İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİNİN KAVRAM VE KURALLARININ GELİŞİMİ

İş Güvenli Uzmanı Sınavı Soru Dağılım NO KONU ADI YÜZDE (%) ORANI 1 Hukuk 5 2 Genel İSG Konuları 15 3 Mevzuat 30 4 Sağlık 10 Teknik 40

GENEL KAVRAMLAR İş Güvenliği : İş yerinde işin yürütülmesi sırasında çeşitli nedenlerden kaynaklanan sağlığa zarar verebilecek koşullardan, işin yürütülmesi ile ilgili oluşan özel tehlikelerden korunmak amacıyla yapılan sistemli ve bilimsel çalışmalardır.

İş Sağlığı : Genel olarak çalışma hayatı ile sağlık arasındaki ilişkiyi inceleyen bilim dalıdır. Konu insan sağlığı ile ilgili olduğu için çalışanların sağlığının korunması, hastalanan ve kazaya uğrayanların iyileştirilmesi gibi uygulamalar iş sağlığının tıbbi boyutu olan iş hekimliği (occupational medicine) oluşturur.

Çalışanların sağlığını belirleyen faktörler arasında işyerlerinde bulunan çeşitli madde ve etkenler çok önemlidir. Bu maddelerin varlığının saptanması, düzeylerinin ölçülmesi ve gerektiğinde kontrol altına alınması şeklinde daha çok teknik konuları kapsayan uygulamalar iş hijyeni (occupational hygiene) olarak adlandırılır.

İş sağlığı (occupational health); hem tıbbi hem de teknik konulara işaret eden daha genel bir terim olup iki tür uygulamayı da kapsamaktadır. İş sağlığı ve güvenliği kavramının temeli insandır. O halde bu sistemdeki tüm kurallar insana ve insanın icat ettiği makineleşmeye dayanmaktadır.

İş Sağlığı ve Güvenliğinin Dünyadaki Tarihsel Gelişimi İnsanların var oldukları ilk günden beri çalışmak durumunda olmuşlardır. Ancak bu çalışma önceleri, insanların yaşamları için gerekli olan olanakları sağlama amacına yönelik olmuştur. İş ile sağlık arasındaki ilişki kurmanın tarihçesi oldukça eski çağlara dayanmaktadır. Geçmişi anlamak kuşkusuz, şimdiki zamanı ve geleceği inceleyen sağlık ve güvenlik çalışmalarına yardımcı olacaktır.

Eski mısırlılar (M.Ö. 1500) piramitlerin yapılmasında tıbbi servisler kurmuşlardır. M.Ö. 2000 lerde Babil imparatorluğunun kurucusu Hammurabi tarafından hazırlanan kanunlarda İş Sağlığı ve Güvenliği hususunda hükümler bulunmaktadır.

Eğer bir müteahhidin sağlam yapmadığı bir binanın çökmesi sonucunda bina sahibi hayatını kaybederse, müteahhit ölüm cezasına çarptırılır; eğer bina sahibinin oğlu hayatını kaybederse, müteahhidin oğlu ölüm cezasına çarptırılır. Eğer bina sahibinin kölesi hayatını kaybetmişse, müteahhit aynı değerde bir köleyi bina sahibine verir. Eğer müteahhit sağlam yapmadığı bir bina çökmesi sonucunda bina sahibinin malları hasar görmüşse, müteahhit binayı tekrar yapacağı gibi bina sahibinin tüm zarar ve ziyanını karşılayacaktır. Bir binanın inşaat kuralların uyulmadan yapılan bir duvarı yıkılırsa, müteahhit tüm masrafları kendisine ait olmak üzere duvarı sağlamlaştırmak zorundadır.

Madenciliğin başlamasının iş sağlığı konularının artmasında önemli yeri vardır. Madencilik çok eski çağlardan beri var olan bir çalışma alanıdır ve tehlikeli bir iş türü olarak bilinmektedir.

Hipokrates (M.Ö. 466-379) ilk kez kurşunun zararlı etkilerinden söz etmiştir, kurşun koliğini tanımlamış, halsizlik, kabızlık, felç ve görme bozuklukları gibi belirtileri saptamıştır. Sokrates’in öğrencisi ve arkadaşı olan Platon’un zanaatkarların çalışma koşullarından kaynaklanan sorunlara işaret ettiği bilinmektedir. Platon’un öğrencisi olan ünlü bilgin Aristo ise koşucularda gözlediği bazı sorunları tarif ederek ve gladyatörlerin beslenmesi için dikkat edilmesi gereken konulara işaret etmiştir.

