1 Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim: Türkiye Yolun Neresinde ? Prof.Dr. Göksel N. Demirer Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü AB Katılım Sürecinde Türkiye için Sürdürülebilir Üretim ve Tüketim Yaklaşımları REC, UNEP, CSCP, SEDEFED 11 Ağustos 2006 Divan Hotel, İstanbul

2 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ÜRETİM VE TÜKETİM SÜRECİNİ NASIL ALGILIYORUZ ? NOKTASAL MI ? YOKSA BİR SÜREÇ OLARAK MI ?

3 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim (STÜ) temel gereksinimlere karşılık gelen ve yaşam kalitesini artıran mal ve hizmetlerin üretimi sürecinde;  doğal kaynak kullanımı,  toksik ve diğer kirleticiler ve  atık deşarjlarının  diğer tüm emisyonların yaşam döngüsü perpektifi çerçevesinde azaltılarak, gelecek kuşakların gereksinimlerinin kesintisiz olarak sağlanabilmesine yönelik tüm çabaları kapsayan genel bir kavramdır. Sustainable Consumption Symposium, Oslo, Norway, January 1994.

4 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim kavramı endüstri başta olmak üzere tüm insani etkinliklerde verimlilik artışı ile atık azaltımını birlikte gözeten Temiz Üretim, Kirlilik Önleme, Ekoverimlilik, vd. alanlarda 20 yılı aşkın süredir yapılmakta olan çalışmaların doğal bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu kavram çevresel olduğu kadar ekonomik, toplumsal, kültürel, vd. pekçok iyileşmenin sağlanması için bir araç olma potansiyeline sahiptir. Çünkü STÜ: Prosesler için;  Hammadde ve enerji kullanımının  Toksik madde kullanımının  Üretim ve hizmet süreçlerinden kaynaklanan tüm emisyon ve atıkların miktar ve toksisitelerinin Ürünler için;  Olumsuz çevresel etkilerinin yaşam döngüsü boyunca (hammadde eldesinden nihai bertarafa kadar) önlenmesi/azaltılması demektir.

5 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi MARAKEŞ SÜRECİ Marakeş Süreci Johannesburg Zirvesi’nin çıktıları doğrultusunda Haziran 2003’de Fas’ın Marakeş kentinde yapılan Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim Uluslararası Uzmanlar Toplantısı ile başlatılan “Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim için 10 Yıllık Çerçeve Programı”nın oluşturulması ile sonuçlanan sürece verilen isimdir. Bu toplantıda STÜ konusunda öncelikler belirlenmiş, ulusal ve bölgesel girişimlerin başlatılmasına karar verilmiş ve toplumsal ve ekonomik gelişmenin ekosistemin taşıma kapasitesi içerisinde gerçekleştirilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Marakeş Süreci günümüzde ulusalararası ve bölgesel uzman toplantıları ile sürmektedir. Bu toplantıların amacı STÜ konusunda bölgesel stratejilerin belirlenmesi ile konu üzerinde ulusal plan hazırlamak isteyen ülkelere gerekli danışmanlığın sağlanmasıdır. Making the Marrakech Process Work, Discussion Paper, 2nd Expert Meeting on The 10-Year Framework of Programmes on Sustainable Consumption and Production, San José, Costa Rica, 5-8 September 2005

6 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi azaltılması anlamına gelmeyen aynı miktarda üretim için daha az doğal kaynak ve enerji kullanımı ve daha az atık üretimi Tüketim ve üretimin salt azaltılması anlamına gelmeyen STÜ kavramı yüksek verime sahip üretim teknoloji ve yöntemlerinin kullanımıyla, aynı miktarda üretim için daha az doğal kaynak ve enerji kullanımı ve daha az atık üretimi prensibine dayanmaktadır. Bu niteliği ile STÜ kavramı sadece çevresel kaygılara değil,  doğal kaynakların korunması,  yoksullukla mücadele,  endüstriyel verimlilik,  ekonomik kalkınma,  sağlık,  eğitim ve  yaşam kalitesi gibi pekçok farklı alana hitap eden bir yaklaşımdır. Advancing Sustainable Consumption in Asia, A Guidance Manual, 2005, UNEP, EUROPEAID, ASIA PROECO.

