DERS YAZILIMLARININ TASARIMI, DEĞERLENDİRİLME YAKLAŞIMLARI VE SEÇİMİ Uz. Fezile Özdamlı

DERS YAZILIMLARININ TASARIMI Bilgisayar yazılımlarının tasarımı, geliştirilmesi ve değerlendirilmesi, yazılımı kullanacak hedef öğrenci kitlesi için zengin ve verimli öğretim ortamları oluşturabilme adına titizlikle ele alınması gereken dinamik bir süreçtir.

Uygulamada karşılaşılan en büyük sorunlardan birisi bu tür yazılımların eğitsel yöntem ve süreçler konusunda deneyimsiz kişilerce hazırlanması ve yazılımların eğitsel anlamda eksik bir altyapıya sahip olmasıdır.

DERS YAZILIMI GELİŞTİRME SÜRECİ Günümüzde, ders yazılımlarının tasarımı alanında faliyet gösteren bir çok yazılım firması bulunmaktadır. Yazılım üreten firmalar, ileri düzey yazılım araçları yardımıyla geliştirdikleri profesyonel uygulamalarla konuyla ilgili talepleri karşılamaktadırlar. Bu durumun yanı sıra birçok yazılım firması da ticari kaygılar nedeniyle gerekli inceleme ve araştırma yapmaksızın geliştirdikleri yazılımları kullanıcılara sunmaktadırlar.

Ders yazılımlarının geliştirilmesi sürecindeki işlemler; Tasarım ekibinin seçilmesi İhtiyaç analizinin yapılması Hedeflerin belirlenmesi Hedef kitlenin analizi Tasarım öğelerinin belirlenmesi Yazılım araçlarının belirlenmesi Tasarımın bilgisayar ortamına aktarılması İçeriğin tasarlanması ve şablona yerleştirilmesi Ara değerlendirmelerinin yapılması Yardımcı malzemelerin geliştirilmesi Pilot denemenin yapılması Son kontrollerin yapılması ve çoğaltma işlemleri yapılmalıdır.

1- Tasarım Ekibinin Seçilmesi Bir ders yazılımını geliştirilirken; öğretim tasarımcısı, programcı, konu uzmanı, grafik tasarımcı, ölçme değerlendirme uzmanı ve satış destek sorumlusu gibi çeşitli uzmanlık alanlarına sahip ekip üyeleri birlikte çalışmak durumundadır.

Ders yazılımı tasarımının bir ekip işi olduğu gerçeğinden hareketle, ekip üyeleri belirlenirken, çeşitli uzmanlık alanlarına sahip ekip üyelerin seçilmesine dikkat edilmelidir.

İhtiyaç Analizinin Yapılması İhtiyaç analizi aşamasında, mevcut piyasa olanaklarının ve yazılıma duyulan ihtiyacın tespit edilmesi gerekmektedir. Geliştirilmesi düşünülen ders yazılımının piyasada bulunup bulunmadığı, yazılım piyasada hali hazırda bulunuyorsa bu yazılımın fayda ve sınırlılıklarının neler olduğu, kullanıcılardan talep görüp görmediği, yeterli teknik donanıma sahip olup olmadığı gibi konular detaylı olarak incelenmelidir. Kullanıcılar tarafından talep görmeyeceği baştan belli olan bir ders yazılımı geliştirilmiş, emek, işgücü ve para gibi kaynaklar boş yere sarf edilmiş olur.

2- İhtiyaç analizi, dört adımda tamamlanan bir süreçtir; Hazırlık: İhtiyaç analizi için gerekli hazırlıkların tamamlanması, ihtiyaç analizi anket formu, görüşme formlarının çoğaltılması ve bunların uygulanacağı gruplar için anket uygulama programının hazırlanması işlemleri gerçekleştirilir. Bilgi Toplama: İhtiyaç analizi anket formundan, yapılacak karşılıklı görüşmelerden ve arşivlerden gerekli bilgilere ulaşılır. Bilgilerin Analizi: Yukarıda sözü geçen kaynaklardan ve daha başka ihtiyaç duyulan alanlardan sağlanan bilgilerin taşıdığı özelliklere göre sınıflandırılması ve ihtiyaç alanlarının belirlenmesi işlemleri gerçekleştirilir. Bilgilerin Raporlaştırılması: Belirlenen ihtiyaçların her biri için ayrı ayrı açıklayıcı bilgilerin yer aldığı ve belirlenen ihtiyaçların kapsamı, nedenleri ve ihtiyaçlara ilişkin çözüm önerilerinin getirildiği raporlaştırma işlemleri gerçekleştirilir.

