TASARIM KURAM VE YÖNTEMLERİ Bina Bilgisi III TASARIM KURAM VE YÖNTEMLERİ BaÜ mimarlık / 2005 Y. Doç. Dr. Gaye BİROL

Yeni fikir bulma ve yaratma Yaratıcılığa engeller Yaratma teknikleri bina bilgisi III Yeni fikir bulma ve yaratma Yaratıcılığa engeller Yaratma teknikleri BaÜ mimarlık / 2005

Yaratma: yoktan var etmek, kurmak, doğurmak, olmasına yol açmak. bina bilgisi III Yaratma: yoktan var etmek, kurmak, doğurmak, olmasına yol açmak. Yaratıcılık: yaratabilme, var etme yeteneği. Psikolojide yaratıcılık, “her bireyde var olduğu kabul edilen ve bireyleri icat etmeye, çeşitli yenilikler ortaya koymaya iten yatkınlık” olarak tanımlanır. Yaratıcılık kavramı genellikle bir sanat yapıtının oluşturulması konusunda kullanılır. Ancak bir soruna getirilen çözüm, yeni bir yöntem ya da yeni bir aracın ortaya çıkarılmasında da yaratıcılık rol oynar. BaÜ mimarlık / 2005

“Yaratma” nın içerdiği anlamlar: yenilik orjinallik buluş yeteneği bina bilgisi III “Yaratma” nın içerdiği anlamlar: yenilik orjinallik buluş yeteneği kalıplardan kurtulma deneylere açık olma beklenmeyen değişiklik üretme yapma hayal gücü oluşum Yaratıcılık kavramı, kişiler, ürünler ve süreç için durağan olmayan, hayal gücüne dayanan, yeni, değişik, standart dışı, yetenekli, dahice, orijinal, yeni fikir anlamlarında kullanılır. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Kişiler:Orijinal fikirlere sahip, hayal gücü kuvvetli, kendi kendine öğrenen ve buluşlar yapan kişiler için kullanılır. Bu kişilerin zeki oldukları düşünülür, ancak yaratılıcılık ile zeka arasında doğru orantılı bir ilişki yoktur. Zeka testleri: çözümleyici akıl yürütme potansiyelini ölçer. Yaratıcılık: düşünce zenginliği, içgüdüler ve orijinal düşünme yeteneğini kapsar. Bilim adamı için yaratıcılık: çözümleyici düşünebilme yeteneğidir. Sanatçı için yaratıcılık: düşünce zenginliğidir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Yaratıcı kişilerin çoğunun düzensizlik, karşıtlık ve dengesizliklerden hoşlandığı gözlenir. Asimetri ve düzensizliğin uyarıcı etkileri yaratıcılık için gereklidir. Yaratıcılık, sıradışı düşünceler, kültürel etkilerden bağımsızlık, hatta kültürel etkilere karşı çıkma biçiminde ortaya çıkabilir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Ürünler Üründe yaratıcılık, insan eliyle yapılmış olan her türlü üründeki yenilik ve orijinallik anlamına gelir. Tasarım genellikle yaratıcılıkla birlikte ( ya da eş anlamlı olarak) tanımlanır. Buna göre, yeni ve orijinal olmayan hiçbir şeyin tasarımı olamaz. Tasarımcının amacı, tasarlama konusuyla ilişkili problemleri bulmak ve bunlara çözüm üretmektir, bu da yaratıcılığın kendisidir. Yaratıcılık konusu, özellikle mimarlıkta çok önemlidir. Mimarlığın doğası gereği, tasarlanacak her binanın birbirinden farklı ve yeni olması beklenir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Süreç Süreçte yaratıcılık, sürecin gerek soyut (tasarım) gerek somut (üretim) aşamalarında tasarım olgusunun sınırlarını genişletmek, yenilik ve buluşlara yönelmek anlamına gelir. Tasarıma yaratıcı olarak yaklaşmak, eldeki tasarım ön programını uygulanabilir boyutlarda değiştirmek ve tasarım özelliklerinin ne olacağına yeniden karar vermektir. Tasarım sürecinde var olan önyargıları ve kabulleri, her türlü engeli ortadan kaldırmak, yaratıcı yaklaşımın temelini oluşturur. BaÜ mimarlık / 2005