7 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi STÜ Konusunda Avrupa Birliği’nin Politika Strateji ve Enstrümanları  Entegre Ürün Politikası  Çevre Teknolojileri Eylem Planı  Tüketici Politikaları  Şirketlerin Toplumsal Sorumluluğu  Kamusal Satın Alma Politikaları  Ekonomik Enstrümanlar  Çevre ile İlgili Vergiler  Çevresel Yatırımlar için Devlet Yardımı  Emisyon Takası  Ticari Politikalar  Enformasyon Araçları  Eğitim, Bilinç Arttırma, Kamunun Bilgilendirilmesi  Çevresel Etiketleme  Tüketicilerin Bilgilendirilmesi  Avrupa Kirletici Emisyon Kayıt Sistemi  Analitik Araçlar  İndikatörler  Raporlama Mekanizmaları  Sürdürülebilir Evsel Tüketim Raporu  Araştırma ve Geliştirme  6. AB Araştırma ve Teknolojik Gelişim Çerçeve Programı Sustainable Consumption and Production in European Union, European Comission, 2004.

8 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevresel konulara göre kamu kuruluşlarının cari ve yatırım harcamaları, Toplam çevresel harcamalar (YTL) T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, Belediye Atıksu Temel Göstergeleri, Atıksu arıtma tesisi ile hizmet edilen nüfusun toplam nüfusa oranı (%) T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, Katı atık bertaraf tesisleri ile hizmet edilen nüfusun toplam nüfusa oranı (%) 4,14,89,013,314,623,623, T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu, TÜRKİYE’DEN ÇEVRESEL GÖSTERGELER

9 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi İmalat sanayi sektörü temel çevre göstergeleri, Endüstriyel atıksu arıtma tesisine sahip olan işyerlerinin oranı (%) ,419,520,122,327,6N/A 11,812,413,914,617,117,4 1,41,11,51,81,51,3 4,144,54,65,97,9 6,37,37,98,29,78, Anket uygulanan İşyerlerinin endüstriyel katı atık miktarı (milyon ton/yıl) Toplam Geri kazanılan Satılan ya da hibe edilen Bertaraf edilen T.C. Başbakanlık Türkiye İstatistik Kurumu,

10 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevresel göstergelerde zaman içerisinde bir iyileşme görülmekle birlikte, bu iyileşme çok yavaştır. Örneğin son 10 yılda kat edilen ilerlemelerin hızı değişmediği koşulda, atıksu arıtımı ve katı atık bertarafının tüm ülke nüfusuna yeter hale gelmesi için yaklaşık yıla gereksinim vardır. Oysa atıkların doğaya artılmadan yıl daha verilmesi geri dönülemez bir çevresel yıkıma yol açabilecektir. Endüstriyel atık yönetim ve bertarafına ilişkin de çok büyük eksiklikler söz konusudur. İstatistiklerde verilen rakamlara konu olan tesislerin bir bölümü enerji maliyetleri nedeniyle işletilememektedir. Seçilen yöntem ve teknolojiler geri kazanım, yeniden kullanımdan öte salt arıtma ya da depolamaya yönelik olması, sadece ekonomik değil ekolojik olarak da büyük bir baskı oluşturmaktadır.

11 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bu endeks ülkelerin çevresel sürdürülebilirlik alanındaki ilerlemelerini ölçmeyi hedefleyen bir araçtır. Bu Endeksin ana bileşenleri: → Çevre sistemleri → Çevresel streslerin azaltılması → İnsanların çevresel risklerinden korunması → Toplumsal ve kurumsal kapasite → Küresel çevre sorunlarının çözümüne ülkenin katkısıdır.

12 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ÇEVRESEL SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK ENDEKSİ (ENVIRONMENTAL SUSTAINABILITY INDEX, ESI) Çalışmayı Hazırlayan Kuruluşlar: Yale Center for Environmental Law and Policy (YCELP) The Center for International Earth Science Information Network (CIESIN) of Columbia University, The World Economic Forum The Joint Research Centre of the European Commission. Bu çalışma kapsamında 146 ülke doğal kaynakların korunması, günümüz ve geçmişteki kirlilik düzeyleri, çevre yönetimi çabaları, küresel ortak doğal değerlere katkıları ve ülkenin zaman içerisinde çevresel performansını artırabilme kapasitesi bazında değerlendirilmiş ve sıralanmıştır. Türkiye 146 ülke arasında 91. sırayı almıştır.

13 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi STÜ VE TÜRKİYE Hızlı sanayileşme, nüfus artışı, kentleşme ve çevresel bozulma, pekçok endüstriyel girdide dışa bağımlılık, vd. pekçok nedenle STÜ kavramı, ülkemiz için çok büyük bir önem arzetmesine karşın, STÜ çatışı altında yer alan çalışmalar ülkemizde çok sınırlı düzeyde bilinmekte ve uygulanmaktadır. Bu bölümde önce TÜBİTAK ve TTGV’nin konu üzerinde çalışmalarına göz atılacak, sonrada “ODTÜ-ÇMB ve TMMOB-ÇMO Çatısı Altındaki Çalışmalar” ve “Diğer Çalışmalar  ” başlıkları altında sırasıyla içinde yer aldığım ve bilgisine ulaşabildiğimiz diğer çalışmalar özetlenecektir. Özetlenecek çalışmalara ilişkin detaylı bilgi ilgisine sağlanabilir.  Bu başlık altında sadece bilgine ulaşabildiğimiz çalışmalar yer almaktadır. Eksikler olabilir.