3- Hedeflerin Belirlenmesi Hedef, öğretim etkinlikleri sonunda öğrencide bulunması istenen bilgi beceri ve tutumlardır. Bu hedeflere ulaşabilmek için öncelikli olarak sağlanacak alt hedefler önceden belirlenmelidir. Hedeflerin belirlenmesi ders yazılımının hangi süreçler doğrultusunda ilerleyeceğinin baştan kestirilmesine olanak tanımaktadır. Bu sayede ders yazılımının geliştirilmesi sürecinde her bir aşamaya ilişkin nelerin yapılacağı belirlenmiş olacaktır.

4- Hedef Kitlenin Analizi Bir ders yazılımının başarısı, diğer faktörler yanında, büyük ölçüde hedef kitlenin bilgi ve beceri düzeyine uygun olarak geliştirilmesine, uygulanmasına ve değerlendirilmesine bağlıdır. Hedef kitle analizi sürecinde, öğretilmesi düşünülen konularla ilgili hedef kitlenin sahip olduğu bilgi ve becerilerle ilgili bilgi toplanmaktadır. Hedef grubun sahip olduğu niteliklerin analizi çeşitli yöntemlerle yapılabilir. Tesadüfi olarak seçilmiş hedef kitle üyelerinin gözlemlenmesiyle, Tesadüfi olarak seçilmiş hedef kitle üyeleriyle görüşülerek, Tesadüfi olarak seçilmiş hedef kitle üyelerine test uygulamakla ve Hedef kitleyle ilgili tecrübe sahibi olan uzmanların görüşlerine başvurulası yoluyla hedef kitleye ilişkin bilgi toplanabilir.

5- Tasarım Öğelerinin Belirlenmesi Bu aşamada öncelikli olarak ne gibi tasarım tekniklerinin kullanılacağı, arayüzün ne gibi işlevlerin olacağı, şablonun biçimsel özelliklerinin nasıl olacağı, hangi renklerin kullanılacağı gibi noktalar genel hatlarıyla belirlenmeye çalışılır. Bu aşamada içeriğe ilişkin veri girişi yapılmamaktadır. Tasarım öğelerinin belirlenmesi genel olarak tasarım alanının net hatlarla çizilmesine ve tasarımcıya çalışma rahatlığının sağlanmasına yardımcı olur.

6- Yazılım Araçlarının Belirlenmesi Hali hazırda piyasada bulunan ve çeşitli özellikleri bakımından bir birlerine göre farklılıklar içeren Adobe Photoshop, Illustrator, Macromedia Freehand, Corel Draw gibi grafik üretim yazılımları ve ASP, PHP, Visual Basic, Flash, Dreamweaver gibi yazılım araçları kullanılarak ders yazılımlarının üretimi yapılmaktadır. Geliştirilen yazılımların veri taban işlemlerinde XML, Access, Mysql gibi veri tabanı uygulamaları kullanılmaktadır. Yazılım araçlarının belirlenmesi aşamasında öncelikli olarak veri tabanı seçimi ve tasarımı ve arayüz tasarımı ve geliştirme araçlarından oluşan iki aşamalı işlemler üzerine odaklanılmaktadır.

7- Tasarımın Bilgisayar Ortamına Aktarılması (Kodlama) Günümüzde yazılım kodları, daha önce olduğu gibi uzun uzun yazılmak yerine, görsel ve nesne yönelimli programlama dilllerinin sağladığı araçlar yardımıyla, daha az zamanda ve daha pratik olarak gerçekleştirilmektdir. Tasarımı tamamlanmamış bir uygulama, programcıya ulaştığında, programcının yapacağı ilk iş modülü iyi anlamak olmalıdır. Bu aşamada programcının işinin kolaylaştırılması amacıyla tasarımda hazırlanan senaryolar, kodlama detayları ve akış diyagramlarının programcıya yazılı olarak verilmesi ve yapılacak işin detaylı olarak anlatılması gereklidir.