Pliny (M.S. 23-79) : Tozlu yerlerde çalışmanın risklerine dikkat çekmiştir. Tozlu işyerlerinde çalışanlar arasında öksürük, nefes darlığı gibi belirtilerinin görüldüğünü belirtmiştir. Juvenal (M.S. 60-140) : Ayakta durarak çalışanlarda varis oluşumuna ve demircilerdeki göz rahatsızlığına işaret etmiştir. Galen (M.S. 130-201): Madenciler, kimyacılar, terziler, balıkçılar, çiftçiler ile metalürji ve dericilikte çalışanlarda görülen ve bir kısmı daha önce Hipokrat tarafından da tanımlanmış olan çeşitli hastalıklara işaret etmiştir.

Onbeşinci ve onaltıncı yüzyıllarda Avrupa’nın değişik bölgelerindeki madenlerde çalışanlar arasında çeşitli akciğer hastalıklarının sık görüldüğüne işaret eden kayıtlar vardır. Bu dönemde bilim adamlarından Georgius Agricola (1494-1555) ve Paracelsus (1493-1541), Schneeberg ve Joachimstal’daki altın ve gümüş madenlerinde çalışanlar arasında sık görülen akciğer hastalıklarına işaret etmişlerdir.

İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili gelişmelerde Dr İş Sağlığı ve Güvenliği ile ilgili gelişmelerde Dr. Bernardino Ramazzing’in ayrı bir yeri vardır. Ramazzing ‘Çalışanların Hastalıkları’ adlı bir kitap yazmıştır. Bu kitapta çalışanlar arasında görülen başlıca sağlık sorunları sistematik bir şekilde ele almıştır. Ramazzini çeşitli fabrikalardaki araştırmaları sonucunda, bazı hastalıkların, insanların iş yerinde karşılaştıkları etkenlerden kaynaklandığını, yani işle ilgili olduğunu gözlemlemiş ve bu noktayı ısrarla belirterek bütün hekimlere, hastalarından öykü alırken onların mesleğini de sormalarını istemiştir.

Dr. Percival Pott (1775): İngiltere’de baca temizliği işinde çalışan çocuklarda, ileri yaşlarda skrotum kanserinin sık görüldüğüne işaret etmiştir. 1932 yılında bu kanserin nedeninin 1,2 dibenzo antrasen olduğu bulunmuş ve ilk kansorojen madde olarak tanımlanmıştır.

Sanayi Devrimi: Buharın keşfi ile başlayan ve toplumun her kesiminde sosyal, ekonomik ve sağlıkla ilgili alanlarda yaşanan gelişme ve değişikliklerin tümü ‘sanayi devrimi’ olarak adlandırılır.

İngiltere de yoksulluğun önlenmesi için yasa hazırlanırken, Edwin Chadwick 1842 yılında “Çalışanların Çevre Sağlığı Koşulları” adlı bir rapor yayınlamıştır. Bu raporda insanların hastalanmaların da çevre ve barınma koşullarının önemine işaret etmiştir. Bu katkılarından dolayı Edwin Chadwick çevre sağlığının kurucusu olarak kabul edilmiştir.

1700 lu yıllarda kadınlar ve çocuklarda iş hayatına girmeye başlamışlardır. Kadın ve çocuklar ucuz iş gücü olmalarının yanı sıra, özellikle çocukların vücut yapıları bakımından yer altı madenlerindeki dar galerilerde daha rahat hareket edebilmeleri büyük rol oynamıştır.

İleri görüşlü Fransız ve bazı İngiliz kişilerin çabaları sonucunda 1802 yılında pamuklu ve yünlü dokuma endüstrisinde çalışan çıraklara yönelik olarak, çalışma hayatına ilişkin ilk yasal düzenleme yapılmıştır. Bu yasal düzenlemede çalışma süresi 12 saatle sınırlandırılmıştır. Düzenlemede, çalışmanın çocuğun eğitiminin engellenmemesi ve ücret konuları da yer almaktaydı.

Bu yasadan 15 yıl kadar önce Dr Bu yasadan 15 yıl kadar önce Dr. Percival Pott’un strotum kanseri konusundaki gözlemleri üzerine 1788 de “Baca Temizleyenlerin ve Çırakların” çalışma koşullarının düzenleyen bir yasa çıkarılmıştır. Baca temizleme işinde çalışma da en küçük yaş 8 olarak belirlenmiş, ustanın, çırağını istismar etmemesi öğütlenmiş ve çırakların en seyrek haftada bir kez olmak üzere katran ve kirlilikten arınmalarını sağlamak amacı ile yıkanması önerilmiş ve bu amaçla gerekli düzenlemelerin yapılması gerektiğine işaret edilmiştir.