Yaratıcılığa engeller bina bilgisi III Yaratıcılığa engeller Eğitim, toplumsal baskılar ve kurallar yaratıcılığı engelleyebilirler. Toplumda yaratıcı, yeniliğe yönelik davranan ve geleneklere uymayan kişilerin cezalandırılmasına sıkça rastlanır. Yaratıcılığı engelleyen faktörler: çok disiplinlilik toleranssızlık güvenlik isteği algısal engeller kültürel engeller heyecan engellemesi hafıza ve zihinle ilgili engeller. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Çok disiplinlilik Problem çözme psikolojik bir olgudur. Yeni fikirler ortaya atma, kişinin beyninin bilinçaltı ilişkiler kurma yeteneğiyle gerçekleşmektedir. Serbest olarak düşünüp ilişkiler kurabilmede çok disiplinliliğin önemli rolü bulunur. Bilgi kalitesinin ve hafıza gücünün problem çözme sürecinin zenginleşmesinde etkisi vardır. Nesnelere yeni bir gözle bakmak yaratıcılık açısından çok gereklidir. Yeni bakış açıları edinmenin yolu da nesnelerle başka bir dil kullanarak iletişim kurmaktan geçer. Bu iletişim kurma konusu model ve metafor kavramlarıyla ilişkilidir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Toleranssızlık Toleranssızlık çok güçlü zihinsel engeller oluşturur ve problem çözmeyi güçleştirir. Toplumsal ortamda tolerans, problem çözmek için zorunludur. Bu nedenle, toleranslı davranmak yani bazı konularda katı olmamak problemlerin çözümünü kolaylaştırabilir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Güvenlik isteği Problemleri aynı biçimde çözmeye alışmış olan tasarımcı ya da firma, bir tür güvenlik isteği ile bu şekilde davranmaktadır. Güvenlik isteği, tasarımcıyı yenilikler konusunda yavaş davranmaya ya da değişiklikleri kolay kabullenmemeye iter. Bu da bir tür güvensizlik duygusundan kaynaklanır. Bu durum yaratıcılığı engelleyebilir. Bir mimarın piyasada iş bulamama ya da işini kaybetme korkusu da yaratıcılığın engellenmesine yol açabilir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Algısal engeller Bir insanın çevreyi ve dünyayı nasıl gördüğü ve algıladığı yaratıcılık ile doğrudan ilişkilidir. Çeşitli algısal engeller (renk körlüğü, sağırlık, vb.) ve kişilerin duyu organlarını gerektiği şekilde kullanamamalarının oluşturduğu “psikolojik yetersizlik duygusu”, yaratıcılık açısından tam bir engellemeye neden olur. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Kültürel engeller Kültürel engeller, kişinin içinde bulunduğu kültürel ortamın etkisi altında oluşur. Mimarlık kültüründen gelen kalıplaştırıcı etkiler, tasarımcının yaratıcılığını engelleyebilir. Kullanıcı sıradan bir iş yaptırdığında, mimardan fazla yenilik yapmasını beklemez. Alışılmış yöntemlerle, alışılmış görüntülere sahip ve sıradan yapılan tasarlanması istenir. Bu durum yaratıcılığa yapılan kültürel bir engellemedir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Heyecan engellemesi Ortadan kaldırılması en zor engellemelerden birisi “heyecan duyma”dır. Hata yapma korkusu ve olası başarısızlıklara karşı oluşturulmuş güven isteği nedeniyle, bir konuda öncü olma konusunda isteksizlik ya da bir işi sonuna kadar götürmeyi istememe gibi konular heyecan engellemesinden kaynaklanır. Yaratıcılık konusunda diğer tasarımcılar, hocalar ya da diğer öğrencilerden çekinme, tasarım öğrencisinin çeşitli alternatifler aramak yerine ilk akla gelen çözüme sarılmasına neden olur ve bu durum da bu alandaki diğer bir engellemedir. BaÜ mimarlık / 2005