8- İçeriğin Tasarlanması ve Şablona Yerleştirilmesi Ders yazılımının programlamaya ilişkin öğeleri belirlendikten sonra içeriğe ilişkin hazırlanmış olan gerek görsel malzemeler gerekse metne dayalı malzemeler şablona aktarılır. Bu aşamada dikkat edilmesi gereken nokta hazırlanan içeriğin dil bilgisi ve anlam yönünden kontrolünün dikkatli yapılmış olmasıdır. İçeriğin oluşturulması sürecinde çeşitli bilgisayar uygulamalarının olanaklarından da yararlanılarak salt metne dayalı olmayan bir içerik hazırlmak kullanıcı ihtiyaçlarına da cevap verecektir. Bir bilginin görsel olarak aktarımı mümkünse ne kadar metin kullanılırsa kullanılsın görsel öğenin vereceği etki yakalanamaz. İçeriğin hazırlanmasında bir diğer önemli nokta da, bilgilerin sağlam ve güvenilir kaynaklardan temin edilme zorunluluğudur.

9- Ara Değerlendirmelerin Yapılması Tasarım sürecinde verilecek kararlar ve ürünün geliştirilmesi sürecinde kararların sürekli olarak sınanması, tasarım bittikten sonra geri dönülmesi olanaksız olan bir takım hataların da ortadan kaldırılmasına olanak tanıyacaktır. Programlama ile işlevselliğin uyumunun değerlendirildiği bu süreç, sunulmak istenen içeriğin uygun biçimde sunulup sunulmadığını görmek amacıyla, geliştirme aşamasında yazılımın kontrolüne yönelik olan uygulamalıdır.

10 - Yardımcı Malzemelerin Geliştirilmesi Kullanıcı kılavuzları, yardım hizmetleri, sözlükler ve kısayollar gibi yardımcı malzemeler, tasarımın bitirilmesine yakın hazırlanması gereken malzemelerdir. Bu malzemeler genel olarak yazılım hakkında bilgi içeren görsel ve işitsel ürünler olabileceği gibi, basılı olarak hazırlanmış malzemeler de olabilir. Ders yazılımlarında, özellikle yazılım içine entegre edilmiş yardım seçeneklerine yazılımın her bir seviyesinden ulaşılabilmesine olanak tanınmalıdır.

11- Pilot Denemenin Yapılması Pilot denemede yazılım gerçek ortamlarda, yazlımın potansiyel hedef kitlesini oluşturabilecek kişilerce denenmelidir. Ders yazılımları ile ilgili olarak öğretim boyutunda yapılan değerlendirme biçimleri dışında, teknik anlamda gerçekleştirilen, Alfa ve Beta testleri de literatürde karşılaşılan değerlendirilme türleri arasındadır. Alfa testi, çokluortam uygulaması tam bir işlevselliğe kavuşmadan, fakat çalışır durumdayken gerçekleştirilen değerlendirmedir. Uzmanlar ve tasarımcılar tarafından belirlenen gruplarca yapılır. Beta testinde ise yazılım son kullanıcıya sunulur. Yazılımın bu gurup tarafından güvenilirlik, kurulum ve dökümantasyon temelindeki değerlendirilmesi gerçekleştirilir.

12- Son Kontrollörün Yapılması ve Çoğaltma Bu aşama, üretilen ders yazılımının seri üretimi yapılmadan önceki son aşamadır. Bu aşamada gözden kaçması muhtemel olası hataların düzeltilmesi ve yazılımın çoğaltılmaya hazır hale gelmesi gerekmektedir. Bunun için yazılım ekibinde bulunan herkesin kontrol çizelgeleri yardımıyla detaylı bir inceleme yapması önerilmektedir. Detaylı inceleme sonucunda bulunan hataların düzeltilmesinin ardından çoğaltma işlemine geçilebilir.