14 TÜBİTAK, ulusal bilim ve teknoloji politikalarını belirleyen en üst kuruluş olan, Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu'nun (BTYK) sekretarya görevini de yapmaktadır. Öncelikli alanlar Öncelikli alanlar aşağıda belirtilmiştir: 1. Bilgi Yoğunluğu ve Katma Değeri Yüksek Ürünler Geliştirebilme ve Tüketim Küresel bir Tasarım ve Üretim Merkezi Olma 2. Tarıma Dayalı Üretimde Rekabetçi Olabilme 3. Uzay ve Savunma Teknolojileri Geliştirmede Yetkinleşme 4. Esnek üretim – Esnek Otomasyon Süreç ve teknolojilerini Geliştirmede 5. Temiz Üretim Yapabilme Yeteneği Kazanma 6. Malzeme Teknolojilerini Geliştirebilme Yeteneğini Kazanma 7. Sağlık ve Yaşam Bilimleri Alanında Yetkinleşme 8. Çağdaş ve Güvenli Ulaştırma Sistemleri Geliştirme Yeteneği Kazanma 9. Gıda Güvenliği ve Güvenilirliğini Sağlama 10. Sağlıklı ve Çağdaş Kentleşme ve Altyapısını Kurabilme Yeteneği Kazanma 11. Enerji Teknolojilerinde Yetkinlik Kazanma 12. Doğal Kaynaklarımızı Değerlendirebilecek Yetkinliğe Erişme 13. Çevre Teknolojilerinde Yetkinlik Kazanma 14. Bilgi Toplumuna Geçiş İçin Teknolojik Altyapının Güçlendirilmesi Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi

15 STÜ kavramı ile doğrudan ilgili konular TÜBİTAK Yetenek (insan gücü ve altyapı) Geliştirme Öncelikli Alanları’na göz atıldığında yine STÜ kavramı ile doğrudan ilgili konular görmekteyiz: 1. Bilgi ve İletişim Teknolojileri 2. Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri 3. Malzeme Teknolojileri 4. Nanoteknoloji 5. Tasarım Teknolojileri 6. Mekatronik 7. Üretim Süreç ve Teknolojileri 8. Enerji ve Çevre Teknolojileri Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi

16 GündemSorumlu ve İlgili Kuruluşlar Gelişmeler/Sorunlar ve Ek Karar Gerekçesi 97/21Temiz Ürün- Temiz Üretim, Çevre Dostu Teknolojiler Alanına Yönelik Politika Araştırmaları ve Ulusal Politikanın Belirlenmesi Belirlenen Politikaların Hayata Geçirilmesi TÜBİTAK- TTGV (Bilim-Teknoloji- Sanayi Tartışmaları Platformu; BTSTP) Çevre Bakanlığı (Koor.) Sağlık Bakanlığı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Sanayi ve Ticaret Bakanlığı DPT Hazine Müsteşarlığı DTM TAEK TÜBİTAK DİE TSE “Temiz Üretim-Temiz Ürün; Çevre Dostu Teknolojiler” konusunun Sanayi, Enerji, Ulaştırma, Tarım ve Turizm Sektörlerinde incelenmesi için BTSTP çatısı altında beş Alt Grup oluşturulmuştur. Alt Gruplar çalışmalarını sürdürmektedir. “Temiz Üretim Merkezi” Çalışmalarını tamamlayan Sanayi Alt Grubu’nca hazırlanan Rapor’un yönetici özeti ekte sunulmaktadır. Rapor’da temiz üretimin ülke çapında yaygınlaşmasını sağlamak üzere bir yapılanma modeli önerilmektedir. Konunun gerektirdiği kurumsal altyapı, finans sistemi ve hukuki altyapının oluşturulmasını içeren bu yapılanma modelinin kilit taşı “Temiz Üretim Merkezi”dir. Bu Merkez’in, temiz üretim alanında, izlenecek politika ve stratejileri belirlemesi, test, ölçüm ve belgelendirme hizmetleri vermesi, teknik ve yönetimsel danışmanlık yapması, enformasyon hizmetleri vermesi, eğitim ve tanıtım çalışmaları yapması, teknoloji geliştirmesi ve teknoloji transferinde yol gösterici çalışmalar yapması öngörülmüştür. bu çerçevede Temiz Üretim Merkezi’nin bir an önce oluşturulmasında yarar vardır Temiz Üretim Merkezi’nin kuruluş çalışmalarına hemen başlanabilir ve bu görevi TTGV’nin de katkılarıyla TÜBİTAK yerine getirebilir Önerilen yapının bir an önce kurulması, çevre duyarlılığının giderek arttığı ve bu duyarlılığın uluslararası anlaşmalara yansıdığı bir dünyada, Türkiye’nin üretim ve ihracatın değişen şartlarına uyumunu sağlayacaktır. Bu açıdan, söz konusu yapının ve bu çerçevede Temiz Üretim Merkezi’nin bir an önce oluşturulmasında yarar vardır. Bu oluşumun sağlanmasında Çevre Bakanlığı başta olmak üzere pek çok kuruluşa görev düşmektedir. Bu yapı içinde yer alacak Temiz Üretim Merkezi’nin kuruluş çalışmalarına hemen başlanabilir ve bu görevi TTGV’nin de katkılarıyla TÜBİTAK yerine getirebilir. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu 5. Toplantısı 20 Aralık 1999 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi

17 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Vizyon 2023 Ayrıca TÜBİTAK’ın Vizyon 2023 projesi kapsamında hazırlanan Enerji ve Çevre Teknolojileri stratejisi raporunda:  Temiz Üretim Teknolojileri,  Atık miktarının azaltılması  Atıkların mümkün olduğunca geri kazanımı  Atıkların en uygun ve ekonomik yollarla çevreye zarar vermeyecek şekilde bertaraf edilmesi konularına vurgu yapılmaktadır.

18 TTGV 2006 Ağustos ayından itibaren çevre ile ilgili konularda aşağıdaki destekleri sağlamaya başlayacaktır: Yenilenebilir Enerji Desteği AB uyum sürecinde önem kazanan yenilenebilir enerji kaynaklarından enerji üretilmesi hedefleri çerçevesinde; sanayide yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını sağlamak, ilgili teknolojilerin geliştirilmesini desteklemek, farkındalığı arttırmak ve kullanımı yaygınlaştırmak. Enerji Verimliliği Destekleri Enerji verimliliği yatırımları önündeki finansal engellerin aşılması, enerji verimliliği yatırımlarının teşvik edilmesi Sanayide oldukça yüksek olan enerji yoğunluğunun düşürülerek, enerji maliyetlerinin toplam üretim üzerindeki payının azaltılması ve rekabet gücünün korunması, Çevre üzerindeki olumsuz etkinin azaltılması Sanayi kuruluşlarının enerji etütlerinin gerçekleştirilmesinin sağlanması Çevre Teknolojileri Destekleri Gelişmiş ülkelerdekine benzer şekilde üretim süreçlerinde asgari enerji, su, hammadde tüketimi ve atık üretimi prensibi ile tüm üretim süreçlerinin gözden geçirilerek, firmanın rekabet gücünün artırılması ve çevreye etkinin en aza indirilmesi. Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi TÜBİTAK’ın 2007 yılından itibaren Temiz Üretim projelerini destekleyeceği duyumu da alınmıştır.

19 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi ODTÜ-ÇMÜ ve TMMOB-ÇMO Çatısı Altındaki Çalışmalar Temiz Üretim/Kirlilik Önleme ► İsveç’teki Lund Üniversitesi, Uluslararası Endüstri Çevre ve Ekonomi Enstitüsü’nün UNEP desteği ile TÜ ve önleyici çevre yönetimi konusunda düzenlediği “Eğitmenlerin Eğitimi” programının katılımcısı olan Prof.Dr. Göksel N. Demirer, bu programın bir parçası olarak, ODTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü’nde 2000 yılından bu yana Temiz Üretim/Kirlilik Önleme başlığı altında bir ders vermektedir. Temiz Üretimin kavramını, araçlarını, çeşitli örnek çalışmaları, uygulamaları, vd.yi kapsayan bu dersi bu güne kadar 200den fazla öğrenci almıştır.