1819 yılında çıkarılmış olan bir başka yasa, çıraklar dışındaki çalışanları da kapsamaktadır. Bu yasada en küçük çalışma yaşı 9 olarak belirlenmiştir. 1833 yılında kölelik sistemi ortadan kaldırılmıştır. 1842 de çocukların çalışmaya başlamadan önce hekim muayenesinden geçmesi şartını getirmiştir. 1842 yılında çıkarılmış olan maden yasası da genç kızların ve kadınların madenlerde çalışması yasaklanmıştır.

İlk önce İngiltere’de başlayan bu gelişmeler daha sonra Avrupa ve Kuzey Amerika da da başlamıştır. ABD’de Alice Hamilton (1869-1970) 40 yıl süre ile çeşitli iş yerlerinde incelemeler yapmıştır. Bu çalışmalar sonucunda kurşun zehirlenmelerine dikkat çekmiştir. Daha sonra Arizona madenlerindeki silikozis sorununu, suni ipek imalinde çalışanlardaki karbon sülfür zehirlenmesi olgularını, Kaliforniya gümüş madenlerinde ki cıva zehirlenmelerini incelemiştir.

Sovyetler Birliği ve diğer Doğu Avrupa ülkelerinde iş sağlığı konularındaki gelişmeler 1917 yılındaki Ekim Devrim’inden sonra olmuştur.

İş Sağlığı ve Güvenliği konularıyla ilgili olarak, uluslararası düzeyde kararlar almak ve öneriler geliştirmek üzere Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO, International Labour Organization) kurulmuştur (1919). Türkiye ILO ya 1932 yılında üye olmuştur. Fiili iş birliğine ise 1944 da başlamıştır. EU-OSHA : Avrupa İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansı ILO Anayasası amaçları arasında ; Uygun Asgari ücret İstihdam ve işsizliğin önlenmesi Örgütlenme özgürlüğü

1950 yılında ILO / WHO ortak komitesi İş sağlığını; “Bütün çalışanların bedensel, ruhsal ve sosyal iyilik durularını en üst düzeye ulaştırma ve sürdürme, çalışma koşulları yüzünden çalışanların sağlığının bozulmasını önleme, çalışanları çalışma ortamındaki sağlığı bozan etmenlerden koruma, çalışanların fizyoloji ve psikolojik durumuna en uygun işe yerleştirmelerini sağlama” olarak tanımlamıştır.

155 sayılı ILO sözleşmesi (İş sağlığı ve güvenliği ile Çalışma ortamına ilişkin sözleşme, 1981, 13.01.2004/25345 RG) ulusal politika ilkeleri, ulusal düzeyde eylem ve işletme düzeyinde eylem bölümlerinden oluşmaktadır. Bu sözleşmede herkesin en üst düzeyde temsil edilmesi ve ulusal politika geliştirilmesi, uygulanması ve periyodik olarak gözden geçirilmesi vurgulanmaktadır.

161 sayılı ILO sözleşmesi (İş sağlığı hizmetlerine ilişkin sözleşme, 1985, 13.01.2004 / 25345 RG) Bu sözleşme ulusal politikanın ilkeleri, görevleri, örgütlenme, çalışma koşulları ve genel hükümler bölümlerinden oluşmaktadır.

WHO’nun İş Sağlığı Küresel Stratejisinde (1995) amaç; İş sağlığı hizmetlerinin güçlendirilmesi, kapsamının geliştirilmesi, içerik ve faaliyetlerinin geliştirilmesi, iş sağlığı çalışanlarının eğitimini, destek hizmetlerin organizasyonu, İSİG için araştırma temeli ve standartları sağlama olarak belirlemiştir.

T.C. Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Politikası Belge II de (2009-2013); Politika hedefleri arasında AB normlarına uygun bir İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nun çıkarılması AB’nin çerçeve direktifi ile ILO’nun 155 ve 161 sözleşmeleri gereği Ulusal İş Sağlığı ve Güvenliği Konseyinde bağımsız bir İş Sağlığı ve Güvenliği Kanununun çıkarılması hedeflenmiştir. ( Bu yasa 30.06.2012 tarihinde kanunlaşmıştır.)

İş Sağlığı ve Güvenliğinin Türkiye’deki Tarihsel Gelişimi Tanzimat Öncesi Dönem: Bu dönemde üretim şekli zanaatkarlıktır. Esnaf teşekküllerinden oluşmaktadır. Bu teşekküller hem dini hem de esnaf birliği şeklindeydi. Çırak, kalfa, usta ilişkileri iyi düzenlenmişti. Esnaflığın hangi derecesinde olursa olsun hastalanan ve sakatlanarak çalışamayanlara yardım edilirdi.

