TÜRKİYE’DE VERGİ POLİTİKALARI ARAMA KONFERANSI 4-5 Eylül 2004 Gelişmekte Olan Ülkelerde Vergi Politikaları Türkiye Vergi Sistemi Vizyonu Arama Konferansı Özeti 31 Ocak – 2 Şubat 2003 Sunuş: Mustafa Uysal

Vergi Yönetiminin Amaçları DÜNYADA ve TÜRKİYE'DE VERGİ POLİTİKALARI Vergi Yönetiminin Amaçları Kamu operasyonlarının yürütülmesi için kaynak sağlamak. Varlık ve gelir dağılımında adalet sağlayarak yoksulluğu azaltmak. Belli ekonomik faaliyetleri teşvik etmek, belli aktiviteleri engellemeye çalışmak Ekonomik büyümeye katkı sağlamak

Ulusal Vergi Sistemlerinin Geliştirilmesi Vergi sistemleri ülkelerin -Politik amaçlarına -Ekonomik ve sosyal amaçları ve kısıtlarına -Vergi yönetim kabiliyetine göre değişkenlik göstermektedir.

Vergi Politikalarını Etkileyen Faktörler Küreselleşme ve Ekonomik Trendler Vergi rekabeti Vergilenemeyen kayıt dışı ekonominin büyüklüğü Ekonomik büyüme stratejileri-yabancı yatırım stratejileri

KÜRESELLEŞME ve TRENDLER (1) Gümrük ve ticaret vergilerinin azaltılmasına yönelik artan baskılar ve eğilimler (Dünya Ticaret Örgütü vb.) Kurumlar vergisi uygulamalarındaki farklılıklar (vergi rekabeti sonucu dünyadaki yatırımların dağılımının değişmesi, global ticaretin vergiden kaçınmayı sağlaması. E-ticaret ve hizmet satışlarındaki artışla vergi toplanmasının zorlaşması.

Küreselleşme ve Trendler (2) KDV’nin ve tüm harcama vergilerinin toplam vergi gelirleri içindeki artan önemi Doğrudan yabancı yatırımları ve portföy yatırımlarını çekmek için artan vergi rekabeti Gelir ve kurumlar vergisinde en yüksek vergi dilimi oranlarının aşağılara çekilmesi. Vergi sistemlerinin bugün olduğu gibi yurtiçi gelirlerine öncelik verilerek oluşturulacak olması

Küreselleşme ve Trendler (3) Bununla birlikte artan ülkeler arası ticari ve ekonomik faaliyetlerin vergi sistemlerin oluşturulmasında daha fazla göz önüne alınması gerekliliği Küreselleşme sonucu vergilemede ortaya çıkacak zorluklar (sermaye ve işgücü hareketliliği vb. gibi) Bölgesel işbirliğinin vergi sistemlerinin uyumlaştırılmasına sağlayacağı katkılar Kaynak: Introduction to Tax Policy Design and Development: Richard M. Bird & Eric Zolt, April 2004

Dünya’da Vergi Gelirlerinin Dağılımı Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin vergi toplama performansları farklılık göstermektedir. Vergi toplama oranı, GSYİH’sı yüksek olan ülkelerde daha yukarılardadır (Düşük gelirli ülkelerde GSYİH’nin %17; orta gelirli ülkelerde %22 ve yüksek gelirli ülkelerde %27’si)

Vergi Gelirlerinin Kıtalara Göre Dağılımı (GSYİH yüzdesi olarak) Kaynak: Globalization and Tax Design in Developing Countries: Presented to World Bank April 2003, William F. Fox; Michael J. McIntyre

Dünya’da vergi dağılım farklılığına yol açan faktörler Kamu hizmetlerine olan talebin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde farklılık göstermesi Vergi toplama kapasitelerinin farklılığı -Ekonomik gelişmişlik seviyesi -Kayıt dışı ekonominin ülkeler arasında değişkenlik göstermesi Kurumların gücüne bağlı olarak vergi koyma ve toplama gücünün değişkenlik göstermesi.

Dünyada Vergi Gelirlerinin Vergi Türüne Göre Dağılımı

Türkiye, OECD ve AB Ülkelerinde Vergi Yükleri Kaynak: OECD Revenue Statistics, 2003

Türkiye’de Artan Vergi Yükleri 1965’te Türkiye Vergi Gelirleri GSYİH’nın %9,9’una eşitken 2001 yılına kadar yaklaşık 3 kat artarak %29,3’üne ulaşmıştır. Aynı dönemde OECD ortalaması %30, Avrupa Birliği 15 üye ülke ortalaması ise %37 artış göstermiş ve sırasıyla %27,5 ve %29,6 seviyelerine ulaşmıştır.