Hafıza ve zihinle ilgili engeller bina bilgisi III Hafıza ve zihinle ilgili engeller Kişilerin çocukluklarından itibaren karşılaştıkları yasaklamalar, bağımsız olarak ve serbest düşünmelerini engelleyebilir. Bazı durumlarda insanların daha önce aldıkları eğitim ve edinmiş oldukları değerler, güçlü psikolojik engeller oluşturabilir. Kişi bir nesneyi ya da tekniği belirli bir biçimde görmeye alıştığı zaman, onu başka bir şekilde görebilmesi ya da düşünebilmesi mümkün olamamaktadır. Nesnelerin alışılan işlevleri dışında kullanılmalarını düşünememe de bu kapsamda ele alınabilir. (makarna ya da şeker küplerinin maket malzemesi olarak kullanılması, çöp olarak kullanılan şişe ya da konserve kutularının yığılması ile bir duvar örülmesi) BaÜ mimarlık / 2005

Yaratıcılığın engellenmesi konusundaki genel sonuçlar: bina bilgisi III Yaratıcılığın engellenmesi konusundaki genel sonuçlar: Çok sayıda reklam, kitle iletişimi, seri üretim, otomasyon ve toplum üzerindeki sürekli daha az kişisel olma ve tekdüze olma yönündeki baskılar, problemleri yeni ve alışılmadık biçimlerde çözme olasılığını azaltmaktadır. Algısal, kültürel, psikolojik ve duygusal engellemeler nedeniyle, tasarımcılar kendilerini yeni problemler çözme konusunda yetersiz bulmaktadırlar. Bu durum, yaratıcılığın ve orijinal ürünler yaratma işinin gelişimini ve geleceğini de tehdit etmektedir. Çeşitli engellemeler insan kişiliğinin yapısında olmayan ve sonradan öğrenilen, sınırlayan ve yasaklayan faktörlerdir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Yaratma teknikleri Yaratıcılık konusundaki engellemeleri ortadan kaldıracak yöntem ve tekniklerin öğrencilere aktarılması ve derslerde öğrencilerin yaratıcı potansiyellerinin ortaya konması önemlidir. Öğrencilerin daha önce çözemedikleri problemleri çözmelerini sağlamak, günlük deneyim ve alışkanlıkların dışına nasıl çıkılacağının öğretilmesi gerekmektedir. Yaratıcılık yeniliği, yenilik de denemeyi, deneme de hata yapmayı gerektirir. Bu nedenle hata yapmaktan korkmamak gerekir. BaÜ mimarlık / 2005

Yaratıcılığa yardımcı olabilecek teknikler: bina bilgisi III Yaratıcılığa yardımcı olabilecek teknikler: benzetme yapma zihinsel engelleri kaldırma beyin fırtınası synectics kontrol listeleri morfolojik kartlar ilişkili karar bölgeleri analizi kavram üretme BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Benzetme yapma Benzetme yapma ve tasarlanacak ürüne benzer örnekler konusunda bilgilenme, tasarlamada en fazla uygulanan yaklaşımlardır. Mimari tasarım büyük ölçüde benzetmeye dayanır. Taşıyıcı sistem, detaylar, tesisat bir binadan diğerine aktarılır. Çizim ve maketler binayı örnek alan ve modelleyen yaklaşımlardır. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III BaÜ mimarlık / 2005

Zihinsel engelleri kaldırma bina bilgisi III Zihinsel engelleri kaldırma Zihinsel engelleri kaldırmak için geçerli olabilecek teknikler: ürünü değiştirme (mevcut tasarımı ya da parçalarını farklı biçimlere sokma) parçalar arasında yeni bağıntılar arama tasarımın durumunu yeniden değerlendirme tasarımcıya kendi düşünce kalıplarını algılama olanağı tanıma, daha sonra da kontrol olanağı verme farklı açılardan düşünmeye çalışma farklı kavramlarla düşünmeye çalışma aynı konunun farklı kişiler tarafından algılanış biçimini ele alma BaÜ mimarlık / 2005