20 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yerel Yönetimler için Bütünsel Önleyici Çevre Yönetimi ► İsviçre İşbirliği ve Kalkınma Ajansı’nın desteği ile TMMOB Çevre Mühendisleri Odası tarafından yılları arasında “Yerel Yönetimler için Bütünsel Önleyici Çevre Yönetimi” başlıklı bir proje yürütülmüştür. Bu proje kapsamında Yerel Yönetim Hizmetleri İle İlgili Kirlilik Önleme Olanakları özellikle vurgulanmıştır. Altı ilde (İçel, Denizli, Van, Eskişehir, Diyarbakır ve Samsun) 1171 katılımcının TÜ kavramının yerel düzeyde uygulanmasına yönelik eğitildiği bu proje katılım ve içerik bazında ülkemizde bir ilki oluşturmuştur (

21 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi temiz üretim/kirlilik önleme yaklaşımının KOBİler düzeyinde uygulanmasına ► İsviçre İşbirliği ve Kalkınma Ajansı ile TTGV’nin desteği ile Sürdürülebilir İş Örgütü (Sustainable Business Associates- SBA, İsviçre) ve TMMOB Çevre Mühendisleri Odası tarafından DELTA (Developing Environmental Leadership Toward Action – Eyleme Yönelik Çevresel Liderlik Geliştirme) Programı kapsamında temiz üretim/kirlilik önleme yaklaşımının KOBİler düzeyinde uygulanmasına yönelik yılları arasında bir proje yürütülmüştür. Bu proje kapsamında Gebze, Ankara, Eskişehir ve Bursa’da KOBİ temsilcilerine ulusal ve uluslararası uzmanlar tarafından eğitimler verilmiş ve örnek uygulamalar gerçekleştirilmiştir (

22 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Temiz Üretim Güncesi ► "Temiz Üretim", "kirlilik önleme", "bütünsel-önleyici çevre yönetimi" ve "eko-yönetim" kavramlarının ülkemizde ilgili kamuoyunun gündemine gelmesi ve bu kavramların farklı platformlarda tartışılması hedefiyle TMMOB Çevre Mühendisleri Odası (ÇMO) 2003den bu yana Temiz Üretim Güncesi başlıklı bir dergi yayınlamaktadır. Bu yayında ÇMO’nun bu alanlarda yürüttüğü çalışmalar, konuyla ilgili ülkemizdeki ve dünyadaki gelişme ve etkinlikler, yurtiçi ve yurtdışında bu alanda faaliyet gösteren kuruluşların tanıtımı ve uzmanlarla yapılan söyleşilerden yer almaktadır (

23 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi SEKA Balikesir Kağıt Hamuru ve Kağıt Fabrikasinda Temiz Üretim Olanaklarinin Değerlendirilmesi Çevresel Performans Göstergeleri ► SEKA Balikesir Kağıt Hamuru ve Kağıt Fabrikasinda Temiz Üretim Olanaklarinin Değerlendirilmesi başlıklı çalışmada, bu fabrika için temiz üretim fırsatları araştırılmıştır. Bu kapsamda bir metodoloji geliştirilmiş, hammadde, enerji ve su girdileri belirlenerek, tesisin çevresel performansı, sonraki çalışmalara temel oluşturması için, diğer ülkelerde benzer sistemlerle çalışan kağıt hamuru ve kağıt fabrikaları için önerilen ve uygulanan Çevresel Performans Göstergeleri ile karşılaştırılmıştır. Gerçekleştirilen kütle dengesi analizi sonrası, ilgili literatür de kullanılarak, uygulanabilir atık azaltım seçenekleri belirlenmiştir. Son olarak, fabrikanın üretim verimliliğini arttırmak için belirlenen atık azaltım seçenekleri karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir.

24 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bir Süt Üretimi Fabrikası için Temiz Üretim Fırsatlarının Araştırılması ► Bir Süt Üretimi Fabrikası için Temiz Üretim Fırsatlarının Araştırılması başlıklı çalışmada Türkiye’nin önde gelen bir süt işleme tesisindeki pastörize süt üretimi prosesinde temiz üretim fırsatları araştırılmıştır. Süt üretim prosesi kaynaklı çevresel yükler belirlenmiş ve kütle-denge analizine dayanan bir atık azaltım denetlemesi yöntemi aracılığıyla atık azaltım olanakları belirlenmiştir. Daha sonra seçilen olanaklar çevresel fayda ve ekonomik uygulanabilirlik yönünden değerlendirilmiş ve tesise sunulmuştur. Çalışmanın sonuçları; kullanılan servis suyunun%50'sinin, atıksuyun %9,3'ünün, kullanılan kimyasal maddelerin %65,36'sının ve deşarj edilen 181,91 kg/gün KOİ, 20,7 kg/gün AKM'nin kullanımın veya atılmasının engellenebileceğini ve servis suyunun %19,6'sının yeniden kullanılabileceğini göstermiştir.