Türkiye Vergi Gelirlerinin Dağılımı

VERGİ REKABETİ ve TAVİZLERİ Küreselleşmeyle birlikte artan vergi rekabeti sonucu vergi toplama olanaklarının azalması Daha düşük gelir ve kurumlar vergisi oranları Progressive (kademeli olarak artan) vergi yapılarının azalması Artan rekabete bağlı olarak vergi tavizlerindeki (yatırım indirimi, vergi ertelemesi vb.) artış Ülkelerin vergi konularında işbirliğine ve ortak hareket etmeye yanaşmamaları.

Vergi Rekabetinin Verimliliği Arttırıcı Boyutları Vergi oranlarını aşağıya düşürmesi Devletin ekonomideki olumsuz etkilerinin azalması (Leviathan etkisi) Daha adil ve daha verimli vergi sistemlerinin oluşumunu teşvik etmesi Vergi tavizlerinin uluslarası sermaye ve firmalar üzerindeki vergi yükünü azaltması. Yatırım harcamalarına (makine, ekipman, fabrika vb.) verilen teşviklerin maliyetleri azaltıcı etki yaparak yeni yatırımları tetiklemesi.

Vergi Rekabetinin Zararlı Boyutları Vergi gelirlerindeki düşüşe bağlı olarak kamu yönetiminin küçülmesi. Ülkeler arası vergi tavizlerinin gerçekten vergilenmesi gereken kazançları dışarıda bırakması ve bunun sonucunda oluşan verimsiz rekabet ve vergilendirme reflekslerinin kaybolması. Gelişmekte olan ülkelerde devlet gelirlerini azaltması ve buna bağlı olarak devlet tarafından verilebilecek altyapı ve eğitim hizmetlerinin etkin olarak sağlanamaması

Vergi Rekabeti-Sonuç -Basit ve anlaşılır olmalı Vergi tavizleri suistimalin önüne geçecek şekilde; -Basit ve anlaşılır olmalı -Sağlıklı kayıtlarla takip edilmeli -Alınan sonuçlar uygun aralıklarla değerlendirilmelidir. Bunların ötesinde verilen teşviklerin geri alınmayacağına ve vergi kanunlarında tutarlılığın sağlanacağına dair güven ortamı oluşturulmalıdır. Ekonomik büyümenin, ekonomik ve hukuki altyapının sağlamlığının, iyi işleyen kurumların varlığının, uluslararası entegrasyonun vergi tavizlerinden daha özendirici faktörler olarak algılandığı unutulmamalıdır.

KAYITDIŞI EKONOMİ Kayıtdışı Ekonominin Maliyetleri (1) Ekonomik faaliyetleri arttırıcı lisans vb. uygulamaları ve banka kredilerinin kullanımını azaltması. Ekonomik faaliyetleri karmaşık hale getirmesi Halka arz vb. finansman yöntemlerini dışarıda bırakması Çöküntüye yol açan rüşveti yaygın hale getirmesi. Kayıt içindeki mükelleflerin vergi külfetini arttırması.

Kayıtdışı Ekonominin Maliyetleri (2) Kayıt içi ekonomiye satış, hizmet verme vb. faaliyetleri kısıtlaması Büyümeye engel olması Bütçe gereksinimleri için kullanılacak vergi gelirlerini azaltması Özellikle küçük sektörlerdeki şirketlerin istihdamını ve büyümesini daraltması Sonuç olarak kayıtdışı ekonomi toplam üretkenliği ve verimliliği düşürür!!!

Kayıt içi ekonomiye geçişi engelleyen faktörler Özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için Yüksek vergi oranları Karmaşık vergi sistemleri Karışık bürokratik prosedürler ve yüksek uyma maliyetleri Vergi kanunlarının keyfi yorumlamaları (denetimler sırasında) Yakalanma ve tespit edilme riskinin az olması

Kayıt içi Ekonomiyi Arttırmanın Yolları Vergi sistemlerini basitleştirmek ve prosedürleri daha modern hale getirmek Mükellefleri vergi ödeme potansiyellerine ve önemlerine göre sıralayarak mükellef grupları oluşturmak ve bu gruplar için ihtiyaca göre farklı hizmetler sunmak Vergi sisteminde eğitim ve güçlü insan kaynakları sistemleriyle etkinlik oluşturmak Vergi sistemi entegrasyonunu sağlamak Kaynak: Taxing the Informal Sector: Katherine Baer, Fiscal Affairs Department, IMF