Ürünü değiştirme diğer kullanılış şekilleri nelerdir? bina bilgisi III Ürünü değiştirme diğer kullanılış şekilleri nelerdir? değiştirilebilir mi? büyütülebilir ya da küçültülebilir mi? yerine başka bir şey konulabilir mi? yeniden biçimlendirilebilir mi? ters çevrilebilir mi? başka bir şeyle birleştirilebilir mi? var oluş nedenleri nelerdir? ilişkileri değiştirilebilir mi? nitelikleri değiştirilebilir mi? Bu tür sorular, problemin çözümü için yeni alternatifler üretilmesine yardımcı olabilir. (“parlak” kelimesi, ışık, güzellik, ihtişam, aydınlık, parıltı, güneş, dalga, kıvılcım, büyüklük, yükseklik, ayrıcalıklı, üstün gibi kelimeleri çağrıştırır ve yeni anlamlar üretilmesine yardımcı olur.) BaÜ mimarlık / 2005

Parçalar arasında yeni bağıntılar arama bina bilgisi III Parçalar arasında yeni bağıntılar arama Tasarlama ürününün parçaları ya da ürünün çevresiyle arasındaki ilişkilerle ilgili olarak yeni bağıntılar aranabilir. Farklı malzemelerin kullanılması ya da farklı alternatiflerin farklı kombinasyonlarının yapılması, farklı alternatiflerin oluşturulmasına ve yaratıcılığın gelişmesine katkıda bulunabilir. BaÜ mimarlık / 2005

Tasarımın durumunu yeniden değerlendirme bina bilgisi III Tasarımın durumunu yeniden değerlendirme Tasarlama problemi konusunda mevcut düşünceleri yeni baştan gözden geçirip, o ana kadar gelişmiş olan düşüncelerin kontrol edilmesi ya da genişletilmesi sağlanabilir. O ana kadar uygulanan yaklaşımdan farklı yaklaşım biçimleri, farklı malzemelerin kullanılması düşünülebilir. Tasarımla ilgili olarak kullanılan kavramlar gözden geçirilir. Gerekirse farklı kavram ve uygulama şekilleri kabul edilir. Kavramlarla düşünme tasarımcıya yeni ufuklar açabilir. BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Beyin fırtınası Beyin fırtınası, yeni fikirlerin grup halinde ya da tek başına ortaya çıkarılmasına yardımcı olan teşvik edici bir yöntemdir. Bu yöntemde ortaya çıkacak fikirlerin uygulanıp uygulanmamasının, değerli ya da değersiz olmasının hiç önemi yoktur. Önemli olan çok sayıda fikrin ortaya konması ve başka fikirlerin ortaya çıkmasına yardımcı olmaktır. Bir grup insan çağrışımlara dayanarak fikir üretir. Hiçbir fikir eleştirilmez, aksine en uçuk fikirler desteklenir. Ortaya çıkan çok sayıda fikir kaydedilir ve daha sonra değerlendirilir. BaÜ mimarlık / 2005

Oturuma bir başkanın yönetiminde 5-6 kişi katılır. bina bilgisi III Oturuma bir başkanın yönetiminde 5-6 kişi katılır. Başkan problemi olabildiğince basit bir dille sunar. Oturumda hiçbir fikrin değerlendirilmesine, yargılanmasına, eleştirilmesine izin verilmez. Oturuma katılanlar ele alınan problem konusundaki fikirlerini hemen açıklamalıdırlar. Fikirler ne kadar alışılmamış olursa o kadar değerlidir. Başlangıçta gerçekleşmesi imkansız gibi görünen bir fikir, başka birinin önerileriyle çok başarılı bir çözüme dönüşebilir. Oturum süresi 30 dakika-1 saat arasında sınırlandırılır. Oturuma katılanlar ortaya atılan fikirlerin kombinasyonun yapmaya ve fikirleri desteklemeye yöneltilir. Her fikrin sahibi ve fikrin özeti kaydedilir. Oturum sonrasında fikirler yazılı olarak oturuma katılanlara dağıtılır ve oturum 2-3 kez tekrarlanır, yeni fikirler üzerinde düşünülmesi sağlanır. Bu fikirler değerlendirilir. Yinelenen fikirler bazı başlıklar altında toplanır. Bu başlıklar tasarım fikirleridir. Beyin fırtınası değişken ve dinamik statüdeki tasarım ürünlerinin yaratılmasında çok yararlıdır. BaÜ mimarlık / 2005