25 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Yaşam Döngüsü Analizi Yönteminin Evsel Katı Atık Yönetiminde Uygulanması: Ankara Örnek Çalışması ► Yaşam Döngüsü Analizi Yönteminin Evsel Katı Atık Yönetiminde Uygulanması: Ankara Örnek Çalışması başlıklı çalışmada, Ankara’nın katı atık yönetim sistemi için farklı katı atık yönetim sistemi senaryoları geliştirilmiş ve IWM-1 Modeli yardımı ile Yaşam Döngüsü Analizi yöntemi kullanılarak karşılaştırılmıştır. Beş senaryo kapsamında göz önüne alınan katı atık yönetim metodları; atıkların toplanması ve taşınması, kaynakta ayırma, ayıklama tesisi/transfer istasyonları, yakma, anaerobik arıtma ve düzenli depolamadır. Çalışmanın amacı, hem çevresel açıdan hem de ekonomik açıdan Ankara için en uygun katı atık yönetim sistemi seçeneğinin belirlenmesidir.

26 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Orta Doğu Teknik Üniversitesi Çevre Mühendisliği Bölümü Anasayfa | Temiz Üretim | Temiz Üretim Araçları | Temiz Üretim Sözlüğü | Örnek Uygulamalar | İlgili Kurumlar | Yararlı Kaynaklar AnasayfaTemiz ÜretimTemiz Üretim AraçlarıTemiz Üretim Sözlüğü Örnek Uygulamalarİlgili KurumlarYararlı Kaynaklar Anasayfa Temiz Üretim Temiz Üretim Araçları Temiz Üretim Sözlüğü Endüstriyel Uygulamalar İlgili Kurumlar Yararlı Kaynaklar İletişim Özellikle 20. Yüzyıl’ın ikinci yarısında baş döndürücü bir hıza ulaşan teknolojik ve endüstriyel gelişmelerin beraberinde getirdiği çevresel değerlerin tahribi ve yenilenemeyen kaynakların hızla azalması günümüzde ivmelenerek sürmektedir. Endüstrileşme ve yaşam biçimlerindeki değişmeye paralel olarak ortaya çıkan atıklar, zaman içinde logaritmik bir artış göstermiş ve bu atıklardan kaynaklı yaşanılan yerel çevre sorunları küresel bir boyut kazanmıştır. Ozon tabakasındaki delinme, küresel ısınma, asit yağmurları, çeşitli doğal alıcı ortamlara -özümseme kapasitelerinin çok üzerindeki miktarlarda- yapılan toksik ve tehlikeli atık deşarjları bu kapsamda sayılabilir. ► Temiz Üretim konusunda bilgilendirici bir web sayfası hazırlanarak, ilgilisinin kullanımına sunulmuştur.

27 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tekstil Sektöründe Avrupa Birliği IPPC Direktifi İle Uyum Çalışmaları: BAT Uygulamaları ► Tekstil Sektöründe Avrupa Birliği IPPC Direktifi İle Uyum Çalışmaları: BAT Uygulamaları başlıklı TÜBİTAK projesi kapsamında Türkiye’nin önde gelen bir tekstil fabrikasında kirlilik önleme çalışmaları sürdürülmektedir. Mevcut En İyi Teknikler Halen devam eden bu çalışma kapsamında Tekstil Sektörü BAT Referans Dokümanı baz alınarak “Mevcut En İyi Teknikler” arasından işletme ile paralellik gösterenler seçilmiştir. Tesiste varolan prosesler ile ilgili olduğu için seçilen kirlilik önleme ve azaltma olanakları prosesler özelinde incelenmiş ve proses değerlendirmeleri sonucunda 22 adet uygulanabilir Kirlilik Önleme ve Azaltma Seçeneği belirlenmiştir. İşletme yetkilileri ile halen yürütülmekte olan görüşmeler sonucu ekonomik ve pratik olarak uygun bulunan seçenekler belirlenecek ve uygulanacaktır.

28 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Temiz Üretim Kapasite Geliştirme ► Çevre ve Orman Bakanlığı’nın talebi üzerine TÜBİTAK TARAL (Kamu ARGE) Programına sunulmak üzere Ocak 2006’dan bu yana bir Temiz Üretim Kapasite Geliştirme projesinin hazırlıkları sürmektedir. Bu projenin amaçları şöyle belirlenmiştir: Etkin bir endüstriyel kaynak (malzeme ve enerji) kullanımı ve endüstriyel kirlilik azaltımına yönelik altyapı ve kapasitenin oluşturulması TÜnün yaygınlaştırılabilmesi için gerekli yasal çerçeveye ilişkin önerilerin geliştirilmesi Kurumsal güçlendirme ve gösterim projeleri yardımı ile Türkiye’de temel bir TÜ kapasite düzeyinin oluşturulması Konu ile ilgili karar vericilerin, sivil toplum kuruluşlarının, üniversite, araştırma kurumlarının ve diğer tüm paydaşların TÜnün çevresel ve ekonomik potansiyeli hakkındaki bilgi/bilinç düzeyinin arttırılması.