Ekonomik Büyüme Öncesi Uygulanabilecek Vergi Sistemi VERGİ ve EKONOMİK BÜYÜME Ekonomik Büyüme Öncesi Uygulanabilecek Vergi Sistemi Girişimcilerin teşvik edilmesi için karın vergilendirilmemesi ya da düşük oranlarda vergilendirilmesi Yatırıma yönelik tasarrufu teşvik için gelirden çok harcamanın vergilendirilmesi Düşük gelirlilerin, harcayarak daha verimli ve üretken olmalarını sağlamak amacıyla, vergilendirilmemesi.

Vergi oranları, Vergi Takozu ve Doğrudan Yabancı Yatırım İlişkisi Vergi takozunun (istihdamın işveren üzerindeki yükü) yabancı sermaye için caydırıcı etkisi (Türkiye: %43 ile OECD ülkeleri arasında birinci) Düşük vergi oranları doğrudan yabancı yatırımlar için belli ölçülerde, yabancı yatırım yapılan ülkenin ve yatırımı yapan şirketin ülkesinin vergilendirme tarzına göre (vergi indirimi veya muafiyeti sistemleri) cazip bir ortam oluşturmaktadır.

Vergi Değerlendirme Kriterleri Verginin verimli ve etkin olması Verginin tarafsız ve adil olması Verginin yönetilebilir ve uygulanabilir olması Kaynak: Globalization and Tax Design in Developing Countries: Presented to World Bank April 2003, William F. Fox; Michael J. McIntyre

Vergi ve Verimlilik (1) Vergi; Çalışma tercihlerinde Tasarruf veya harcama tercihlerinde Ürün tercihlerinde Kayıt dışı ekonominin toplam içindeki payında Yatırım kararlarının alınmasında Önemli bir etkendir.

Vergi ve Verimlilik (2) Ayrıca vergi, ekonomide optimal verimliliği engelleyici (deadweight cost) ve bozucu (distortion cost) etkileri olan bir araçtır. Verginin bozucu etkilerinin maliyetlerinin minimuma indirilebilmesi için; Vergi tabanları olabildiğince geniş Vergi oranları olabildiğince düşük olmalı; Üretim üzerindeki vergilerde özen gösterilmelidir.

Verginin Tarafsızlığı ve Adil Olması Vergi adaleti yaklaşımı Yatay (aynı koşullarda olanlardan aynı oranda vergi alınması) ve dikey (gelire göre farklı oranlarda vergi alınması) adalet, kişi başına vergilendirme, tek vergi oranı uygulamaları vb. gibi. Vergi Yansıması Sorunu Vergi mükellefiyetinin kayması, KDV, ÖTV vb. Vergi adaletinin farklı algılanması Vergi gelirlerinde artış için kayıt içi ekonomide vergi oranlarının arttırılmasının adaletli olup olmaması Ekonomiye katkıya sağlayan gelirin ve ekonomiden pay alan harcamanın vergilendirilmesi

Verginin Yönetilebilir ve Uygulanabilir Olması Etkin vergi yönetimi için; -Kararlı bir politik irade -Hedefleri gerçekleştirmek için net ve açık bir strateji -Yeterli kaynak (kalifiye insan kaynağı, yeterli teknik donanım, bilgi ağı vs.) Vergi Toplama Maliyeti -Etkin vergi yönetimi düşük vergi toplama maliyetiyle yüksek vergi geliri amaçlar. Mükellef olmayı kabul etme maliyeti -Etkin vergi yönetimi, kayıt dışını olabildiğince azaltmaya çalışarak dürüst mükelleflerin vergi kanunlarına uyma maliyetini de düşürmeyi amaçlar.

Gelişmekte olan Ülkelerde Vergi Reformu Tecrübeleri Aceleyle gerçekleştirilen reformlar başarısız olmaktadır. -Vergi reformları büyük mali krizlere tedbir olarak gerçekleştirildiğinde başarısız olmaktadır. Krize endeksli reformlar hem yapısal olarak hem de uygulamada zayıf kalmaktadır. Reformlar vergi yönetimi ve vergi kanunlarına uyumu basit hale getiren tedbirler içerdiğinde başarılı olmaktadır. -Genellikle basit vergi yönetimi anlayışıyla etkin uygulanabilecek reformlar daha başarılı olmaktadır. Başarılı reformlar genellikle uygulamalara ağırlık veren reformlardır. (Kamu çalışanlarının eğitimi, etkin denetim vb.) Vergi reformlarının oluşturulmasından ve uygulanmasından sorumlu kimselerin görevlerinde devamlılığı özellikle kapsamlı reformlarda başarıyı arttırmaktadır.