Beyin fırtınasına örnek: 4 kişilik bahçeli bir konut tasarımı. bina bilgisi III Beyin fırtınasına örnek: 4 kişilik bahçeli bir konut tasarımı. Birinci öğrencinin fikirleri: Giriş üst kattan olsun Tüm cepheler cam olsun Konut ağaç üzerinde olsun Teleferik sistemi ve sarmaşıklarla konutlardan birbirine geçilsin Denizin içinde evler olsun Evlerin üzeri tamamen açık olsun Ev mantar şeklinde olsun Mantarın üzerindeki benekler cam olsun Evler küre şeklinde olsun Evler uçan daire şeklinde olsun Yapıdaki bütün hacimler küre şeklinde olsun ve birbirine moleküller şeklinde bağlansın Evin içinde ağaç yetiştirelim İkinci öğrencinin fikirleri: Giriş kapısına köprü bağlansın Çatı katında havuz olsun Oturma odası bodrum katta olsun Evde hiç cam olmasın Evin bütün duvarları akvaryum olsun Ev kale şeklinde olsun Ev tamamen toprak altında olsun Ev göl şeklinde olsun Salonda yatılsın Ev gemi şeklinde olsun Evin salonunda havuz olsun Bahçedeki havuzun üzeri kışın kapatılabilsin BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Synectics (sinektik) Belli bir şekilde birbiriyle ilgisiz unsurların bir araya getirilmesi, birleştirilmesi. Bir grup eylemidir, ancak beyin fırtınası değildir. Beyin fırtınasında olduğu gibi çağrışımlar yardımıyla fikir yaratılması yerine, çağrışımların mecaz ve karşılaştırma sistemleriyle meydana gelen alanlar üzerine tasarım eylemleri yöneltilir. Bu yaklaşımda, sentez aşamasında yeni bir şey ortaya konur ya da problemleri yeni bir ışık altında görmeye olanak sağlar, bunu bir benzetme sistemi aracılığıyla gerçekleştirir. Bu benzetmelerde metaforlara başvurulur. BaÜ mimarlık / 2005

Bu benzetmeler dört grupta incelenebilir: bina bilgisi III Bu benzetmeler dört grupta incelenebilir: Kişisel benzetme: tasarımcılar tasarımın bazı yönleriyle kendilerin benzer hissederler. (eğer ben bir kiriş olsam nasıl hissederim, üzerimdeki gerilmeler nelerdir, mesnetlere karşı tutumum ne olur, vb.) Doğrudan benzetme: problem sanat, bilim ya da teknoloji gibi diğer alanlardaki olgular ile karşılaştırılır. Sembolik benzetme: tasarlama problemi özel anlamların kökenini yansıtır. (dişli çark: birbirine dayalı duraklamalar, değirmen taşı: hassas kabalık, vb.) Fantezi benzetme: bir sanatçının bilinçaltındaki isteklerinin düşlerinin canlandırılmasıdır. Dünyanın gerçek görünümünün dışında görülmesidir. (bilim kurgu filmleri ve onlardan esinlenerek yapılan mimari ürünler, tamamen fantezinin rol oynadığı tasarımlardır.) BaÜ mimarlık / 2005

bina bilgisi III Sinektik yönteminde, oluşturulan gruplarda farklı konularda çalışmakta olan, farklı şekillerde düşünen, farklı yaşlarda ve birbirine zıt kişiliklere sahip katılımcılar bulunur. Yöntemin aşamaları: Gruba beyinlerinin ve sinir sistemlerinin spontane eylemleri ile ilgili benzetmeleri kullanabilecekleri uygulamalar verilir. Problem analiz edilir. Bilinen, kolay ve bilinenlerin tekrarı ya da farklı kombinasyonları olan çözümler elenir. Çözümü farklılaştırabilecek benzetmelere yer verilir. Fizik kanunları ve yerleşmiş kurallar tamamen bir kenara bırakılır. Problem ortaya konur, çözümü engelleyen güçlük ve çelişkiler tanımlanır. Hatırlatıcı benzetme soruları aracılığıyla yaratıcı çözümler beklenir. Eğer problem çok soyut bir hal alırsa, önceki aşamalara dönülür. Süreç sonunda elde edilenler esas organizasyona tamamlanmak ve değerlendirilmek amacıyla sunulur. BaÜ mimarlık / 2005