29 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi KOBİ’ler Düzeyinde Endüstriyel Verimlilik ve Çevresel Performansın Paralel Olarak Geliştirilmesi ► Milli Prodüktivite Merkezi’nin talebi üzerine TÜBİTAK’a sunulmak üzere Nisan 2006’dan bu yana KOBİ’ler Düzeyinde Endüstriyel Verimlilik ve Çevresel Performansın Paralel Olarak Geliştirilmesi başlıklı bir proje teklifi hazırlanmaktadır. Bu Proje geliştirilecek basit ve uygulanabilir endüstriyel verimlilik ve çevresel performans göstergelerinin, KOBİ’ler düzeyinde uygulanması yöntemiyle, önleyici çevre yönetimi yaklaşımının sadece çevresel kalitenin yükseltilmesi değil, aynı zamanda endüstriyel verimliliği arttırıcı bir uğraş olduğunun ülkemiz özgün koşulları için ve gerçekleştirilecek örnek uygulama projeleriyle gösterilmesini amaçlamaktadır.

30 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Diğer Çalışmalar dersler ► İnternet araştırmasına göre 7 üniversitemizde (Anadolu Üniversitesi, Boğaziçi Üniversitesi, Çankaya Üniversitesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Erciyes Üniversitesi, İstanbul Üniversitesi ve Orta Doğu Teknik Üniveritesi’nde Temiz Üretim, Kirlilik Önleme ve Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol konularında dersler verilmektedir. yüksek lisans tezi ► YÖK kayıtlarına göre Temiz Üretim ve Kirlilik Önleme konularında 13 yüksek lisans tezi çeşitli üniversiteler (Boğaziçi Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniveritesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, İstanbul Teknik Üniversitesi, Kocaeli Üniversitesi, Mersin Üniversitesi ve Uludağ Üniversitesi) bünyesinde tamamlanmıştır.

31 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifinin Kabul Edilmesi ve Uygulanmasına Yönelik Yetki (Kapasite) Geliştirme Projesi Direktifin yürütülebilmesi için yasal bir çerçeve ve kurumsal bir altyapının geliştirilmesi hedeflenmiştir ► Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrolü (IPPC) Direktifinin Kabul Edilmesi ve Uygulanmasına Yönelik Yetki (Kapasite) Geliştirme Projesi AB IPPC Direktiflerinin kabul edilmesi ve uygulanmasında Türkiye yönetiminin kurumsal gelişimini sağlamak amacıyla Ocak Aralık 2004 (Mart 2005e kadar uzatılmıştır) yılları arasında gerçekleştirilmiştir. Bu projede, spesifik olarak bahsi geçen Direktifin yürütülebilmesi için yasal bir çerçeve ve kurumsal bir altyapının geliştirilmesi hedeflenmiştir. İzmir’deki bir petrokimya endütrisinde pilot bir proje ile uygulanmıştır. Hollandalı ‘Grontmij Water & Reststoffen BV’ ve ÇOB tarafından uygulanmıştır.

32 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Türkiye için Çevre Alanında Yetki (Kapasite) Geliştirme Projesi Türkiye’de çevre alanındaki faaliyetlerle ilgili yasal, kurumsal, teknik ve yatırım konularında yetkilerin eğitilmesi ► Türkiye için Çevre Alanında Yetki (Kapasite) Geliştirme Projesi Nisan 2003’de başlayan ve iki yıl süren bir AB ortak-fon projesidir. Bu projede Türkiye’de çevre alanındaki faaliyetlerle ilgili yasal, kurumsal, teknik ve yatırım konularında yetkilerin eğitilmesi, dolayısıyla, çevresel kazançların etkin uygulamasının hızlandırılması amaç edinilmiştir. Proje yürütücüsü ÇOB’dur. Tekstil Sektöründe Çevre Standartları Projesi Türk tekstil endüstrisinde kullanılan malzemelerin AB çevre standartlarına uygun hale getirilmesini ► Tekstil Sektöründe Çevre Standartları Projesi KOSGEB, İzmir Sanayi Odası, Ege İthalat ve İhracatçıları Birliğini tarafından yürütülmektedir. Türk tekstil endüstrisinde kullanılan malzemelerin AB çevre standartlarına uygun hale getirilmesini hedefleyen AB destekli bir projedir.

