasında değişmekte (Eski bir kentin normal nüfusu 5.000 kadardır) M.Ö. 6. yüzyılda Babil 350.000, MÖ 4. yüzyılda Syracuse’ün 400.000 nüfuslu dur. İlk kentlerin yüz ölçümü de bir yerden bir yere kolayca yürünebilecek veya bir uçtan diğer uca sesin kolayca ulaşabileceği bir mesafe esasına göre belirlendiğinden, bugünkü kentlere oranla oldukça küçüktür. Ur antik kenti 890.000 m2’ Uruk’un surları 3 km2’den fazla bir alanı kuşatmakta, Ninova’nın yüzölçümü yaklaşık olarak 7.300.000 m2’yi bulmakta, Babil’in de 18 km’lik bir surla çevrili olduğu bilinmektedir

Kentlerin Gelişmesi Köy kültüründen kent kültürüne doğru yaşanan sıçrama Köydekinden daha karmaşık yeni yapı insan grubu. Avcının, köylünün ve çobanın yanı sıra madenci, oduncu, balıkçı gibi diğer ilkel mesleklerin ortaya çıkışı. Mühendis, tekne yapımcısı ve denizci, bu ilkel aşamayı izleyen devrede ortaya çıkmış, bunları askerlik, bankerlik, tüccarlık, rahiplik gibi meslekler izlemiştir. Sonuç olarak kent, tüm bu karmaşıklık ve çeşitlilikten, daha üst düzeyli bir birlik yaratmıştır.

Kentlerin Gelişmesi II İlk kentlerden yakın çağlara kadar Asya’nın ve Orta Doğu’nun birçok yerinde çeşitli uygarlıklar gelip geçmiş ve her uygarlık kendi kentlerini yaratmıştır. Tarihsel süreçte bu kentlerin bir kısmı istilalarla ortadan kalkmış, bir kısmı da sosyo-kültürel değişmelerle bütünlüklerini kaybetmişlerdir. Bu süreçte Bağdat, Delhi, Kalküta, Şam ve Pekin gibi kentler, politik başkent ya da kültür ve ticaret merkezleri olarak ön plana çıkmışlardır

Sümer ve Mısır

Babil ve Hitit

Antik Yunan Kentleri Batı dünyasında gerçek anlamıyla kentin gelişmesi ise Antik Yunan kentleri ile başlamıştır. Atina, Korent, Isparta, Siraküza ve Miletos gibi kentler, hem askeri ve ticari bir merkez, hem de politik ve idari birimler olarak Yunan Uygarlığı’nın itici gücü olmuşlardır

Atina 1.500-1.000’li yıllarda Sümerler, Babiller, Etiler ve İbraniler gibi çok eski kavimlerde de görülen “site rejimi (kent devleti)”, özellikle Atina’da demokrasi düşüncesinin gelişmesi bakımından önem taşımaktadır. Bir kent olarak Atina, üyelerinin düzenli ve ortak yaşadıkları “vatandaşlar”ın eşit olduğu ve yönetime katıldığı bir topluluk olarak dönemin en politik kentidir.

Atina Agora’sı

Roma İmparatorluğu

Roma Antik Yunan’ın mirası İlk Çağ’ın en büyük ve en görkemli kenti: Roma Avrupa’nın çeşitli yerlerinde ticari önem taşıyan kentlerin kurulması Germen ve Hun saldırıları, Roma İmp. ikiye ayrılması Feodalizm, tarıma dönüş ve Kale Kentler

Ortaçağ (Kale) Kentleri (5.-10.yy.) Feodalizmin etkileri İstihkam ve yönetim merkezleri olarak kentler Kale kentler

Ortaçağ Kentleri Akdeniz çevresinde İslam Kenti’nin yükselişi Ticaretin yeniden önem kazanması (10. yy.) Haçlı Seferleri, Doğu-Batı arası ilişkilerin gelişmesi, ticaret merkezi kentlerin ortaya çıkışı Floransa, Venedik, Cenova Kiev, Novgorod, Moskova

Ortaçağ’ın Sonları ve Kent Avrupa’nın deniz kıyısı kentlerinin gelişmesi Ticaret ve zanaat= Burjuvazi Komünler ve kentlerin büyümesi, toplumsal yaşam= Fransız İhtilali Burjuvazinin hakimiyeti+Üretim artışı= Endüstri Devrimi (Burjuvazinin baskınlığı) Endüstri Devrimi= Kentlerin Asıl Gelişimi

Ticaret ve Zanaat Ticaret ve zanaat= Burjuvazi Komünler ve kentlerin büyümesi, toplumsal yaşam= Fransız İhtilali Burjuvazinin hakimiyeti+Üretim artışı= Endüstri Devrimi Endüstri Devrimi= Kentlerin Asıl Gelişimi Kırdan kente göç Metropol ve Kentleşme Çağı

Endüstri Devrimi

Endüstri Kentleri Kırdan kente göçün hızlanması Büyük endüstri merkezleri olarak kentler Hızlı kentleşme 19. ve 20. yy.= Metropoller ve Kentleşme Çağı

Modern Çağ Kenti 1. Bu kent, 19. yüzyılın ürünü olan endüstri kentidir. 2. Her biri kendi savunmasını gerçekleştiren “kale-kent” ortadan kalkmıştır. (Ulus-devlet yapısı nedeniyle) Savunma sadece bir kentin değil, bütün bir ülkenin savunmasına yöneliktir. 3. Kentle kır arasında ve kentteki sosyal tabakalar arasında ayrım ortadan kalkmış, evrensel oy hakkıyla herkes eşit siyasal haklara kavuşmuştur. 4. Siyasi olarak kentler sadece yerel özerkliği olan birer idari merkez durumundadır. Egemenlik hakkı yoktur. 5. Modern kentte sınıf yapısında hukuki eşitlik söz konusudur. Bununla birlikte, grup prestiji, statü ve ekonomik koşullardan kaynaklanan farklılıklar vardır ve bunlar gerilim yaratma potansiyeline sahiptirler.

Haftalık Okuma «KÜRESELLEŞME SÜRECİNDE KENT “ANTİK SİTE’DEN DÜNYA KENTİNE” Yusuf PUSTU (Online kaynak)