Ders Yazılımlarını Değerlendirme Yaklaşımları Değerlendirme sürecinde öncelikli olarak değerlendirilecek olan ürünün açıklığa kavuşturulmasında yarar vardır. Unutulmaması gereken nokta ise; değerlendirmenin eğitimde bir amaç değil, sağlıklı sonuçlara ulaşabilmek için bir araç olduğudur. Ders yazılımlarının tasarımında değerlendirmenin durağan bir aşamadan çok, tasarımda belirlenen hedeflere ulaşılıncaya kadar devam eden dinamik bir süreçtir.

Ders yazılımlarının değerlendirilmesinde temel olarak iki temel yaklaşım işe koşulmaktadır. Bunlar; biçimlendirmeye yönelik değerlendirme (Formative Evaluation) düzey belirlemeye yönelik değerlendirmedir (Summative Evaluation).

Biçimlendirmeye Yönelik Değerlendirme (Formative Evaluation) Tasarımın her aşamasında devam eden bir değerlendirme biçimidir. Bu tip bir değerlendirmede, tasarım süreci boyunca ortaya çıkması muhtemel olan eksikliklerin araştırılması ve gerekli düzenlemelerin yapılması başlıca hedeftir.

Biçimlendirmeye Yönelik Değerlendirme Düzey Belirlemeye yönelik değerlendirme Geliştirme Uygulama Tasarım Biçimlendirmeye Yönelik Değerlendirme Süreç içerisinde mükemmele ulaşılmaya çalışılır.

Biçimlendirmeye yönelik değerlendirme sürecinde yer alan evreleri her biri kendine ait çeşitli alt basamaklardan oluşan bölümlere ayrılmaktadır. Söz konusu evreler, uygulamanın tasarımından, son kullanıcıya sunulduğu beta sürümüne kadar çeşitli adımlar içerisinde yer almakta, toplanan veriler konu uzmanları ve kullanıcılar tarafından iç ve dış gözden geçirmelere tabi tutulmaktadır.

Düzey Belirlemeye Yönelik Değerlendirme Düzey belirlemeye yönelik değerlendirme, tasarım sürecinin sona ermesi ve yazılımın kullanıcılara sunumu ile başlayan bir uygulamadır.

Gerçek kullanıcılar, tasarlanan sistemin işleyişi ile ilgili birtakım önerilerde bulunurlar. **** Biçimlendirmeye yönelik değerlendirme ürün geliştiricilerin ilgilerine hizmet eden, düzey belirlemeye yönelik ise ürünü kullanacak olan hedef kitleye hizmet eden bir yöntemdir.

Ders yazılımlarının değerlendirilme süreci genelde bir kalite kontrol işidir.

Değerlendirmede Yöntem ve Yaklaşımlar Değerlendirmenin sağlıklı yapılabilmesi amacıyla yazılım değerlendirmede kullanılan yaklaşımlar; Dolaylı, Doğrudan, Tümleşik.

1- Dolaylı Değerlendirme Dolaylı değerlendirme teknikleri çoğunlukla ders yazılımının özellikleriyle ilgili kontrol listelerinin kullanımını öngörmektedir. Dolayısıyla, dolaylı değerlendirme yaklaşımına göre kullanılan şablona uyan yazılım “kaliteli”, uymayan yazılım da “kalitesiz” olarak nitelenmektedir.

Dolaylı değerlendirme yaklaşımında kullanılan teknikler; Boyuta dayalı değerlendirme, İlkeye dayalı değerlendirme, Standarda dayalı değerlendirme

1.1 - Boyuta Dayalı Değerlendirme Öncelikli olarak ders yazılımının; bilgisayarın eğitsel özelliklerinden yararlanma, ekran düzeni, öğretim tasarımının uygunluğu, fiyat, süre, içerik ölçme değerlendirme uygunluğu gibi belirli değerlendirme noktaları belirlenir. Daha sonra belirlenen bu noktaların uzmanlarca ders yazılımında sorgulanması işlemi yapılır.

1.2- İlkeye Dayalı Değerlendirme İlkeye dayalı değerlendirme tekniği daha yaygın olarak kullanılmaktadır. İlkeye dayalı değerlendirme tekniğine göre, değerlendirilmesi istenen özellikler sadece “Ekran tasarımı” şeklinde ifade edilerek değil,içerik düzeninden geribildirimlerin kullanımına kadar birçok nokta göz önünde bulundurularak yazılımın değerlendirilmesi işlemi gerçekleştirilir.

1.3- Standarda Dayalı Değerlendirme Değerlendirme sürecinde öncelikli olarak somut, gözlenebilir ve yoruma kapalı standardlar belirlenir ve belirlenen bu standardlara göre yazılımlar değerlendirilir. Örneğin “Ekranda kullanılan görsel öğeler arasında renk uyumu sağlanmalıdır” şeklindeki bir ilkenin sorgulanması kişiden kişiye değişiklikler gösterebilirken; “Renk uyumunun yakalanması için zıt renkler bir arada kullanılmalıdır” şeklindeki bir standardın sorgulanması daha somut ve daha nesnel olacaktır.

2- Doğrudan Değerlendirme Doğrudan değerlendirme yöntemi, dolaylı değerlendirmeden farklı olarak, yazılımla ilgili kalite göstergelerinin deneysel bir yaklaşımla, gerçek ortamlarda gözlenmesini ya da ölçülmesini öngörmektedir.

Doğrudan değerlendirme yaklaşımı temelde kullanıcıların öğrenmeleriyle ilgili hususları kapsadığı için, yazılıma ait etkililik ve verimlilik dışında kalan kalite göstergelerini kapsamamaktadır. Değerlendirmenin kapsamını belirlemek için ise şu sorulara yanıt aranmaktadır. Yazılım öğretici özelliği taşımakta mıdır? Yazılımın öğretici özelliğinden ne kadar emin olunabilir? Yazılımda, içeriğin aktarımı amacıyla hangi öğretim yöntemi kullanılmaktadır? Yazılım sayesinde öğrenciler ne oranda öğrenme gerçekleştirmişlerdir? Yazılımın öğrenme üzerindeki etkisi diğer yazılımlarla kıyaslandığında yeterli midir?

Dolaylı ve doğrudan değerlendirme yöntemleri arasında karşılaştırma yapıldığında doğrudan değerlendirme yöntemindeki güvenirlik yüzdesinin dolaylı değerlendirmeye göre fazla olduğu söylenebilir. Her ne kadar doğrudan değerlendirme yöntemi dolaylı değerlendirme yöntemine üstünlük sağlıyor olsa da, sağlıklı bir değerlendirme için her iki yöntemin birbirini tamamlayıcı, özelliklerinin bir arada kullanılmasında yarar vardır. Bu noktada tümleşik değerlendirme yönteminden söz etmek yerinde olacaktır.

3- Tümleşik Değerlendirme Her iki yaklaşımın karması niteliğinde olan bu yaklaşım; Dolaylı ve doğrudan değerlendirmenin sınırlılıklarından korunarak mevcut avantajlarından yararlanma ilkesine dayanmaktadır. Dolaylı ve doğrudan değerlendirme yaklaşımlarının bir arada kulanılmasını öngörmekle birlikte iki yaklaşımın toplamı anlamına gelmemektedir. Mümkün olduğunca doğrudan değerlendirme, gerektirdiği durumlarda da dolaylı değerlendirme yaklaşımı öngörmektedir. Tüm kalite göstergelerinin değerlendirme kapsamına alınmasını, böylelikle kalitenin tüm boyutlarıyla ve güvenilir bir şekilde değerlendirilmesini öngörmektedir.

Ders Yazılımlarının Seçimi Bir dersi ya da bir konuyu öğretmeyi amaçlayan herhangi bir öğretim materyalinin seçiminde olduğu gibi, ders yazılımlarının seçimi de oldukça önemli ve özen gösterilmesi gereken bir konudur.

Nitelikli ders yazılımlarının en temel özelliği, bu yazılımların öğretme-öğrenme ilkelerine uygun olarak hazırlanmış olmaları ve kullanımlarının kolay olmalarıdır. Bu özelliklerin karşılanması, ancak işbirliği içinde çalışan bir tasarım ekibi ile olanaklıdır.

Ders yazılımlarının seçiminde standart bir seçim kriteri olmamasına karşın genel olarak aşağıdaki değişkenler göz önünde bulundurularak bir tercih yapılabilir. Amaca Uygunluk Hedef Kitleye Uygunluk Maliyet, Güncellik, Teknik Destek.

Amaca Uygunluk Amaca uygunluk, seçilen bir ders yazılımının, öğretilmesi planlanan konuyu kapsaması ile ilgilidir. Bir ders yazılımının seçilmesinde hedeflerle ilgili dikkat edilmesi gereken ölçütler şöyle sıralanabilir: Hedefler, yazılımın türüne uygun olmalıdır. Hedefler, yazılımın konu alanına (matematik, fen bilgisi) göre belirlenmiş olmalıdır. Hedefler, yazılımı kullanacak olan öğrencilerin öğrenim düzeyine uygun olmalıdır. Yazılımda hedeflere göre öğrencilerin sahip olmaları gereken ön koşul davranışlar belirlenmiş olmaldır. Yazılımda hedefler uygun bir anlatımla bildirilmiş olmalıdır. Yazılım seçiminde, alan uzmanlarınca onaylanmış içerikleri kullanan yazılımların seçimine özen gösterilmelidir.

2. Hedef Kitleye Uygunluk Seçilen yazılım, hedef kitlenin yaş, hazır bulunuşluk düzeyi ve bilgisayar kullanma becerisi ile uyumlu olmalıdır. Örneğin okulöncesi çağındaki öğrenciler için seçilecek ders yazılımların, yüksek psikomotor beceriler gerektiren yazılımlar arasından seçilmemesi gerekir. Ders yazılımı seçiminde içeriğin; Küçük birimlere ayrılarak düzenlenme, Kolaydan zora doğru sıralama, Belirlenmiş olan hedeflerle tutarlı olma, Öğretim programına uygun olma, Öğrencinin seviyesine uygun olma, Dilbilgisi ve yazım kurallarına uyma, Güncel ve doğru bilgileri kapsama Gibi özelliklerine sahip olmasına dikkat edilmelidir.

3. Maliyet Piyasada bulunan birçok yazılım, çeşitli özelliklerini sebep göstererek fiyatlarını yüksek tutsalar da fiyat/performans oranı uygun olan yazılımlar da bulunabilmektedir. Diğer ders yazılımı seçme kriterleri de göz önünde bulundurularak açık kaynak kodlu yazılımlar da amaçlar doğrultusunda seçilip kullanılabilmektedir.

4. Güncellik Eğitim – öğretim ile ilgili literatür de her geçen gün yenilenmekte ve genişlemektedir. Kullanılması düşünülen ders yazılımlarının var olan teknolojiyi yakından takip eden, güncel bir içeriğe sahip olan yazılımlar arasından seçilmesi gerekmektedir. Ayrıca içeriğini çeşitli yollarla yenileyebilen yazılımlara seçimde öncelik tanınmalıdır.

5. Teknik Destek Ders yazılımlarının seçiminde de satış sonrası hizmetler gözden geçirilmeli ve yazılım seçimi buna göre yapılmalıdır. Üretici firmanın verdiği destek hizmetleri araştırılmalıdır. Bu hizmetler; Kullanım kılavuzu Satış sonrası destek, Yenilikleri bildirme, Gibi durumları kapsamalıdır. Kullanma kılavuzları ders yazılımlarının seçiminde oldukça önemli yardımcılardır.

Kolay kullanım sağlayan bir ders yazılımı: Kolayca çalıştırılabilir. İstenildiği zaman yazılımdan çıkmak mümkündür. Kullanıcının daha önce kaldığı yerden çalışmaya başlamasına olanak sağlar. Ana bölümler arasındaki geçişlere izin verir. Bir iç tutarlılığa sahiptir. Kullanılan araçları yazılımın kullanımı sırasında hep aynı işlevi görür. Anlaşılır ve net ifadelerle geribildirim sağlar. Kullanıcıya dilediği kadar tekrar olanağı sunar.