Gelişmekte olan Ülkelerde Vergi Reformu Tecrübeleri Başarılı reformlar rastgele ve ortalama (veya götürü) vergileme mantığını hiçbir şekilde içermemektedir. Vergi reformlarının diğer reformlarla (harcama, yargı reformu vb.) birlikte uygulanma sırası önem arzetmektedir. Ancak başarı sağlanması için uygulama sırasının ne olması gerektiği ülkeden ülkeye değişkenlik göstermektedir. Benzer şekilde vergi reformlarında bütünsel (kapsamlı) veya tedrici yaklaşımlardan hangisinin daha başarılı olduğu da değişkenlik gösteren bir konudur. Kaynak: Managing the Reform Process: Richard M. Bird, April 2003

Türkiye Vergi Sistemi Vizyonu Arama Konferansı Özeti 31 Ocak – 2 Şubat 2003

Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar (1) MEVCUT DURUM Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar (1) Kayıt dışılık ve yolsuzluk Kayıt dışı ekonominin büyüklüğü Kayıt içi ekonominin yoğun kayıt dışı ekonomi karşısında korunamaması İşletme ölçeklerinde kayıt dışından kaynaklanan küçüklük Suç ekonomisi, yolsuzluğun yaygınlığı Kara para ile mücadelede isteksizlik ve yetersizlik Sık vergi affı uygulamaları

Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar (2) MEVCUT DURUM Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar (2) Makro ekonomik gelişmeler ve krizler Makro ekonomik açıkların tutarlı bir vergi sistemi oluşturmasını engellemesi Ekonomik krizler, kronik enflasyon, siyasi ve ekonomik istikrarsızlık Kamu finansman açığının büyüklüğü Mali baskının ağırlığı İzlenen iktisat politikalarının matrahı daraltması Kamusal israf (toplanan vergilerin yerinde harcanmaması, mükellef memnuniyetsizliği ve vergiye karşı direnç oluşturması Türk ekonomisi ve kamu idaresinin bilinen sorunları Ticari ve ekonomik birimlerin verimli çalışmamasından kaynaklanan sorunlar

Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar (3) MEVCUT DURUM Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Yapıdan Kaynaklanan Sorunlar (3) Yeni insan ve devlet anlayışı Diğer sistemler ile uyum Vergi politikası ile ekonomik politika arasında uyumsuzluklar Diğer mevzuat ile uyum sağlanamaması Mevzuatın ekonomik gelişmeleri kavramak ve düzenlemekte yetersiz kalması Enflasyon etkilerinin vergi mevzuatına yansımamış olması

Kanunlar ve Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar (1) MEVCUT DURUM Kanunlar ve Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar (1) Oranların yüksekliği Çok sayıda vergi olması Sık değişiyor olması Geriye dönük yapılan ani ve sık değişiklikler Karmaşıklık Mükellefe kapalı olma, şeffaf olmama Adil olmayan ceza sistemi Yasallık ilkesi ihlali Vergi yükünün adil ve dengeli olmayışı Bölgesel ve sektörel dağılımdaki adaletsizlik Ayni kazanç ve iradın farkı oranlarda değerlendirilmesi Gerçek gelirin vergilenmemesi Vergi tabanının darlığı

Kanunlar ve Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar (2) MEVCUT DURUM Kanunlar ve Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar (2) Vergi mevzuatının ekonomik yaşamın gerisinde kalması, ekonomik yeniliklerin vergi kanunları ile kavranamaması Mevzuatın hem mükellefin, hem de idarenin hazırlık sürecini dikkate almadan hazırlanması Özel hukukun vergi hukuku ile uyumsuzluğu, özel hukukun sağlıklı vergilendirmeye elverişli olmaması Yasamanın yavaşlığı Yasaların sistem kaygısı olmadan çıkarılması Vergi kanunlarının vergi dışındaki yasalarla düzenlenmesi Vergi hukukunun çok temelli ilkelerinin anayasalaştırılmamış olması Teml hukuk ilkelerinin, uluslararası bağlayıcı belgelerin, insan hakları belgelerinin ve uluslararası mahkeme kararlarının nazara alınmaması