33 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Eko-verimliliğin Üretim Endüstrisine Entegrasyonu ► Eko-verimliliğin Üretim Endüstrisine Entegrasyonu Projesi Türkiye’de temiz üretim merkezinin kurulmasına yardımcı olmak amacıyla başlatılmıştır. Proje, Boğaziçi Üniversitesi, Çevre Bilimleri Enstitüsü Temiz Üretim Birimi tarafından yürütülmektedir. Bu proje, Sürdürülebilir Gelişme İçin Çevre Platformu (ÇEVKO, TURMEPA, İSO, KALDER, TEMA, TKSD, TÜSİAD) tarafından da desteklenmektedir. Türkiye’de sürdürülebilir çevresel kalkınmayı sağlayacak TÜ Merkezinin çerçevesini düzenlemektir Projenin amacı, Türkiye’de sürdürülebilir çevresel kalkınmayı sağlayacak TÜ Merkezinin çerçevesini düzenlemektir. Bu çerçevede, yasal, idari, finansal ve kurumsal konular göz önünde bulundurularak TÜ Merkezinin yapısı değerlendirilecektir.

34 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Tekstil Ürünlerinin Uluslararasi Üretiminde Ekolojik Dengeyi Bozmayacak Temiz Üretim Teknolojilerinin Geliştirilmesi ► TTKTTE (Tekstil Terbiye ve Konfeksiyon Temiz Teknolojiler Enstitüsü), TTGV(Türkiye Teknoloji Gelistirme Vakfi), TÜBITAK-MAM(TÜBİTAK-Marmara Arastirma Merkezi)-DTI (Danish Technolgy Institute) tarafından Tekstil Ürünlerinin Uluslararasi Üretiminde Ekolojik Dengeyi Bozmayacak Temiz Üretim Teknolojilerinin Geliştirilmesi başlıklı bir Projesi yürütülmüştür. ► TMMOB ÇMO tarafından atık yönetimi ve çevre yönetim sistemleri hakkında eğitimler verilmektedir. ► Bursa Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü, Bursa Çevre Merkezi tarafından kirlilik önleme ve çevre yönetim sistemleri hakkında eğitimler verilmektedir.

35 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi SONUÇ YERİNE YA DA ÖNERİLER  Yaşam Döngüsü perpektifi çerçevesinde varolan üretim ve tüketim süreçlerinin çevresel, ekonomik ve toplumsal sonuçları belirlenmelidir.  Konu ile ilgili karar vericilerin, sivil toplum kuruluşlarının, üniversite, araştırma kurumlarının ve diğer tüm paydaşların STÜnün çevresel ve ekonomik potansiyeli hakkındaki bilgi/bilinç düzeyinin arttırılması.  STÜ kavramı ve tüm bileşenlerinin ülkemizde etkin olarak kullanılabilmesi için kurumsal güçlendirme ve gösterim projeleri yardımı ile bir teknik kapasite düzeyi oluşturulmalıdır.  STÜnün yaygınlaştırılabilmesi için gerekli yasal çerçeveye ilişkin öneriler geliştirilmelidir.

36 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi  STÜnün ana bileşenleri olan ◊ çevre ile uyumlu satın alma, ◊ tedarik zinciri, ◊ ekoverimlilik/endüstriyel verimlilik, ◊ geri dönüşüm, ◊ atık azaltma, ◊ endüstriyel ekoloji, ◊ yaşam döngüsü analizi, ◊ çevre için tasarım, ◊ çevre yönetim sistemleri, ◊ ekoetiketleme, ◊ çevresel performans göstergeleri, vd. araç ve yöntemler konusunda farklı hedef kitleler için eğitsel araçlar geliştirilmelidir.

37 Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi  STÜ uygulamalarının başlatılacağı öncelikli sektörler, yüksek çevresel ve ekonomik kazanım temelinde belirlenmelidir.  STÜ ile ilgili yöntem, teknoloji, örnek çalışma, vd.nin yer alacağı veri tabanları oluşturulmalıdır.  Konu ile ilgili tüm paydaşların kulllanabileceği iletişim ağları oluşturulmalıdır.  Türkiye’de konu üzerinde -sınırlı da olsa- varolan uzman kişi ve kuruluşların güç birliği yapması sağlanmalıdır.

38  Tüm bunların koordineli ve etkin olarak yapılabilmesi,  Çoğunlukla akademik alana sıkışmış çalışmaların gerçek hayata taşınabilmesi,  Varolan bilgi birikimi, uzmanlık, deneyim, vb.nin bir çatı altında toparlanabilmesi için İlgili tüm paydaşların katılımı ile Çevre ve Orman Bakanlığı eşgüdümünde bir Merkez kurulmalıdır. Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü, Orta Doğu Teknik Üniversitesi

39 TEŞEKKÜRLER Prof. Dr. Göksel N. Demirer Çevre Mühendisliği Bölümü Orta Doğu Teknik Üniversitesi Telefon: Faks: E.mail: