TARIM VE GIDA ALANINDA DÖNÜŞÜM 5. İzmir İktisat Kongresi Prof. Dr. Erdoğan GÜNEŞ Ankara Üniversitesi 5. İzmir İktisat Kongresi 30 Ekim-1 Kasım 2013

21. Yüzyılda Tarım ve Gıda Sektörünü Etkileyen Gelişmeler: (1)Gelir ve Talep artışı (talep yapısındaki değişim), (2) Biyoyakıt üretiminin artması, (3)Verim artışı ve teknoloji geliştirme konusunda yatırım eksikliği, (4)Dış ticaret politikası ve düşük stoklar, (5)Üretim şokları (İklim değişikliği), (6)Yüksek girdi ve taşıma maliyetleri (7)Artan nüfus (Akder 2009’den) Gıda fiyat artışları, beslenme sorunları ve piyasa istikrarsızlıkları Kaynak:http://www.ehponline.org/docs/2004/112-14/hungry.jpg

Tarım-Gıda sektöründeki gelişmeler ve yönelimler Tarımsal yapıda ülkeler arası farklılıklar Gelişmiş ülkelerde; işletme sayısında azalma ve işletme büyüklükleri artış trendi, küçük aile işletmelerinin öneminin anlaşılması, tarım ürünlerinin biyo yakıt olarak kullanımın artması, beslenme yapısının değişmesi, özellikle gelişmekte olan ülkelerde hayvansal kökenli gıda talebinin artması, gıda fiyatlarının yükselme eğiliminde olması.

Tarım ürünlerine yönelik gelişmeler: Sağlık kaygılarından dolayı organik ve iyi tarım ile yerel ürünlere olan talep artışı Genetiği değiştirilmiş ürünlerin ekim alanı ve üretimi artmakta ve bu üretim yöntemi gıda güvenliği için çözüm olarak da düşünülmektedir. Doğal kaynakların sürdürülebilir kullanımı konusunda çabaların artması Fosil yakıtlar yerine yenilenebilir kaynakların kullanımı

Kendine Yeterlik ve Gıda Güvenliğindeki Değişimler Gıda güvenliği uzun yıllar boyunca özellikle “kendine- yeterlilik” olarak algılanmasına rağmen günümüzde buna ek olarak gıdaya erişebilirlik, kalite, güvenilirlik ve sürdürülebilirlik de buna eklenmiştir. Sürdürülebilir gıda güvenliği Tarımsal yapıda etkinliğin sağlanması = İstikrarlı Gıda üretimi = Uluslararası tarımsal ticarette rekabetçilik

Tarımsal Yapı   2007 2008 2009 2010 2011 GSYH İçerisindeki Payı (cari fiyatlarla, %) 7,4 8,1 8,3 7,9 Tarımsal Büyüme Oranı (sabit fiyatlarla, %) -7,0 4,6 3,7 2,4 5,2 Tarım Sektörü İstihdamı (1000 kişi) 4.867 5.016 5.240 5.683 6.143 Toplam İstihdamdaki Payı (%) 23,5 23,7 24,7 25,2 25,5 Tarım ve Gıda Ürünleri İthalatı (ISIC, Rev.3, Milyon dolar) 7,384 10,259 7,612 9,979 13,903 Tarım ve Gıda Ürünleri İhracatı (ISIC, Rev.3, Milyon dolar) 9,084 10,689 10,545 11,933 14,348 Toplam İhracat İçinde Tarımsal İhracatın Payı (% ) 8,5 10,3 10,5 10,6 Toplam İthalat İçinde Tarımsal İthalatın Payı (%) 4,3 5,1 5,4 5,8 Tarımsal İhracatın Tarımsal İthalatı Karşılama Oranı (%) 123 104 139 120 103 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ÖİK Raporu

Tarımsal İşletme Yapısı (1) Türkiye’de ortalama işletme büyüklüğü 6,1 hektardır. İşletme başına 4-5 parsel düşmekte olup, ortalama parsel büyüklüğü 1,5 hektardır. 3,1 milyon adet tarım işletmesi İşletmelerin %78,9’u 10 hektardan küçük araziye sahiptir ve toplam arazinin yüzde 34,3’ünü işlemektedir. Tarım işletmelerinin %62,3'ünde hem bitkisel üretim hem de hayvancılık, %37,2'sinde yalnız bitkisel üretim, %0,5'inde ise yalnız hayvancılık yapılmaktadır.

Tarımsal İşletme Yapısı (2) 23,6 milyon hektar arazi varlığının %67’si tarla arazisi, %7’si meyvelik, %3’ü sebzelik, %2’si bağ, %3’ü zeytinlik arazidir. Son dönemlerde ekilen ve nadasa bırakılan alanlarda daralma, meyve alanlarında ise genişleme kaydedilmiştir. Bu dönemde, toplam tarım alanı %5,5, toplam işlenen tarım alanı %8,7 oranında daralmıştır . Hayvancılık işletmelerinin yapısı incelendiğinde, bunların küçük ölçekli olduğu görülmektedir. Türkiye'de ekonomik olarak sulanabilir tarım arazisi varlığı 8,5 milyon hektar olarak tespit edilmiştir. Toplam tarım arazisinin yaklaşık %80’inde kuru tarım yapılmaktadır.

Tarımsal Destekleme ve örgütlenme   2007 2008 2009 2010 2011(2) 2012(3) Alan Bazlı Tarımsal Destekleme Ödemeleri 2 607 2 124 1 247 2 056 2 238 2 358 DGD 1 640 1 140 Alan Bazlı Ek Ödeme (Org. Tarım, İyi Tarım, Toprak Analizi) 10 0  13 81 150 170 Mazot 480 492 469 512 510 600 Gübre 345 352 596 622 625 710 Sertifikalı Tohum ve Fidan Kullanımı 50 56 85 90 120 130 Çevre Amaçlı Tarım Alanlarının Korunması ÇATAK) 3 5 6 9 30 Fındık 652 Alternatif Ürün ödemeleri 4 17 8 Telafi Edici Ödemeler 79 74 76 Fark Ödemesi Destekleme Hizmetleri 1 797 1 848 2 007 2 523 2 236 Hayvancılık Destek Ödemeleri 741 1 095 908 1 158 1 670 1 868 Kırsal Kalkınma Amaçlı Tarımsal Dest. 180 109 247 304 302 409 Tarım Sigortası Destekleme Hizmetleri 40 47 61 80 240 264 Diğer Tarımsal Amaçlı Destekler 23 39 175 73 45 Afetten Zarar Gören Çiftçilere Yardım Ödemeleri 355  577 29 137 28 GAP Eylem Planı Kırsal Kalkınma ve Hayvancılık Destekleri 25 75 126 114 GENEL TOPLAM 5 643 5 864 4 749 5 947 7 188 7 310 Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ÖİK Raporu

Tarımsal gelişmeler 2009 2010 2011 2012(1) 2013(2) 2013(3) DSİ Tarafından İnşa Edilerek İşletmeye Açılan Sulama Alanı (Net Kümülatif, Milyon ha) 2,69 2,73 2,76 2,86 2,98 3,0 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarım Reformu Gn.Md. Arazi Toplulaştırma Faaliyeti (Kümülatif, Milyon ha) 0,66 0,86 1,66 2,78 3,70 1,27 Sertifikalı Hububat (Buğday-Arpa) Tohumu Kullanım Oranı (Yüzde) 33,5 39,7 54,4 59,5 61,6 50,0 Organik Tarım Olarak Yetiştiricilik Yapılan Kültür Alanları (Bin ha)(4)(5) 326 384 443 490 540 800 Melez ve Kültür Irkı Sığır Varlığının Toplam Sığır Varlığına Oranı (Yüzde) 75,8 78,3 80,4 82,5 84,5 77,0 Endüstriyel ve Toprak Muhafaza Ağaçlandırmaları (Kümülatif, Milyon ha) 2,80 2,88 2,96 3,06 3,21 3,30 Devlet Destekli Tarım Sigortaları Poliçe Sayısı (Bin adet) 307 375 588 730 850 - Kaynak: Kalkınma Bakanlığı ÖİK Raporu

Tarım sektörü ve iklim değişimi 2011 – 2013 Kuraklık, ÇİN Sources: http://i.telegraph.co.uk/multimedia/archive/01290/drought2_1290281c.jpg http://www.freakyweather.com/files/gray-water-1.jpg http://static5.businessinsider.com/image/4e3ff91d69bedde610000024/texas-drought.jpg http://static.guim.co.uk/sys-images/Guardian/About/General/2010/3/25/1269531918046/Severe-drought-grips-Sout-001.jpg

2011 – Kuraklık, Güney ABD Sources: http://www.carbonfund.org/blog/wp-content/uploads/2010/10/d1.jpg http://www.internetmonk.com/wp-content/uploads/drought330.jpg http://farm3.static.flickr.com/2190/2257979541_0b3dd239a4.jpg

2011 – Kuraklık, Hindistan Sources: http://news.bbc.co.uk/nol/shared/spl/hi/pop_ups/03/world_0forgotten0_disasters/img/2.jpg http://www.freakyweather.com/files/images/India%20Drought.jpg http://www.anirudhsethireport.com/wp-content/uploads/2009/09/India-drought.jpg

2011 – Sel, Avusturalya Sources: http://dtrtministries.com/wp-content/uploads/2011/01/australia-flooding-2011-1-4-19-11-0.jpg http://content.video.news.com.au/NDM_CP_-_Reuters/631/396/2011-01-10t150308z_1_love70915t7mu_rtrmadp_baseimage-960x540_australia-flood-update-o.jpg

2011 – Sel, Brezilya Sources: http://graphics8.nytimes.com/images/2009/05/18/world/18brazil.span.600.jpg http://flashnewstoday.com/wp-content/uploads/2011/01/Brazil_flood.jpg http://www.ethnicnewz.org/files/imagecache/Display_Primary/files/images/FLOOD%20Santa%20Catarina%20BRAZIL%20(for%20EthnicNEWz.org).jpg

Türkiye İklim değişimi toprak üstü ve altı faktörleri olumsuz etkilemektedir. Türkiye’nin içinde bulunduğu Akdeniz Havzasında sıcaklığın artacağı, sıcak dalgalarının daha yoğun olacağı, yağışlarda %20’ye varan azalmalar olacağı, toprak neminin azalacağı, deniz seviyesinin yükseleceği belirtilmektedir. Ülkemizin bazı önemli hububat üretim merkezlerinde, zaman zaman ürün kayıpları % 40- 50 oranına ulaşmıştır.

Dünya Gelişmeleri Nasıl Karşılıyor? Hükümetler/Devletler Uluslararası Organizasyonlar G20 Meksika 2012 Tarım Bakanları toplantısında, Tarım Piyasası Bilgi Sistemi Hızlı Politika Geliştirme Platformu Buğday Gelişimi İçin Uluslararası Geliştirme Girişimi, Küresel Tarım Coğrafi İzleme Girişimi, Tropikal Tarım Platformu, Dünya Gıda Programı, Bölgesel Acil İnsani Gıda Rezervleri, Ulusal Gıda Güvenliği Bağlamında Toprağın, Balıkçılık Alanlarının ve Ormanların Kullanımı, Risk Yönetimi ve Finansal Düzenlemeler Kaynak: http://www.aa2sbu.org/aaezine/images/Fall2002/Starving_child_carried.jpg

Peru: Doğal Kaynaklar Yönetimi Projesi

Gine: Tarımsal Rehabilitasyon Projesi

Hindistan: Kadın Grupları Gelişimi Projesi

Senegal: Kırsal Kalkınma Projesi

Nijer: Kırsal Kalkınma Projesi (Sulama)

Moritanya : Tarımsal Rehabilitasyon Projesi – Ağaçlandırma

Etiyopya : Kuraklık Rehabilitasyon Projesi

Gelişmiş ülkeler Sera gazı salınımını azaltmak Avrupa iklim Değişikliği Programı oluşturmak Binaların ısıtılması ve soğutulmasında enerji tasarrufunun arttırılması Yenilenebilir enerji kaynaklarının desteklenmesi ve serbestleştirilmiş enerji pazarında bu yönde yeterli desteğin sağlanması

Türkiye ne yap(malı)ıyor? Sulama sisteminde değişim Kuraklık desteği/faiz desteği/Borç erteleme Kuraklığa dayanıklı çeşitler Kuraklık bir merkezden sürekli izlenmeli. Su toplama havzalarında 'su yönetim birimleri' kurulmalı, Su transfer planları hazırlanmalı.

TEMEL AMAÇ: GIDA GÜVENLİĞİNİN SAĞLAMASINDA KAYNAK KULLANIM ETKİNLİĞİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR TARIMSAL ÜRETİM

Dünya Gözüyle Gıda Yeterliliğimiz Küresel Gıda Güvenliği Endeksinde (2012), Türkiye 100 üzerinden ortalama 63,7 puan ile listedeki 105 ülke arasında 36. sırada yer almıştır. Türkiye: Avrupa ve Orta Asya (71,1) ile Yüksek Gelirli Ülkeler (80,5) gruplarının altında, Doğu Asya ve Pasifik Ülkeleri(59,8) grubunun ise hemen üzerinde yer almaktadır

SONUÇ VE ÖNERİLER Tarımsal yapıda etkin örgütlenme 10. kalkınma plan döneminde Türkiye tarım sektöründe vizyon olarak; “Gıda güvenliğini ve güvenilirliğini esas alan, bilimsel, güvenilir verilere ve ileri teknolojiye dayalı; örgütlülüğü ve verimliliği yüksek, etkinliği artırılmış bir yapıya sahip uluslararası rekabet gücü yüksek sürdürülebilir bir tarım sektörü” gerçekleştirmeyi hedeflemiştir. Türkiye tarımı 3 temel ayak üzerine oturtulmalıdır: Tarımsal yapıda etkin örgütlenme Tarımsal pazarın geliştirilmesi ve rekabet gücü sağlama Kırsal alan ve ekolojik çevrenin korunması

SONUÇ VE ÖNERİLER Çevreye ve sağlığa duyarlı şeffaf/izlenebilir arz zincirinin sağlanması Tarımsal desteklerin etkinleştirilmesi/etkinliğinin ölçülerek artırılması Tarım ve sanayi ile bütünleşmesinin artırılması Yüksek teknoloji kullanımını yaygınlaştıracak güdümlü Arge çalışmaların geliştirilmesi Tarım teknolojisinin-bilişim alanlarının tarıma yönelik geliştirilmesi ve işletmelere uygulanması

Teşekkür ederim.