Tanzimat ve Meşrutiyet Dönemi : Bu dönemde çeşitli mesleklere mensup işçiler için kanun ve tüzükler çıkarılmıştır. İlişkileri sağlayan mevzuat 1865 yılında çıkarılan ve “Maadin Nizamnamasi” adını alan nizannamade önemli hususlar a yer verilmiştir. Cumhuriyet dönemine kadar genellikle maden işçilerine yönelik düzenlemeler yer almaktadır. Çünkü o döneme kadar en fazla işçi maden kömürü sektöründe çalışmaktaydı.

Cumhuriyet Dönemi : Bu dönemin ilk zamanlarında yine kömür işçilerine yönelik kanuni hükümler yer almaktadır. 10.09.1921 tarih ve 151 sayılı kanunlara göre hasta olanlar ve kaza geçirenlerin tedavileri hastanelerde yapılmaktadır. Yine bu kanunla çalışma süresi sekiz saatle kısıtlanmıştır. Onsekiz yaşından küçüklerin çalıştırılmaması, eczane ve hekim bulundurulması, iş kazası sonucunda işçiye ve ailesine tazminat ödenmesi gibi önemli kararlar alınmıştır.

24Ocak 1924 “Hafta Tatili Kanunu” 1935’de Milli bayram ve tatil günleri kanunu. 17 Temmuz 1964 ‘de Sosyal Sigorta Kanunu.

İŞ SAĞLIĞININ KAPSAMI İş Kolları Yönünden Tarihsel gelişimde anlatıldığı gibi iş sağlığı ve Güvenliği madenlerden başlamış daha sonra sanayi ye yönelmiştir. Bu gelişmekte olan ülkelerde sanayi de İSİG üzerinde durulurken gelişmiş olan ülkelerde sanayi dışı alanlarda da İSİG kuralları oluşturulmuştur. Çünkü hedef insanın yaşamı ise insanın olduğu her yerde İSİG olmalıdır. Tarım, turizm, hizmet sektörü, ofisler, ormancılık işleri vb alanlarda artık kanun tasarılarına yer almaktadır.

İş Sağlığının Boyutları Yönünden İş Hekimliği İş Hijyeni Teknik Boyut Çevre boyutu (Arıtma Tesisleri, Baca filtreleri, atık kimyasalların bertarafı vb) Kanuni ve Hukuksal Boyut Eğitim

İŞ SAĞLIĞI UYGULAMA İLKELERİ Uygun İşe Yerleştirme : İşe giriş muayenesine göre kişinin yaşı, cinsiyeti, eğitim durumu, sağlık problemleri gibi faktörler değerlendirilerek çalışma alanı tespit edilmelidir. Buna birincil düzeyde koruma (primer korunma) denir. İş Yeri Faktörlerinin Değerlendirilmesi : İşin niteliğine göre bir iş yerindeki risk faktörleri belirlenmesidir

Sağlık Risklerini Kontrolü: Çalışma ortamında varlığı ve miktarı saptanan maddenin izin verilen sınır değerlerinin üzerinde olması durumunda risklerin kontrolünü amaçlamaktadır. 1- Kaynağında kontrol : Amaç riskin işçiye ulaşmasını engellemektir. Tehlikeli maddenin değiştirilmesi Tehlike kaynağının çalışma alanından uzaklaştırılması

2- Çalışma Ortamında Alınacak Tedbirler Havalandırma Gürültü önleyici sistemler Sıcaklık ve radyan önleyiciler Titreşim Emiciler Makine koruyucuları

3- Çalışanlar Üzerinde Alınacak Tedbirler Kişisel Koruyucu ve Donanımlar Eğitim

Aralıklı Kontrol Muayeneleri Sağlık sorunlarını erken dönemde yakalamak amacıyla belli aralıklarla (kanunlarda sektörlerin ağırlığına göre 1 aydan 6 aya kadar) sağlık kontrolleri yapılmalıdır. Bu kontrollerde yapılması gereken analiz ve muayeneler yine sektöre göre değişiklik göstermektedir.

İş Yerinde Sağlık Hizmetlerinin Sağlanması İş yerinde öncelikle koruyucu hizmetleri sürdürmek üzere sağlık hizmeti verilmesi yasa gereğidir. İş yerinde sağlanacak sağlık hizmetleri içerisinde acil müdahale ve acil tedavi olanakları da olmalıdır.

Sağlık Eğitimi Çalışanlara iş yerindeki sağlık riskleri, alınması gereken tedbirler, belirtileri, korunma yolları konularında eğitim verilmesi zorunludur.