Kanunlar ve Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar (3) MEVCUT DURUM Kanunlar ve Mevzuattan Kaynaklanan Sorunlar (3) Tedvin tekniğindeki kalitesizlik Normlar hiyarerşisinin kaybolması İstikrarsız, sistematik olmayan, adaletsiz, oto-kontrolden yoksun, karışık, kendi içinde rahatsız olması Güvenlik unsurlarının eksikliği Etkin olmayan veya gereksiz teşvik sistemi Uluslararası gelir alımlarının vergilendirilmesindeki eksiklikler Verginin fiskal amaçların öne çıkmasından dolayı sık sık değişmesi, karmaşıklaşması Vergi sisteminin vergi aflarını doğurması, afların sistemi bozması Toplumsal uzlaşmaya dayalı olmayan vergi düzenlemeleri Mali gücün kavranamıyor olması

ORTAK BAŞARI FAKTÖRLERİ (1) Mükellef haklarının gözetilmesi Saydamlık İşlem basitliği Bilgiye Erişme Hakkı Sistemin basitleştirilmesi Az sayıda vergi Düşük oran Az bürokrasi Geniş Taban Kalkınma ve gelişmede vergi sisteminin etkin bir araç olarak kulllanılması Oto kontrol sistemleri / Harcamaların ve servetin izlenmesi Harcama ve tüketim vergilerine kayış Yeni insan ve devlet anlayışı

ORTAK BAŞARI FAKTÖRLERİ (2) Vergi idaresinin yeniden yapılandırılması Mükellef odaklılık Etkinlik Hukuka saygılılık Şeffaflık Süreç Yönetimi Teknolojiyi kulllanma Tarafsızlık ve bağımsızlık Parayı takip etme ( etkin denetim sistemi) Küreselleşme ve uluslararası uyum Ekonomik gelişmeye yönelik vergi rekabeti Mevzuatın globalleşmesi ve idareler arası işbirliği Zararlı vergi rekabetinin önlenmesi Mal, kişi, hizmet ve sermayenin serbest dolaşması

BÜTÜNLEŞTİRİLMİŞ TÜRKİYE VERGİ SİSTEMİ VİZYONU TEMEL AMAÇ Türk vergi sisteminin temel amacı, toplumsal refahı arttırmaya yönelik ekonomik ve sosyal politikalar ve vergilendirmenin temel ilkeleri ile uyumlu, hukuka saygılı, mükellefin mali gücü ve gönüllü uyumu* ile mükellef duyarlılığını esas alan, etkin, verimli, adil ve çağdaş bir vergilendirme düzeni sağlamaktır. * (1)İç rahatlığı ve rıza oluşturan, (2)direnci azaltan, adaletli ve kaliteli hizmet sunan, (3)doğru ve yerinde harcayan, (4)istismara karşı müeyyide içeren, yüksek ödememe maliyetine sahip sistem

TÜRKİYE ve VERGİ POLİTİKALARI TEMEL SLOGANLAR “Toplumsal Mutabakat ve Siyasal Kararlılık” “Adaletle topla, yerinde harca” “Mükellef hem müşterimiz hem de ortağımızdır”

TEMEL HEDEFLER Kayıt dışılılığın önlenmesi tedbirlerine paralel olarak vergi oranları tedrici olarak düşürülecek. Kayıt dışı ekonomiyle etkin mücadele edilecek. Kayıt dışı 3 yılda yarı yarıya azaltılacak. Gelir idaresi üç yıl içinde etkin, güçlü, tarafsız ve mükellef odaklı olarak yeniden yapılanacak Türk vergi mevzuatı, vergi sisteminin temel amacı doğrultusunda bir yıl içinde yapılandırılacak Harcama reformu (2003) yılı içinde hayata geçirilecek. Sistem basit ve anlaşılır hale getirilecek. Kolay yönetilebilir duruma getirilecek. Vergilerin seviyesi makul seviyeye indirilecek Güçlü uygulama/Kuralların uygulanmasında ciddi ve kararlı olma Vergi yargısı hızlı işler hale getirilecek Kazanç üzerinden ödenecek vergi yükü kademeli olarak azaltılacak (Kurumlar Vergisi’nde nihai hedef % 10) Kişi başına milli gelir 10.000$ olana kadar (10 yıl) dolaylı vergilerin toplam vergiler içindeki payı %50’ ye çekilecek (KDV‘ de indirim)